Funkcje i motywacje przełączania kodów

Pomimo odmiennego w tej kwestii zdania naukowców148, użycie codę switching w opinii samych użytkowników języka postrzegane jest najczęściej jako zmiana kodu celem zrekompensowania niektórych braków leksykalnych149. Przez określe­

nie ‘braków’ rozumie się w tym wypadku przede wszystkim faktyczną nieobecność

(lub małe rozpowszechnienie) pewnych elementów słownikowych w ogólnym systemie leksykalnym języka150.

I5U Zob. Ennaji 2005.

151 Por. Crystal 1987.

Przyjrzyjmy się jednemu z przełączeń zrealizowanych w toku wypowiedzi uczestnika programu dla młodzieży Agyal (‘Pokolenia’).

A6- 4 keyfaś ytl fi gRup /groupej tdid dyal ar-rap Jak to, przychodzi jakaś nowa grupa rapowa 5 u ythslles bhal AS-keyn

i płaci jak H-keyne

6 ulg gRup fle groupej tdid dyal la fiizyó /la fusioal albo nowa grupa nurtu fusion

7 w ythglles bhalna u bhal...

i płaci tyle co my albo jak...

Goszczący w programie członek grupy muzycznej, opowiadając o trudno­

ściach, jakie zespoły muzyczne napotykają na lokalnym rynku artystycznym, de­

cyduje się na przełączenie kodów, by wskazać na rzecz, która nie ma własnego określenia w jego macierzystym systemie językowym, chociaż funkcjonuje już jako zjawisko w jego przestrzeni kulturowej. Przełączenie kodu następuje tutaj konkretnie dla wskazania na specyficzny gatunek muzyczny, którego nazwa nie ma odpowiednika w dialekcie marokańskim; la fiizyó (fr. la fusion, ang. fusion) to rodzaj muzyki polegający na łączeniu dwóch lub więcej gatunków. Wyrażenie la fiizyó pojawia się analogicznie do przejętego najprawdopodobniej również poprzez język francuski, etymologicznie amerykańskiego określenia rap. O ile jednak wy­

rażenie fiizyó skłonna jestem uznać za przełączenie kodów, rzeczownik rap jawi się dla mnie jako przykład zapożyczenia. W przypadku przełączenia kodów pełnią­

cego funkcję wypełnienia luki leksykalnej problem odróżnienia zjawiska codę swi- tching od pożyczek wydaje się dość istotnym, stąd poświęcam temu zagadnieniu osobny podrozdział 2.2.1.3., w którym omówię również powyższy kazus.

W przytoczonym wyżej fragmencie przełączenie kodu wywołane zostało, jak wspomniano, luką w ogólnym systemie leksykalnym L|. W węższym rozumieniu wspomniane na wstępie braki leksykalne oznaczać mogą również braki w systemie leksykalnym konkretnego lokutora. Braki te mogą mieć charakter określany w uproszczeniu jako trwały, a więc będący wynikiem ograniczonego zasobu leksy­

kalnego danej osoby, lub też chwilowy, spowodowany np. zdenerwowaniem, zmę­

czeniem lub rozproszeniem uwagi151.

Aló- 2 3 4 5 6

wa la kin al- hadıma hadi min... _farîda fi naw1 ha _ yyy ... _ , Ale ta służąca jest z ... _jest jedyna w swoim rodzaju, yyy ..., liennaha hadi l- hadıma ka-thâwil tatasallag

ponieważ ta służąca próbuje wspiąć się

152 Thiam 1997: 33.

sidłam _ yyy dyal _ mmm ... yyy ... _la klas sosydl (la classe socialej, po szczeblach _ ... yyy _ mmm ... yyy ... _ społecznych,

u thawil an ma tabqaś hadıma, i próbuje nie być dłużej służąca,

t’uli tkiln mâbR Imembrej dyal ‘â’ila dyalhum.

ale rzekłbyś, stać się członkiem ich rodziny.

Opowiadając wątek fabularny filmu, grająca w nim aktorka nie jest w stanie na bieżąco odnaleźć w swoich zasobach leksykalnych Li określeń związanych z systemem organizacji społecznej. Używa więc przełączenia kodów, aby wskazać na desygnaty, których nazw w dialekcie w danej chwili nie pamięta.

W wypowiedziach tego typu niekiedy, jak powyżej, wyraz integrowany po­

przedzony zostaje pauzą ( _ ) krótkim milczeniem, będącym wynikiem poszukiwa­

nia w pamięci przez lokutora adekwatnego wyrażenia, jak również wahaniem wy­

rażonym elementami paralingwistycznymi (mmm..., yyy... itp.) bądź też powtó­

rzeniem ostatniego słowa wypowiedzianej frazy. Tak sygnalizowane przełączenia kodów określane są, jak wspomniano, mianem przełączeń znaczonych152.

Oprócz funkcji uzupełnienia braków w systemie leksykalnym, zastosowanie przełączenia kodów na płaszczyźnie denotacyjnej może pełnić również inne role, jak na przykład bezpośrednio wskazywać na przyporządkowanie referentu do pew­

nego systemu kulturowego. Specyficznym jest tu przypadek, kiedy rozmówca wprost odwołuje się do nazw własnych, tytułów itp.

A20- 1 Ahlan wa marhaban bi kulli l-asdiqa' Dzień dobry, witam wszystkich przyjaciół

2 lii lykunu m‘ i) al-an bi-barnamaź Tala dii MagReb (Talents du Maghrebj, są ze mną teraz słuchając programu Talenty Maghrebu,

3 Tala dii MagReb lii ka-yastadif al-yawm Talenty Maghrebu, który gości dzisiaj 4 mawhiba e [...] iamila

talent e [...] niezwykły

W tym przykładzie, dziennikarka radiowa Jaouda poprzez przełączenie kodów wskazuje na pewien desygnat - program muzyczny, podając jego oryginalny, fran­

cuski tytuł. Przełączenie to, biorąc pod uwagę całość wypowiedzi dziennikarki, ma charakter akcydentalny. Często jednak zmiana kodu dotyczy nie konkretnej rzeczy, zjawiska czy wydarzenia, ale całego systemu pojęć. Tak dzieje się w przypadku programu sportowego Nautica.

A22-3 anâ m‘uf l-ekip [l'équipe]

jestem z nim w jednej drużynie

A22-4 kant ka-nîab m' u f la śempionS nasyonSl (le championnat national]

grałem z nim w Mistrzostwach Świata

A22-6 da ba htareyt la mekanlk [la mécanique) teraz wybrałem mechanikę

A22- 11 la... la kôdisyô [la condition] dyalu dyal la f.Jïztk [la ph-physique] mzyêna ma dobrą k.. kondycję f... Fizyczną

A22-9 ke vrll-âtrenmâ [que vrai l’entraînement] dyalu!

tak dobrze wytrenowanym!

W przytoczonych powyżej fragmentach wypowiedzi, pochodzących z jednego reportażu telewizyjnego, współpracownik bohatera programu, młodego mistrza jet ski, opowiada o jego karierze zawodowej, używając przełączenia kodów dla odda­

nia terminologii sportowej (A22-3: l-ekip [l’équipe] ‘ekipa’, A22-11: la kôdisyô [la condition] ‘kondycja’, A22-9: l-âtrenmâ (l’entraînement) ‘wytrenowanie’ itd.).

Code switching wskazuje tu na konotacje pewnych terminów w systemie pojęcio­

wym mówiącego z innym systemem kulturowym. Inaczej mówiąc, osoba wypo­

wiadająca się, chociaż często zna odpowiednik danego słowa lub wyrażenia w języku rodzimym, przełącza kod, by oddać powiązania przytaczanego pojęcia z pewnymi realiami społecznymi.

Podobne zjawisko obserwować można na przykładzie wypowiedzi jednego ze studentów wydziału sztuk audiowizualnych, który dokonuje przełączeń wyrażeń wiążących się z techniką produkcji filmowej:

All-2,3 gadi ndtruha b-priz de vi Reel [prise de vie réelle].

Zrobimy ją jako sekwencję realną.

All-4 Si bgî ndïru fia bâdd-anôs (la bande d’annonce] [...]

Chcemy zrobić w zapowiedzi [...]

All-5,6 bgi ndïru la môd Reel (le monde réel], âpre [après] gadi ndhulu la môd pe e [le monde PE],

Chcemy zrobić świat realny, a potem wchodzimy w pliki p2.

All-9 baś ndïru hâd la parti [le partie] hâdi.

zrobić ten fragment.

a także w wypowiedzi przedsiębiorcy, Idrîsa Ayâsïna, prezentującego produkt swo­

jej firmy w programie Maroc en Mouvement (‘Maroko na drodze rozwoju’):

A25- 1 tkiin, kan al-fikra... & sit dïnamik [un site dynamique/

Jest, był pomysł... strona interaktywna

2 fie foRom puR le paRâ (le forum pour les parents/

na forum dla rodziców.

Bentahila wyszczególnia podobne przykłady użycia przełączenia kodów od­

noszące się do terminologii medycznej, edukacji, administracji153 (por. A13-4:

awwal marra /a dowr dyali comiseR (commissaire/ ‘po raz pierwszy mam rolę komisarza’) oraz systemu miar i wag, jak również podziału czasu (por. A2-9: à fet l-ane dce mil sîs fen fait l’année deux milles sixj kânot... kânat mzyêna ‘rzeczywi­

ście, rok dwa tysiące szósty był... był dobry’). Zwraca również uwagę na odniesie­

nia do tego, co nazwać można by „produktami kultury europejskiej”, jak potrawy czy rodzaje budownictwa mieszkaniowego. Jednocześnie przytacza też sytuacje odwrotne, w których przełączenie następuje z języka francuskiego na język arab­

ski, gdy mowa jest o kwestiach religijnych154.

151 Bentahila 1983a: 234.

154 Tamże: 235.

155 Zachowana pisownia francuska oryginału.

Wybór terminologii rodzimej lub obcej może również wpływać na sposób konceptualizacji pojęć. Używając code switching lub też nie, mówiący nie tylko definiuje rzecz jako przynależną do danego systemu, ale właśnie poprzez tę przy­

należność wskazuje na jej cechy lub charakter.

Przykładem może być tutaj przywołany już uprzednio program Agyâl. Roz­

mawiając o nowoczesnych gatunkach muzycznych zaproszeni goście, członkowie grup marokańskich, w dyskusji z prowadzącym używają terminów zaczerpniętych z języka francuskiego, takich jak gRup ‘grupa’, lidceR ‘lider’, bâd ‘taśma’, aRS- zmâ ‘aranżacja’. Wskazują przez to na zachodni styl „uprawiania muzyki”, jaki prezentują.

A4- 4 Darga... Darga... avâ tu [avant tout/ ma ndïS lidœR da gRup [lideur de groupe/.

Darga... Darga... przede wszystkim nie ma lidera.

A4-5 la bâd (la bande/tahrui nagrywana jest taśma

A4- 8 u l-aRâimâ [l'arrangement/ t-ndïru a dis [à dix/

a aranżację robimy w dziesiątkę.

W badanym przez Bentahilę materiale odnajdujemy interesujący przykład opisu dwóch sposobów reakcji na własną chorobę, który dobrze oddać może tę kwestię:

au lieu d’acheter des antibiotiques155 tatśri sma‘

zamiast kupić antybiotyki, kupuje świece.

Autor klasyfikuje tę wypowiedź jako przykład efektu dramatycznego (drama- tic efect) w narracji lub deskrypcji, uważam jednak, że zdanie to stanowi dobrą ilustrację zależności pomiędzy językiem a konceptualizacją pojęć156.

Podobny typ przełączenia odnaleźć można we wspomnianym programie ra­

diowym Talents du Maghreb. W prowadzonej w tym przypadku w języku francu­

skim z elementami dialektu marokańskiego rozmowie z Mohamedem Ziani, pio­

senkarzem i autorem tekstów, mieszkającym na stałe w Hiszpanii, dyskusja toczy się wokół autorstwa tekstów w językach obcych:

A18- 50 Ml7: Donc, il n 'y a pas de problème d'espagnol?

A więc nie ma problemu z hiszpańskim?

51 M18 : No, il n’ y a pas de problème d'espagnol.

Nie, z hiszpańskim nie ma problemu.

52 Le problème si c'était en anglais ou brésilien _ oui_

Problem, jeśli byłby to angielski, albo brazylijski _ tak_

53 Ąa/pi b-marra fi l-carabiyya. je dois appeler quelqun d’amis.

niekiedy nawet arabski. Muszę zawołać któregoś z przyjaciół.

54 ngulu, je peux dire ça autrement? he he!

Mówię mu, czy mogę to powiedzieć inaczej? Ha ha!

55 M17: He, he... Mais tu parles carabiyya, ySk? Sweyya?

Ha ha! Ale mówisz po arabsku, prawda? Trochę?

Co charakterystyczne, do przełączenia na język arabski dochodzi nie tylko w „metalingwistycznie” nacechowanym pytaniu prezenterki, ale również we wcze­

śniejszej wypowiedzi artysty. Posługuje się on codę switching wprowadzając poję­

cie ‘języka arabskiego’, przez co automatycznie, w dalszej części wypowiedzi sto­

suje przełączenie również w przypadku samego czasownika ‘mówić’. Opowiadając o tworzonej przez siebie muzyce Mohamed kontynuuje:

A18- 25 Ml 8: C'est moi qui compose et les compositions je les adopte toujours, To ja komponuję i zawsze adaptuję kompozycje.

26 Je leurfais des touches dyal... dyal magrsb u dyal... dyalsweyya amazigiyya

Dodaję im trochę stylu maro... marokańskiego, trochę... trochę berberskiego

27 sweyya dyal gnawa, hwayei dyalna...

trochę gnawa, coś naszego...

Po raz kolejny przełączenie wskazuje tu na odniesienie do rodzimej kultury mówiących.

156 Bentahila 1983a: 238.

Nieco odmienną, choć również związaną z problemem konceptualizacji, jest sytuacja, gdy przełączając kod mówiący może wybrać słowo, które lepiej oddaje charakter rzeczy lub zjawiska ze względu na posiadane w danym systemie konota­

cje. Jedna z aktorek filmowych w programie Şura (‘Kadr’) używa na przykład dla określenia swojej postaci następującego sformułowania:

A14- 4 wahgdla-fdm şizofrene {la famme schizophrene j. [...]

kobietę-schizofreniczkę. [...]

Tym samym, jak można przypuszczać, odnosi typ swojej postaci do dorobku kina światowego, w którym wielokrotnie pojawiają się bohaterki z zaburzoną oso­

bowością. W tym przypadku słowo w języku obcym wydaje się mówiącej bardziej adekwatne do opisywanej sytuacji157.

Por. Bentahila 1983a: 235.