Język berberski

Dialekty języka berberskiego71 to pierwsze zaświadczone historycznie warianty językowe na obszarze Afryki Północnej. Pomimo że przez szereg lat kulturowo i politycznie defaworyzowane, doczekały się konstytucyjnego potwierdzenia swo­

jej roli jako języka urzędowego. Dialektami berberskimi na terenie Maroka posłu­

guje się, jak podają źródła, od 25 do 70% ludności72, z czego nie więcej niż 25%

jest jednojęzycznych.

Wywodzący się również z grupy języków afroazjatyckich, język berberski re­

prezentowany jest na terenie Maroka, podobnie jak arabski, przez szereg różnorod­

nych dialektów, określanych wspólnym mianem luga amazigiyya^. Ich trzy pod­

stawowe grupy to:

1. rifiy - tarifit i zenatiya (Rif oraz część północno-wschodnia kraju), 2. tasalhit (zachodni Atlas Wysoki, góry Antyatlasu, południe kraju - Souss), 3. tamazigt (wschodnia część Atlasu Wysokiego i Średniego).

Liczącą się jest również grupa dialektów gomara.

Wspólnota berbrofońska jest bez wątpienia najbardziej znaczącą mniejszością lingwistyczną tego obszaru. Należy jednak pamiętać, że jedynie tamazigt dysponu­

je własnym pisanym alfabetem, zwanym tifinag (używanym również przez Tuare- gów)71 * *74. Pozostałe dialekty, podobnie jak dialekty marokańskie, są wyłącznie mó­

wione75.

71 Berb. amazig ‘człowiek szlachetny’, ‘człowiek wolny’.

74 Pod koniec XX wieku pojawiły się propozycje standaryzacji zapisu amazigiyyi za pomocą alfabetu łacińskiego. Za użyciem tifinag jako alfabetu berberskiego wypowiedział się oficjalnie w 2003 r. Institut Royal de la Culture Amazighe (IRCAM).

75 Na temat opracowań dotyczących języka berberskiego zob. Bougchiche 1997.

76 Od momentu podboju Półwyspu Pirenejskiego Maroko związało się z muzułmań­

ską Andaluzją na okres wielu stuleci. Czerpiąc z wyjątkowego zasobu wiedzy i kultury, ze swej strony służyło wsparciem militarnym przed naporem chrześcijaństwa (Ficowska 1985:

32).

77 Heath 1989:13.

78 Tamże'. 14.

79 Kontrolę na dwiema północnoafrykańskimi enklawami - Ceutą i Melilą - oraz pięcioma wysepkami na Morzu Śródziemnym Hiszpania sprawuje od ponad 400 lat. Nawet uzyskanie przez Maroko niepodległości w roku 1956 nie przyniosło konkretnej zmiany tej sytuacji - dopiero w 1995 roku rząd hiszpański zakończył prace nad przyznaniem tym 2.1.1.4. Język hiszpański

Hiszpański rozprzestrzenił się na terenie Maroka po upadku Grenady w 1492 roku, wraz z przybyciem wypędzonych z Andaluzji76 Iberów i Maurów. Drugi, obok francuskiego, język kolonialny, upowszechniał się w północnej części kraju - w miastach takich jak Tetuan i Tanger, pobliskich terenach na wybrzeżu oraz w górach Rifu77, a wcześniej - na obszarze zajętej w 1884 roku Sahary Zachodniej.

Po odzyskaniu niepodległości i rewindykacji tego regionu w 1975 roku, hiszpański stracił wiele na znaczeniu, choć w rzeczywistości i tak nigdy nie był składnikiem tożsamości narodowej mieszkańców regionu, głównie ze względu na ograniczony zasięg terytorialny protektoratu i słaby rozwój instytucji edukacyjnych78. Obecnie odgrywa ważniejszą rolę jedynie w północnych centrach jak Tanger, Tetuan i Na- dor oraz w byłej enklawie Sidi Ifni, chociaż, przez wzgląd na rozwój kontaktów ekonomicznych obu krajów, jego znaczenie może jeszcze wzrosnąć. Zachowaniu wpływów tego języka sprzyjają również kontakty z enklawami hiszpańskimi na wybrzeżu - Ceutą i Melilą79.

Warto wspomnieć, że na obszarze Maroka odnotowuje się także występowa­

nie dialektów wywodzących się z grupy języków romańskich, którymi posługują się przede wszystkim Żydzi pochodzenia hiszpańskiego80.

regionom ograniczonej autonomii politycznej, polegającej m.in. na powołaniu regionalnego parlamentu i oddaniu części praw lokalnym samorządom.

80 Są to potomkowie fali uchodźców żydowskich z XVI wieku - druga z grup ży­

dowskiej diaspory. Ennaji (2005: 70) szacuje tę grupę ludnościową na ok. 5000.

81 Więcej na temat języka angielskiego w Maroku zob. Sadiqi 1991.

82 Na temat języka kobiet zob. m.in. Sadiqi 1995, 2003 oraz Rashidi 2002.

81 Dane historyczne podaję za: Ficowska 1985, Żebrowski 2001, Kafel 2004a.

84 Nie jest to oczywiście pierwsza styczność obu nacji - wystarczy wspomnieć cho­

ciażby, iż w 732 r. Musa ibn Nusayr na czele arabskiej armii wraz z porucznikiem Tariqiem ibn Ziyadem, po zajęciu terenów Maroka, wyruszył na podbój Hiszpanii i dotarł aż do fran­

cuskiego Poitiers.

2.1.1.5. Język angielski

Zgodnie z ogólnymi tendencjami światowymi, znaczenie języka angielskiego jako języka nowoczesnych technologii oraz globalizacji, w ostatnich latach systema­

tycznie wzrasta. Zaczyna on opanowywać dziedziny tradycyjnie zarezerwowane przez język francuski, takie jak edukacja, media, świat techniki, handel, chociaż dominacja francuszczyzny jest nadal niepodważalna. Naukę angielskiego, w ra­

mach reform systemu oświaty, wprowadzono w młodszych klasach szkół podsta­

wowych81.

Poza językami wyszczególnionymi powyżej, najczęściej pojawiającymi się w opisie sytuacji lingwistycznej Maroka (m.in. Boukous 1979; Gravel 1979; Forkel 1980; Lahlou 1991; Srhir 2007), nieliczni autorzy (Heath 1989; Ennaji 2005) wy­

mieniają język niemiecki.

Dodatkowo nadmienić należy występowanie na obszarze Maroka języków sudańskich oraz specjalnych argot, popularnych pośród poszczególnych grup społecznych ludności82.

2.1.2. Język arabski a język francuski

2.I.2.I. Stosunki marokańsko-francuskie - społeczno-historyczne tło kontaktów językowych83

Wskazując na rok 1912 jako na datę przełomową dla ekspansji języka francuskiego na tereny Maroka, najczęściej zapomina się jednak, że ścisłe kontakty językowe pomiędzy populacją marokańską a ludnością frankofońską mają o wiele dłuższą historię, a ich początek ma nie tyle podłoże polityczne, ile ekonomiczne.

Już za czasów Ludwika XIV Maroko prowadzi z Europą ożywioną wymianę handlową84. Eksportuje się głównie zboże, skóry i wosk, importuje m.in. tkaniny, broń, metale. Stosunki te są przedmiotem szczególnej troski panującego sułtana

Mawlay Ismacila (1672-1727), który dążąc do zawarcia traktatu handlowego (doce­

lowo gwarantującego Francji uprzywilejowaną pozycję handlową, nietykalność floty i wymianę jeńców), osobiście koresponduje nawet z Królem Słońce85. Dla przypieczętowania ewentualnego przymierza składa też Ludwikowi XIV propozy­

cję poślubienia jego nieprawej córki, księżniczki Conti. Stanowcza odmowa Fran­

cji, poczytującej starania sułtana za zniewagę, powoduje ochłodzenie stosunków pomiędzy obydwoma krajami na ponad 40 lat. Ponowne zacieśnienie wzajemnych relacji następuje dopiero za panowania STdT Muhammada (1757-1790). W tym okresie Francja (oprócz takich państw jak Hiszpania czy Rosja) zostaje związana z Marokiem porozumieniem dla ochrony przed flotą korsarską. Na 25 lat przed Wielką Brytanią to właśnie Francja otrzymuje w roku 1767 wolne przejście przez Gibraltar i przywilej swobody handlowej. W 1856 roku, dzięki wysiłkom kupców brytyjskich i gibraltarskich, dochodzi do podpisania traktatu otwierającego Maroko na produkty europejskie. Jest to początek prawdziwej ekspansji nie tylko handlo­

wej, ale i ludnościowej. Miasta portowe Maroka zostają bowiem zasiedlone przez ponad 15-tysięczną rzeszę Europejczyków różnych nacji.

85 Słynna staje się leż wizyta mediacyjna na dworze francuskim wysłannika Mawlay Ismacila, admirała Ben cAyśy (więcej na ten temat zob. Ficowska 1985: 282 i n.)

86 Do otwarcia portów zmusiła Maroko klęska głodu, nawiedzająca kraj w lalach 1825-1826 i wynikająca z niej konieczność importu zbóż.

87 Pretekstem do interwencji zbrojnej stało się poparcie udzielone przez Maroko woj­

skom emira cAbd al-Qadira.

Położenie geograficzne oraz bogactwa naturalne Maroka przyciągają jednak coraz mocniej zainteresowanie mocarstw europejskich. Roszczenia terytorialne Starego Kontynentu wzrastają. Rozpoczyna się okres europejskiej ekspansji impe­

rialnej w Afryce Zachodniej. Najpierw poprzez rozdysponowanie stref wpływów, później poprzez stopniową aneksję terytorialną potęgi europejskie doprowadzają do całkowitej kolonizacji. Pałac sułtański podejmuje co prawda próby oporu wobec konsolidowania obcej infiltracji, jak np. wprowadzony w drugiej dekadzie XIX wieku zakaz osiedlania się Europejczyków na terenie Maroka czy ograniczenie kontaktów handlowych. Konsekwentne utrzymanie tej strategii szybko staje się jednak niemożliwe86.

Moment ten uznać można za faktyczny koniec pierwszego ze znaczących eta­

pów w historii kontaktów językowych obydwu państw - okresu tzw. oddziaływa­

nia zbalansowanego, w którym obydwie społeczności językowe, dążąc do porozu­

mienia, utrzymywały równowagę pomiędzy wchodącymi w interakcję systemami.

Pierwszymi sygnałami przyszłego upadku Maroka staje się zajęcie przez Francuzów Algieru - stolicy centralnego Maghrebu - w roku 1830 i druzgocąca klęska sił marokańskich w wojnie z Francuzami w roku 184487. Wydarzenia te dają początek szeregowi interwencji zbrojnych, jak np. zbombardowanie portu w Sale czy zajęcie Tetuanu w roku 1859. Penetrację kraju oficjalnie inicjuje Konferencja

Madrycka z 1880 roku88, rozpoczynająca nasilenie zabiegów i przetargów dyplo­

matycznych Francji, zmierzających do urzeczywistnienia nadziei na stworzenie Protektoratu. Celem Francji jest przede wszystkim zapewnienie bezpieczeństwa swoim posiadłościom w Algierii oraz bezpieczny dostęp do oaz saharyjskich.

W roku 1902 Maroko za strefę wpływów francuskich uznają Włochy, w zamian za utrzymanie swej pozycji w Trypolitanii, oraz Hiszpania, usatysfakcjonowana obietnicą strefy wpływów w Maroku północnym. W roku 1904 sytuację tę sank­

cjonuje także Wieka Brytania, otrzymując zgodę na rządy Brytyjczyków w Egipcie i Sudanie oraz gwarancję uczynienia Tangeru strefą międzynarodową. W tym okresie, na skutek zaciąganych przez kolejnych władców - Mawlay cAbd al-cAziza (1894-1908) i Mawlay Hafida (1908-1913) pożyczek, wzrasta też zależność eko­

nomiczna Maroka.

88 Podpisana przez 12 państw konwencja sankcjonuje system protekcji państw trze­

cich nad obcymi obywatelami zamieszkującymi Maroko.

89 W zamieszkach w 1907 w Casablance i Marrakeszu zginęło ogółem 9 Francuzów.

90 Tzw. „skok pantery” - od nazwy kanonierki „Panther”.

91 Jeszcze w 1905 r. przybyły z krótką, niespodziewaną wizytą do Tangeru na pokła­

dzie okrętu Hohenzollern cesarz Wilhelm II akceptuje suwerenność sułtana Maroka.

92 Francja formalnie zagwarantowała utrzymanie i ochronę panującej dynastii Alawi- tów, bezpieczeństwo sułtana i jego następców, poszanowanie islamu i instytucji religijnych, reprezentację interesów marokańskich na zewnątrz oraz przeprowadzenie szeregu reform.

91 Większość pośród 14 rezydentów generalnych była wysokimi rangą wojskowymi.

94 Żebrowski (2001: 55) wyróżnia 4 etapy podboju terytorium Maroka:

W roku 1907, pod pretekstem odwetu za zamordowanie w Marrakeszu francu­

skiego lekarza89, wrogie wojska zajmują Udżdę, a 15-tysięczny korpus specjalny zaczyna oblegać Casablankę. Zgodnie z porozumieniem z 1904 r. północną część państwa zajmuje Hiszpania. Zlekceważone w tej rozgrywce Niemcy, wysyłają do Agadiru okręt wojenny, co niemal doprowadza do konfliktu zbrojnego90. Jednakże w 1911, po otrzymaniu ziem w Kongo, pozwalają na wkroczenie wojsk francu­

skich do Maroka91. Francja, otrzymując swobodę działania, poszerza strefy oku­

powane, a jej wojska otaczają pałac sułtański w Fezie.

Na mocy ustaleń wcześniej wspomnianej konwencji feskiej, podpisanej 30 mar­

ca 1912 roku, Maroko staje się Protektoratem francuskim. Pomimo zachowania pozorów władzy sułtana92, faktyczna kontrola dostaje się w ręce podległego mini­

strowi spraw zagranicznych Francji gubernatora generalnego - generała Louisa H.

Lyauteya i jego następców93.

Marokańczycy nie poddali się łatwo obcej dominacji. Ostrym oporem odpo­

wiedziały szczególnie plemiona berberskie z gór, pozostające poza zasięgiem wła­

dzy kolonistów. Rozpoczętej rewolucją w górach Rif i Atlasie Środkowym serii powstań pod przywództwem m.in. takich wodzów jak cAbd el-Karim, Az-Zayyani czy Ahmad al-Hiba, Francja zdołała położyć kres dopiero w 1934 roku94, okupując

zwycięstwo poważnymi stratami. Według szacunków historyków francuskich w la­

tach 1907-1934 zabitych zostało 27 tys. osób, rannych - kilkanaście tysięcy, a dane te mogą być jeszcze zaniżone95.

1) 1912-1914 - podbój miast przybrzeżnych, nizin i równin z Marrakeszem, Safi, Agadirem, a także rejonu Tazy, tzw. Maroc mile - Maroko użyteczne (mające znaczenie militarne, ekonomiczne lub polityczne - przyp. A.P.-L.),

2) 1914-1920 - opanowanie Środkowego Atlasu z miastami Kasba, Tadla, Azru, 3) 1921-1926 - okupacja Rifu,

4) 1926-1934 - podporządkowanie pozostałych obszarów, w tym Tafilaltu, Atlasu Wysokiego i Antyatlasu.

95 Tamże: 55.

96 Odrębny system szkół stworzono również dla ludności berberskiej, którą spodzie­

wano się wykorzystać w celu umniejszenia wpływów arabskiej inteligencji.

Pomimo powstania lokalnych grup opozycyjnych, kolonizacja kraju pod względem administracyjnym przebiega bardzo szybko. Jak wspomniano wcześniej, już w początkach swego panowania władze francuskie wprowadziły szereg zapo­

wiadanych reform administracyjnych, prawnych, oświatowych, gospodarczych, finansowych i wojskowych. W praktyce Francuzi podporządkowali sobie resorty spraw wewnętrznych, zagranicznych, armii i finansów. W roku 1912 przenieśli stolicę kraju do Rabatu. Sułtan pozbawiony został jakiejkolwiek władzy wykonaw­

czej, ustawodawczej czy sądowniczej. Jego rola ograniczała się do zatwierdzania przygotowanych dekretów tzw. dahirów, żaden dokument sułtański nie mógł też dotrzeć do publicznej wiadomości bez zgody Rezydenta. Do minimum ograniczone zostały kompetencje rządu marokańskiego - mahzan. W powołanej w 1919 roku Radzie Rządu (maglis) przez długi czas zasiadali wyłącznie Francuzi. Faktyczną władzę w terenie stanowili szefowie okręgów wraz z podległymi im oficerami ds. tubylczych lub „kontrolerami cywilnymi”. Wzrosła też rola paszów i kaidów (ar. qâ’id), pozostających pod ścisłą kontrolą organów francuskich. Zmniejszono natomiast rangę starszyzny plemiennej - gama a.

W całym kraju, z niewielkimi przerwami, utrzymywano stan wyjątkowy.

Ograniczonych zostało wiele swobód, takich jak wolność przemieszczania się czy stowarzyszania. Swoistym symbolem nastania Protektoratu było wprowadzenie języka francuskiego jako języka oficjalnego. Prasa została poddana cenzurze. Pu­

blikowanie czasopism marokańskich wymagało akredytacji władz Protektoratu.

Wprowadzony został francuski system sądowniczy. W roku 1924 ogłoszono re­

formę oświatową. Szkoły z francuskim programem i systemem nauczania, powsta­

jące na terenie kraju, służyć miały z jednej strony wykształceniu urzędników niż­

szego szczebla96, z drugiej eliminacji znajomości tradycyjnego piśmiennictwa mu­

zułmańskiego.

Zwiększyła się też kontrola nad wieloma dziedzinami gospodarki. Tak napraw­

dę już w roku 1903 zawiązał się w Paryżu Comité du Maroc (złożony z wpływo­

wych banków, koncernów przemysłowych, towarzystw kopalnianych i linii żeglu­

gowych), ingerujący w istotny sposób w marokańską ekonomię. Od lat 30. XX wieku Banque de Paris et de Pays Bas zajmował dominującą pozycję w finansach.

Związane z nim holdingi (Omnium Nord Africain, Compagnie Générale du Maroc) kontrolowały również kolejnictwo, energetykę, górnictwo węgla i żelaza oraz transport miejski i międzymiastowy. Kapitał Protektoratu zasilały podatki bezpo­

średnie i pośrednie, cła i inne opłaty. Znaczącym źródłem dochodów stała się eks­

ploatacja fosforytów. Powstałe w 1920 roku Office Charifien des Phosphates, któ­

remu podlegały kopalnie w Churibce, było co prawda urzędem państwowym, jed­

nak dywidendy z niego wpływały do budżetu Protektora97 98. Rozwój gospodarki przyczynił się do rozbudowy infrastruktury. Francuzi wybudowali 16000-kilo- metrową sieć dróg i położyli niemal 1770 kilometrów torów kolejowych. Wznieśli nowoczesny port w Casablance, która dzięki temu była w stanie skupić ok. 75%

handlu morskiego Maroka. Zmodernizowali również inne porty, takie jak Safi czy Agadir. We francuskiej strefie powstały nowe miasta (fr. villes nouvelles)1*, wypo­

sażone w zdobycze nowoczesnej cywilizacji - sieć elektryczną, linie telefoniczne itp.

Francuzi zdominowali strefę handlową - w roku 1923 aż 67% importu pochodziło z Francji99. Nawet słabo rozwiniętym przemysłem przetwórczym sterował kapitał obcy. Maroko stało się rynkiem zbytu dla francuskich towarów przemysłowych i dostawcą surowców. Zgodnie z założeniami polityki kolonialnej inwestowano więc w dziedziny, które przynosiły szybkie i łatwe dochody - Francuzi korzystali z wła­

snych kadr, własnego sprzętu, dbając o łączność i ścisły kontakt z krajem. Między rokiem 1912 a 1929, kiedy to proces ten został zahamowany na skutek ogólnoświa­

towego kryzysu ekonomicznego, liczba obcokrajowców w Maroku zwiększyła się z kilku do ponad 100 tys. osób100. II wojna światowa ponownie przywiodła te tereny wielu Europejczyków - ich liczba wzrosła niemalże dwukrotnie. W roku 1954 mniejszość Europejska wynosiła 500 tys. osób, % stanowili Francuzi101.

97 Jak zauważa Ficowska (1985: 179) upaństwowienie złóż było zabiegiem mającym ochronić je przed wykupieniem przez spółki amerykańskie.

98 Należy zauważyć, że w wyniku polityki Lyauteya, w przeciwieństwie do okupo­

wanej Algierii, ocalały stare medyny.

99 Żebrowski 2001: 59.

100 Mayhew, Dodd 2004: 7.

101 Żebrowski 2001: 59.

102 -r

liimze.

Wprowadzając kapitalistyczne stosunki gospodarcze Protektorat podważył jed­

nocześnie tradycyjną organizację społeczną, zwłaszcza obszarów rolno-pasterskich.

Na skutek nacisków kolonizatorów w wielu regionach kraju własność szczepowa rozpadła się, a ziemia przeszła w ręce indywidualnych użytkowników. Najżyźniej- sze obszary rozdzielono pomiędzy Francuzów, którzy na wykupionych ziemiach założyli wielkie i bardzo dochodowe majątki - winnice, gaje oliwne i plantacje roślin przemysłowych. Do 1953 roku przejęli oni aż 11% gruntów uprawnych (900 tys. ha)102. W procesie parcelizacji część rolników pozbawiona została ziemi, inni

wzbogacili się dzięki wykupywaniu gruntów właścicieli biednych i zadłużonych.

Szczepowi kaidzi - hojnie wynagradzani za posłuszeństwo nowym władzom - stali się prawdziwymi potentatami. Konsekwencją była stopniowa pauperyzacja ludno­

ści wiejskiej i intensyfikacja procesów osadniczych. Na obrzeżach dużych miast, takich jak Casablanca, Rabat, Tanger, powstawały dzielnice biedy - bidonvilles.

Narastające ubóstwo, potęgowane wymuszonymi niekorzystnymi traktatami handlowymi103, wzrastającym zadłużeniem104 i stałą presją ekonomiczną, panująca anarchia, nierówność obywatelska, przejawy dyskryminacji i szykan, powodowały wzrost niechęci do cudzoziemców. Po stłumieniu zbrojnego protestu rozpoczyna się okres walki politycznej, zainicjowanej przez nacjonalistyczną młodą inteligen­

cję. Sprzeciw budzą przede wszystkim próby skłócenia ze sobą dwóch koegzystu- jących nacji - Arabów i Berberów105. Jego przejawem jest powstanie w roku 1934 pierwszego marokańskiego stronnictwa politycznego - Committée d’Action Maro­

caine, w skład którego wchodzą zarówno opozycjoniści Protektoratu francuskiego, jak i strefy hiszpańskiej. Przedkłada on władzom Protektoratu plan reform, doma­

gając się udziału Marokańczyków w rządach, równouprawnienia języka arabskiego i ograniczenia kontroli. Pomimo zignorowania postulatów przez kolonizatorów, stronnictwo (podzielone na dwie mniejsze frakcje106) prowadzi politykę oporu107.

103 Tak np. niekontrolowany eksport zboża i bydła był przyczyną znacznego wzrostu cen i klęski głodu. Zarzucenie rynku europejskimi tanimi tekstyliami doprowadziło do upadku rzemiosła tkackiego - jednej z istotniejszych gałęzi miejscowej wytwórczości.

104 W latach 1914-1928 Francja udzieliła Maroku na wyjątkowo dogodnych warun­

kach pożyczek w wysokości 1,8 mld. franków (Ficowska 1985: 58).

105 W roku 1930 administracja Protektoratu na mocy dekretu wyklucza Berberów spod muzułmańskiej władzy sądowniczej, podporządkowując ich podwójnej jurysdykcji (sprawy cywilne przekazane zostają w ręce starszyzny związkowej, a karne w gestię są­

downictwa francuskiego), co spowoduje falę rozruchów i manifestacji.

106 Bardziej zachowawczy Marokański Ruch na rzecz Reform oraz postępowy Ruch Ludowy.

107 Po wybuchu antyfrancuskich zamieszek w roku 1937 czołowi przywódcy obu odłamów zostają deportowani za granicę.

108 W przekazanym konsulom generalnym USA i Wielkiej Brytanii manifeście pro­

gramowym domagano się m.in. całkowitej niezawisłości kraju i pozostawienia sułtanowi wolnej ręki w tworzeniu nowej państwowości.

Klęska w walkach z faszystowskimi Niemcami i osłabienie politycznej pozy­

cji Francji zdecydowanie rozbudza nadzieje na wzrost autonomii. Po raz pierwszy sułtan Muhammad V (Mawlây Muhammad ibn Yüsuf) korzysta w 1940 roku z prawa veta odmawiając podpisania postulowanego przez rząd Vichy antysemic­

kiego dekretu, a w 1943 roku łamie klauzulę zakazującą prowadzenia samodzielnej polityki zagranicznej, spotykając się podczas konferencji w Casablance z prezy­

dentem USA, bez udziału rezydenta francuskiego. Daleko posunięte roszczenia wysuwa w roku 1944 w swoim manifeście Partia Niepodległości Istiqlâl108.

Jednak po wylądowaniu w 1943 roku wojsk alianckich na terenie Afryki Pół­

nocnej dowództwo Wolnej Francji, wbrew stanowisku zajmowanemu w kwestii niepodległości Maroka przez prezydenta Roosvelta, uznaje, że sytuacja w kraju nie powinna ulec zmianie. W styczniu 1944 roku Istiqlâl, na czele którego stoi w tym czasie c Allai al-Fâsï, jeden z najbardziej nieugiętych działaczy narodowych, żąda pełnej niepodległości. Pomimo poparcia ze strony sułtana, wystąpienie kończy się aktami represji ze strony Rezydencji. Aresztowania przywódców Istiqlâlu powodu­

ją rozruchy w Rabacie, Sale i Fezie, a te z kolei kończą się aresztowaniami ponad 600 osób oraz czystkami wśród marokańskiej administracji.

Po zakończeniu wojny rosną tendencje nacjonalistyczne, napotykające jed­

nakże na coraz to większy opór ze strony Francji. Szczególne nasilenie polityki represyjnej odnotowuje się zwłaszcza w okresie rezydentury generałów Juina i Guillauma. W odpowiedzi ludność ucieka się do bojkotu towarów francuskich.

Mnożą się także akty terroryzmu. Sympatyzujący z nacjonalistami sułtan Muham­

mad V zostaje w roku 1953 pozbawiony tronu i deportowały na Madagaskar109, co sprawia, że przez naród marokański zostaje okrzyknięty męczennikiem.

109 Przejawem oporu sułtana było np. niepodpisywanie dekretów przekazywanych przez Rezydencję, na skutek czego nie nabierały one mocy prawnej.

110 7 kwietnia 1956 roku ogłoszony został koniec panowania hiszpańskiego w strefie północnej, 29 października konferencja ośmiu państw w Filadelfii uchyla status międzyna­

rodowy regionu Tangeru.

111 Więcej na temat historii Maroka do roku 1956 patrz m.in. Dziubiński 1983.

Status monarchii konstytucyjnej Maroko uzyskało za panowania Hassana II, w ro­

ku 1962.

W roku 1955 z oddziałów partyzanckich powstaje Armia Wyzwolenia, nęka­

jąca zbrojnymi napadami posterunki francuskie w górach i na pustyni. Wkrótce Paryż, osłabiony problemami algierskimi, wydaje zgodę na powrót Muhammada V.

W listopadzie 1955 roku entuzjastycznie witany Muhammad wraca do Maroka.

7 grudnia utworzony zostaje niezależny rząd marokański. Protektorat francuski oficjalnie dobiega końca 2 marca 1956 roku110, Muhammad ibn Yûsuf przybiera tytuł króla.

Jak widać, względna równowaga, utrzymująca się początkowo pomiędzy sys­

temami języka arabskiego i francuskiego, w okresie Protektoratu zostaje drastycz­

nie zaburzona. Działania polityczne jawnie ukierunkowane są na próbę przymuso­

wej frankofonizacji. Okres ten można więc jednoznacznie scharakteryzować jako etap wypierania języka narodowego przez narzucony na płaszczyźnie oficjalnej język kolonizatorów1".

Po wyzwoleniu spod panowania francuskiego Protektora Maroko, targane licznymi sporami wewnętrznymi i walką o władzę, rozpoczęło próbę odbudowy własnej suwerenności państwowej. Po proklamowaniu Maroka królestwem112 ogło­

Po wyzwoleniu spod panowania francuskiego Protektora Maroko, targane licznymi sporami wewnętrznymi i walką o władzę, rozpoczęło próbę odbudowy własnej suwerenności państwowej. Po proklamowaniu Maroka królestwem112 ogło­

W dokumencie Arabsko-francuski code switching w mediach : na przykładzie audycji telewizyjnych i radiowych Maroka (Stron 39-0)