TEKSTY WSPÓŁCZESNE ŻYWOTOWI

Vie des Pères

Mimo zbieżności tytułu, ten niezwykle popularny – o czym świadczy ponad pięćdziesiąt zachowanych rękopisów – XIII-wieczny starofrancuski zbiór opo-wieści nie jest bynajmniej tłumaczeniem łacińskiej kompilacji Vitas Patrum, o której tu już wielokrotnie była mowa (zob. supra, s. 38, przyp. 2). Składają się nań siedemdziesiąt cztery pobożne opowieści, z których część istotnie in-spirowana jest (na ogół dość luźno) literaturą patrystyczną, i których bohatera-mi są w przeważającej części pustelnicy; większość historii – bohatera-mimo umownego ich usytuowania „dawno temu w Egipcie” – jest jednak niezależna i całkowicie zok cydentalizowana, zakorzeniona w XIII-wiecznej zachodniej rzeczywistości⁷⁸.

77 J. Morawski, La vie de saint Jean Paulus, op.cit., s. 28.

78 Zob. A.P. Tudor, Tales of Vice and Virtue: The first Old French Vie des Pères, Amsterdam–

New York, Rodopi, 2005, oraz idem, Érémitisme et solitude dans la première Vie des Pères, „Le Moyen Age” 2006, no 1, t. CXII, s. 43–61.

Dwie narracje zdradzają pewne podobieństwa do Żywota Świętego Jana Paulusa, wpisując się we wspomniany już wcześniej topos „trzech grzechów pustelnika”.

Pijaństwo

(O pustelniku, który przez pijaństwo dopuścił się cudzołóstwa i zabójstwa)⁷⁹ Pustelnikowi oddającemu się surowym umartwieniom ukazuje się diabeł pod postacią niedźwiedzia, lamparta i lwa; obiecuje, że pozostawi go w spokoju, jeśli eremita popeł-ni jeden z trzech grzechów: pijaństwo, popeł-nierząd bądź zabójstwo. Udręczony pustelpopeł-nik godzi się popełnić pierwszy z nich jako najlżejszy. Zaproszony do młynarza na obiad upija się; stan upojenia ostatecznie doprowadza go do popełnienia dwóch pozostałych grzechów: cudzołóstwa z żoną młynarza i zabójstwa tego ostatniego. Skruszony, udaje się nagi i bosy do Rzymu, po drodze cierpiąc szyderstwa i prześladowania, traktowany jak szaleniec. Ostatecznie papież przyjmuje go i nakazuje mu kontynuować taką egzy-stencję do czasu, aż Bóg ukaże mu swoje przebaczenie, co następuje po dwóch latach.

Po śmierci dusza pustelnika trafia do raju pomiędzy świętych, co dowodzi potężnej mocy pokuty.

Kogut

(O pustelniku, którego diabeł zwiódł za pomocą koguta i kury)⁸⁰

Diabeł przez ponad dwadzieścia lat bezskutecznie kusi pustelnika mieszkającego w lesie, cieszącego się sławą doskonałego spowiednika i duszpasterza. Wreszcie przybiera postać człowieka i wkrada się w łaski ascety. Doradza mu sprowadzenie do pustelni koguta, któ-ry budząc go na modlitwę, pomoże „lepiej służyć Jezusowi”. Kogut jednak, nienawyk ły do samotności, szybko zapada na zdrowiu; diabeł nakłania wówczas pustelnika do na-bycia kury. Pustelnik z upodobaniem przygląda się figlom koguta i kury, zapominając o modlitwie i samemu odczuwając ciągoty za „światem”. Tymczasem diabeł budzi żądzę w córce rycerza i sprowadza ją do pustelni: pustelnik obcuje z nią, po czym za namową diabła rozbija jej głowę siekierą, a zwłoki upycha pod łóżkiem. Wobec poszukujących dziewczyny pustelnik przysięga, że nigdy jej nie widział (a Bóg nie pozwala, by ciało zo-stało odnalezione), potem zaś postanawia „wrócić do świata”, by sobie jeszcze pohulać, skoro już i tak zaprzepaścił szansę na niebo. Przez trzy lata włóczy się po karczmach jako goliard; pewnego dnia jednak, skracając sobie drogę przez klasztor, spostrzega obraz Matki Bożej z dzieciątkiem; ten widok budzi w nim głęboki żal za grzechy. Wyrusza

79 Ivresse (De l’ermite qui par s’ivrece fist fornication et homicide) [w:] Vie des Pères, t. 2, éd. F. Lecoy, Paris, Picard, 1993.

80 Coq (D’un ermite que li deables cunchia du coq et de la gheline), Vie des Pères, t. 3, éd. F. Le-coy, Paris, Picard, 1999, s. 12–43. Opowieść ta pojawia się wcześniej wśród exemplów Jakuba z Vitry (XII w.), a następnie u Szczepana z Bourbon (XIII w.).

„do świętych Ojców Pustyni” i spowiada się abba, który nakłada nań pokutę. Pustelnik przez czterdzieści lat poddaje się najsroższym umartwieniom; po śmierci jego dusza

„czysta i biała” trafia do raju⁸¹.

***

Obie opowieści łączy z historią Jana Paulusa podstawowa oś fabularna – świąto-bliwy pustelnik popełnia cudzołóstwo i morderstwo, a następnie odkupuje swe grzechy poprzez surową pokutę – a także przesłanie, kładące nacisk na zbaw-czą rolę pokuty. Pierwsza z nich wydaje się odleglejsza – ofiarą zabójstwa pada młynarz, okoliczności są też nieco inne – jednak w iluminacjach Dekretałów ze Smithfield ta właśnie (lub bliźniaczo podobna) historia zostaje w pierwszej sekwencji miniatur połączona z pokutą właściwą Janowi Paulusowi (zob. supra, s. 52); podobnie w opisanych wcześniej łacińskich exemplach powstałych na terenie Wielkiej Brytanii również mowa jest o zabiciu męża kobiety (zob. supra, s. 56); oznacza to, iż najprawdopodobniej funkcjonował (być może właśnie na obszarze brytyjskim) pewien amalgamat obu tych historii. W żadnej z nich na-tomiast – ani w Vie des Pères, ani we wspomnianych iluminacjach i exemplach – nie ma mowy o wskrzeszeniu dziewczyny.

Święty Jan o Złotych Ustach (Saint Jehan Bouche d’Or)⁸²

Świątobliwy kapłan imieniem Jan zostaje za poduszczeniem diabła fałszywie oskarżony przez córkę króla o bycie sprawcą jej ciąży. Król zsyła Jana na bezludną wyspę, by tam został pożarty przez dzikie zwierzęta; ten na odchodnym przepowiada księżniczce, że nie urodzi, nim nie wyzna prawdy. Święty żyje przez siedem lat w gęstwinie leśnej na wyspie, wśród zwierząt, które nie czynią mu krzywdy; spisuje na pergaminie żywoty świętych. Diabeł, chcąc go doprowadzić do rozpaczy i zwątpienia, przewraca kałamarz, ale wówczas ślina świętego zamienia się w złoto, co staje się źródłem jego przydom-ku. Tymczasem księżniczka, nie mogąc doczekać się rozwiązania, ostatecznie wyznaje prawdę. Święty zostaje odnaleziony żywy na wyspie; księżniczka może wreszcie urodzić,

81 W XIX-wiecznym tłumaczeniu wybranych krótkich średniowiecznych narracji Legrand d’Aussy publikuje inny wariant tej opowieści (zaznaczając, że istnieją cztery wersje), przypomi-nający w swym zakończeniu historię BarŞĪŞy: w tej wersji ciało dziewczyny zostaje znalezione, a pustelnik trafia na szubienicę, w chwili kaźni wykrzykuje „Oto dokąd zaprowadził mnie ten kogut!” (zob. Legrand d’Aussy, Fabliaux et contes, fables et romans du XII^e et du XIII^e siècle, Paris, Jules Renouard, 1829).

82 La Vie de Saint Jehan Bouche d’Or et la Vie de Sainte Dieudonnée, sa mère, éd. H. Dirickx van der Straeten, Liège, Vaillant–Carmanne, 1931.

a siedmioletni noworodek prosi pustelnika o chrzest. Jan zostaje następnie biskupem, a po śmierci staje się patronem ciężarnych kobiet i ich nienarodzonych dzieci.

Tej hagiograficznej legendy, datowanej na przełom XII i XIII wieku, z po-zoru nic nie łączy z historią Jana Paulusa. Nie ma tu ani upadku pustelnika, ani pokuty – bohater jest krystalicznie czysty przez całą opowieść – zaś oczywistą inspiracją jest historia Makarego Egipskiego, założyciela życia monastycznego w Sketis, również fałszywie oskarżonego o ojcostwo⁸³. Mimo owych zasadni-czych różnic fabularnych, między obiema opowieściami istnieją pewne związki i podobieństwa: historia Bouche d’Or jest prawdopodobnie źródłem „złoto-ustości” włoskich i niemieckich wcieleń Jana Paulusa; to ona też najpewniej odpowiada za pojawienie się motywu urodzenia dziecka przez zgwałconą przez pustelnika dziewczynę w niemieckich wersjach legendy (zob. supra, s. 49–51).

Co więcej, w jednym z rękopisów (Paris, Arsenal 3518) figurują obok siebie Żywot Świętego Jana Paulusa i Żywot Jana Złotoustego; żadna z dwóch historii nie ma konkretnego literackiego pierwowzoru bądź źródła, występują też między nimi pewne podobieństwa narracyjne, które wydobywa w swym studium obu legend Brigitte Cazelles⁸⁴.

***

Legenda Jana Paulusa czerpie zatem z licznych i heterogenicznych źródeł, z któ-rych żadnego nie sposób uznać za konkretny pierwowzór, natomiast wspólnym mianownikiem wszystkich jest orientalny i w przeważającej mierze patrystyczny rodowód. Ta proweniencja nie dziwi w historii, która swym bohaterem czyni pustelnika – postać typową dla wschodniej duchowości, choć ochoczo inkul-turowaną na Zachodzie, w literaturze nawet w większym stopniu niż w rzeczy-wistości. Nawet jednak jeśli pierwszy autor opowieści (a w ślad za nim kolejni) układał swoje dzieło niczym mozaikę z fragmentów nabożnych lektur, opowie-ści, exemplów czy wysłuchanych kazań, to w rezultacie powstał utwór niezależny i odrębny, gdzie Wschód spotkał się twórczo z Zachodem, poszukiwanie dosko-nałości z pokutą i nawróceniem, a hagiografia z fikcją literacką.

83 Zob. Gerontikon, op.cit., s. 326–328, por. również D.J. Chitty, A pustynia stała się mias-tem… Wprowadzenie do dziejów monastycyzmu w Egipcie i Palestynie pod panowaniem chrześcijań-skim, tłum. T. Lubowiecka, Kraków, Tyniec Wydawnictwo Benedyktynów, 2008, s. 50.

84 B. Cazelles, Le corps de sainteté, op.cit. Zob. również A. Sobczyk, Złote litery. Duchowe zna-czenie pisma w kulturze średniowiecznej na przykładzie legendy o świętym Janie Złotoustym [w:] Pis-mo, lektura, biblioteka w dawnych literaturach romańskich, red. A. Rzepka, D. Pudo, M. Wrana, Kraków, Collegium Columbinum, 2014, s. 31–38.