Arabsko-francuski code switching w mediach : na przykładzie audycji telewizyjnych i radiowych Maroka

(1)

(2)

(3)

CODĘ SWITCH1NG W MEDIACH

NA PRZYKŁADZIE AUDYCJI TELEWIZYJNYCH I RADIOWYCH MAROK/

(4)

(5)

ARABSKO-FRANCUSKI CODĘ SWITCH1NG W MEDIACH

NA PRZYKŁADZIE AUDYCJI TELEWIZYJNYCH I RADIOWYCH MAROKA

KRAKÓW

(6)

Recenzenci

Prof. dr hab. Barbara Michalak-Pikulska Prof. dr hab. Janusz Danecki

Opracowanie redakcyjne Kinga Paraskiewicz Projekt okładki Agnieszka Kluzik

Publikacja jest skróconą wersją rozprawy doktorskiej pt. Zjawisko przełączania kodów pomiędzy językiem arabskim i francuskim w stacjach telewizyjnych i radiowych Maroka

Publikacja dofinansowana przez Wydział Filologiczny Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie

ISBN 978-83-7638-392-7 (wersja papierowa) ISBN 978-83-7638-712-3 (e-book)

KSIĘGARNIA AKADEMICKA ul. św. Anny 6, 31-008 Kraków

tel./faks 12-431-27-43, 12-422-10-33 w. 11-67 e-mail: akademicka@akademicka.pl

http://www.akademicka.pl

(7)

Przedsłowie... 7

I. Wstęp... 9

Część pierwsza. Model badawczy... 17

1.1. Zjawisko przełączania kodów... 17

1.1.1. Definicja pojęcia przełączania kodów... 17

1.1.2. Przegląd badań nad zjawiskiem przełączania kodów... 20

1.2. Wypowiedź medialna... 22

1.3. Model analizy... 25

1.3.1. Uwagi ogólne... 25

1.3.2. Analiza na poziomie mikrosytuacji - model analizy komunikacji von Thuna... 26

1.3.3. Analiza na poziomie makrosytuacji - funkcje mediów... 28

1.3.4. Zasady transkrypcji... 30

Część druga. Analiza przełączania kodów 33 2.1. Tło socjolingwistyczne ... 33

2.1.1. Językowa panorama Maroka... 33

2.1.1.1. Język arabski... 33

2.1.1.2. Język francuski... 36

2.1.1.3. Język berberski... 37

2.1.1.4. Język hiszpański... 38

2.1.1.5. Język angielski... 39

2.1.2. Język arabski a język francuski... 39

2.1.2.1. Stosunki marokańsko-francuskie - społeczno-historyczne tło kontaktów językowych.... 39

2.1.2.2. Współczesna sytuacja języka arabskiego i francus kiego na terenie Maroka... 49

2.1.2.2.1. Sposób nabywania i dystrybucja... 49

2.1.2.2.2. Język mediów audio-wizualnych... 51

2.1.2.2.3. Schemat wariantów użytkowych... 54

2.1.2.2.4. Efekty kontaktów językowych... 55

2.2. Przełączanie kodów na poziomie mikrosytuacji... 57

2.2.1. Płaszczyzna rzeczowa... 57

2.2.1.1. Funkcje i motywacje przełączania kodów... 57

2.2.1.2. Środki gramatyczne... 63

(8)

2.2.1.4. Związek z elementami sytuacji komunikacyjnej... 80

2.2.2. Płaszczyzna rzeczowa... 84

2.2.3. Płaszczyzna relacji wzajemnej... 102

2.2.4. Płaszczyzna apelu... 116

2.3. Przełączanie kodów na poziomie makrosytuacji... 125

2.3.1. Code switching a informacyjna funkcja mediów... 125

2.3.2. Code switching a kontynuacja i korelacja... 130

2.3.3. Code switching a rozrywka... 136

2.3.4. Code switching jako element komunikacji rytualnej... 139

2.3.5. Społeczna ocena zjawiska code switching w mediach... 142

2.3.5.1. Preferencje językowe w komunikacji masowej... 142

2.3.5.2. Ocena zjawiska code switching w Maroku... 143

2.3.5.3. Świadomość zjawiska code switching a kwestia tożsamości narodowej... 144

2.4. Podsumowanie... 150

Aneks 1: Zestawienie wyników badań ankietowych wykorzystanych w pracy ... 159

Aneks 2: Transkrypcja tekstów... 165

Bibliografia... 190

Le code switching arabe-français dans les médias: l’exemple des programmes de télévision et de radio au Maroc. Résumé... 201

(9)

Przedsłowie

Przywoływane niekiedy w opracowaniach socjolingwistycznych stwierdzenie R. Stavenhagena głosi, iż tożsamość narodu i obywateli określonego państwa jest cechą bardzo niewielkiej liczby krajów - zaledwie ok. 5% wszystkich narodów świata uznać można za całkowicie homogeniczne1.

1 Stavenhagen 1986.

2 Bugajski 2006: 194.

1 Davies 2005: 105.

Kontakty społeczności ludzkich, naturalnie dążących do porozumienia, impli

kują w mniejszym lub większym stopniu przyswajanie drugiego języka. Stąd związki pomiędzy wielokulturowością a wielojęzycznością są nie tylko niezwykle silne, ale i wieloaspektowe. Jak przedstawia problem kontaktu językowego M. Bugajski2, w warunkach dłuższej styczności między różnymi wspólnotami ko

munikatywnymi, do której dochodzi podczas przemian historyczno-społecznych, rzadko panuje idealna równowaga. Najczęściej jeden z wchodzących w kontakt systemów okazuje się bardziej ekspansywny, a stopień jego oddziaływania zdecy

dowanie większy. Przyczyną tego bywa zazwyczaj suma różnorodnych uwarun

kowań pozajęzykowych, w tym m.in. czynniki gospodarcze, kulturalne, polityczne lub militarne - ekspansja językowa towarzyszy więc np. ekspansji terytorialnej, dominacji cywilizacyjnej, rozwojowi stosunków handlowych czy kulturalnych. Jest ona tym silniejsza, gdy kultura dominująca wywołuje istotne procesy przemian w strukturach społecznych. W skrajnym wypadku konsekwencją procesu akulturacji może stać się nawet całkowite wyparcie jednego z języków.

Natomiast gdy sytuacja współistnienia dwóch systemów językowych przyj

muje charakter bardziej trwały, czyli tam, gdzie - jak pisał N. Davies3 - normę stanowi „tożsamość wielokrotna”, w kontaktach językowych często pojawia się element wyboru. Wybór ten staje się nierzadko początkiem zmiany reguł komuni

kacyjnych i otwiera drogę do powstawania nowych strategii językowych.

(10)

(11)

Wstęp

Maroko, kraj położony na granicy kontynentów Europy i Afryki, świadek burzli

wych dziejów historycznych i obszar dokonywania się skomplikowanych przemian społecznych, stanowi wyjątkowy przykład ścierania się wpływów świata muzuł

mańskiego Orientu, kultur zachodnich i dziedzictwa rdzennych cywilizacji. Pano

wanie plemion berberskich, okres wpływów Rzymu i Bizancjum, podboje arabskie, czasy islamizacji i hegemonii dynastii arabskich, stworzyły podwaliny wielokultu

rowej narodowości, której socjoetnicznego rysu w czasach najnowszych dopełniły procesy kolonizacji oraz globalizacji. Nie pozostało to bez wpływu na tak istotną dziedzinę życia społecznego, jaką jest komunikacja werbalna.

Obecną sytuację lingwistyczną Maroka charakteryzuje koegzystencja wielu systemów językowych, powiązanych różnymi typami wzajemnych relacji. Dwa z języków: arabski oraz francuski - w świadomości wielu użytkowników języka, i nie tylko ich, od lat walczące o dominację - odegrały i odgrywają szczególną rolę na lingwistycznej mapie kraju.

Historia kontaktów językowych pomiędzy arabskim i francuskim to historia przeplatania się wzajemnych wpływów i zmian ‘układu sił’ - od nawiązania w XVII wieku przez społeczności obu państw (Francji i Maroka) trwałych stosun

ków handlowych, poprzez narzucaną przez kolonizatorów politykę asymilacji i będącą reakcją na nią, w okresie tuż po odzyskaniu niepodległości, restrykcyjną politykę arabizacji. W XX wieku zmagania te ustępują w końcu pola staraniom o utrzymanie bilingwizmu, związanym z rządową wizją Maroka jako kraju- pomostu pomiędzy kulturą europejską a światem muzułmańskiego Wschodu.

Wszystko to doprowadziło do wielopłaszczyznowej interakcji obydwu systemów, która stanowić może bogate źródło badań językowych, socjo- i etnolingwistycz- nych.

Studia lingwistyczne nad sytuacją językową obszaru Maghrebu sięgają lat 20. ubiegłego stulecia, nasilając się znacząco od momentu odzyskania przez Maro

ko niepodległości w roku 1956, kiedy to do grona europejskich i amerykańskich badaczy dołączyli naukowcy arabscy. Opublikowane prace to w większości grama

tyki, wydania podręcznikowe lub analizy językowe arabskich dialektów marokań

skich lub maghrebińskich oraz tekstów dialektalnych języka berberskiego, jak również opracowania leksykograficzne i słownikowe.

Wśród tych ostatnich, najstarszą z istotnych pozycji dotyczących arabskiego dialektu marokańskiego jest marokańsko-francuski i francusko-marokański słow

nik D. Ferrégo Lexique marocain-français et lexique français-marocain (1952), który stanowił bazę dla wydanego kilka lat później A Dictionary of Moroccan Ara-

(12)

bic: Moroccan-English, English-Moroccan (1966) R. S. Harrella. Kolejne to:

ośmiotomowy słownik Le dictionnaire Colin d’arabe dialectal marocain pod re

dakcją Z. Iraqui Sinaceura (1993-1996) i dwutomowy Dictionnaire arabe-français.

Langue et culture marocaines opracowany przez A.-L. de Prémare’a (1993-1999), powszechnie uważane za najbardziej znaczące opracowania w tym zakresie.

Zdecydowanie mniej znane są: Lahgât simâl al-Magrib. Titwân wa ma hawlahâ autorstwa S. cAbd-al-cÀl cAbd-al-Muncima (1968) oraz Dictionnaire arabe-français de la langue et de culture marocaines. Maroc oriental M. Najii i A. Sabia (2000), co wiąże się być może z większą specyfiką badań, zakładającą znaczne ograniczenie terytorialne.

Charakter specjalistyczny w wyżej wymienionym zakresie mają publikacje ta

kie jak: Noms de vêtements masculins à Rabat L. Brunota (1927), tego samego autora Notes lexicologiques sur le vocabulaire maritime de Rabat et de Salé (1920), A. Sijelmassiego Les plantes médicinales au Maroc (1993) czy Tuhfat al- Ahbâb. Glossaire de la matière médicale marocaine H. P. J. Renauda i G. S. Colina (1934). Grupę opracowań słownikowych uzupełniają zbiory tekstów wraz z glosa- riuszami, jak np.: Brunota Textes arabes de Rabat (1931, 1952) oraz Textes arabes de Tanger W. Marçais’a (1911) i Levi-Provençala Textes arabes de l’Ouargha.

Dialecte de Jbàla (Maroc Septentrional) (1922). Zapisem kompleksowych badań nad dialektami Maroka lat 80. jest publikacja J. Heatha Jewish and Muslim Di

alects of Moroccan Arabic (2002).

Jak słusznie zauważa P. Kafel, najlepiej zbadaną grupą dialektów Maroka wy

dają się być dialekty północno-wschodniej i środkowej części kraju, w szczególno

ści dialekty miast: Tangeru, Fezu, Rabatu czy Marrakeszu4. Były one obiektem zainteresowań i podstawą analizy badawczej zarówno Colina, Harella, de Préma

re’a, jak i Brunota oraz Marçais’a i częstokroć utożsamiane są z pojęciem ‘dialektu marokańskiego’ jako takiego. Dialektami wschodnimi zajęli się szerzej dopiero Najii i Sabia.

4 Kafel 2004: 1X-X.

5 Tamże: XXXVI.

Trudno też nie zgodzić się z opinią5, iż pomimo dość bogatej - biorąc pod uwagę liczbę pozycji - bibliografii, szczególnie publikacje leksykograficzne nie odzwierciedlają aktualnego stanu języka - często bazują bowiem na wcześniej opracowanych materiałach sprzed 40 czy 50 laty, sięgając niekiedy nawet pierw

szej połowy XX wieku.

Inaczej przedstawia się sytuacja opracowań lingwistycznych i gramatyk.

Oprócz klasycznych już pozycji, takich jak gramatyka Harrella A Short Reference Grammar of Moroccan Arabic (1962) i podręcznik tegoż autora A Basic Course of Moroccan Arabic (1965), czy opatrzonego komentarzem gramatycznym zbioru tekstów Brunota Introduction à l’arabe marocain (1950), pojawiają się dzieła nowsze. Na uwagę zasługuje tu m.in. dwutomowe wydanie L’arabe marocain D. Caubet (1993), poświęcone w części pierwszej fonologii i morfologii, w części

(13)

drugiej - zagadnieniom składniowym wraz z odniesieniem do korpusu zarejestro

wanych, przetranskrybowanych i przetłumaczonych tekstów naturalnej konwersa

cji. Inne, nowsze opracowania gramatyczne, to chociażby: Heath’a Ablaut and Ambiguity: Phonology of a Moroccan Arabic Dialect (1978) oraz On Structural Determinism in Borrowing: Moroccan Arabic (1983), M. Ennajiego Contrastive Syntax: English, Moroccan Arabic and Berber Complex Sentences (1985) i A. Youssiego Grammaire et lexique de l’arabe marocain moderne (1992).

Odniesienia do uwarunkowań socjolingwistycznych odnaleźć można w wielu publikacjach i opracowaniach językowych, jak chociażby w artykułach Ennajiego Language Planning in Morocco and Changes in Arabic (1988), O. Duranda L’arabo del Morocco. Elementi di dialetto standard e mediano (2004), A. Boukou- sa Le profil sociolinguistique du Maroc (1979) oraz Société, langues et cultures au Maroc (1995) czy serii artykułów różnych autorów zamieszczonych w specjalnym numerze „International Journal of the Sociology of Language” zatytułowanym Sociolinguistic of the Maghreb pod redakcją Ennajiego (1991).

Najpełniejszym z opracowań wydaje się być monografia wspomnianego wy

żej autora zatytułowana Multilingualism, Cultural Identity, and Education in Mo

rocco (2005). Ennaji, na podstawie dostępnej literatury, obserwacji i badań wła

snych charakteryzuje w niej systemy językowe Maroka na szerokim tle historycz

no-społecznym, ich wzajemne powiązania i użycie, odnosząc się do kwestii takich jak tożsamość narodowa, zagadnienia polityki językowej oraz edukacji.

Ważny wkład w tym zakresie wnoszą również rozprawy doktorskie, w tym:

- A. Abbassiego A Sociolinguistic Analysis of Multilingualism in Morocco, University of Texas at Austin 1977;

- L.-A. Gravela A Sociolinguistic Investigation of Multilingualism in Moroc

co, Teachers College, Columbia University 1979;

- F. Forkela Die sprachliche Situation im heutigen Marokko, Hamburg 1980.

Dwie pierwsze z powyższych prac przedstawiają szerokie tło socjokulturowe marokańskiego multilingwizmu wraz z wybranymi aspektami językowymi, kon

centrując się jednakże w dużej mierze na wymiarze historycznym, politycznym i społecznym. Trzecia z nich odnosi się do typologii wariantów językowych oraz stylów języka.

Polityki językowej Maroka dotyczą natomiast m.in. następujące publikacje, traktujące o procesach implementacji języka arabskiego w miejsce języka francu

skiego w administracji, edukacji czy mediach:

- C. A. Sirlesa An Evaluative Procedure for Language Planning: The Case of Morocco, Northwestern University 1985;

- A. Hannaouiego Diglossia, Medial Arabic, and Language policy in Moroc

co, State University of New York at Stony Brook 1987;

oraz bardziej szczegółowo:

- M. Hammouda Arabicization in Morocco, University of Texas at Austin 1977;

(14)

- M. Elbiada A Sociolinguistic Study of the Arabization Process and Its Con

ditioning Factors in Morocco, State University of New York at Buffalo 1985.

Zagadnienie zjawiska przełączenia kodów (ang. code switching), które stało się tematem niniejszego opracowania, a które zdefiniować można jako proces łą

czenia w toku wypowiedzi materiału pochodzącego z dwóch (lub więcej) języków lub wariantów językowych6, poruszane jest ogólnie w niektórych z wyżej wymie

nionych publikacji (Ennaji, Abbassi, Forkel). Doczekało się również kilku samo

dzielnych opracowań językowych, poświęconych szczegółowo badaniom przełą

czenia pomiędzy arabskim marokańskim a francuskim:

6 Szczegółowe definicje pojęć zob. Część pierwsza: Teoretyczno-metodologiczne podstawy badań.

7 Por. m.in. badania nad funkcjonalnością języka i jego użyciem Hymesa (1972), prace szkoły etnologiczno-antropologicznej dotyczące kategorii kontekstu sytuacyjnego wskazującego na warunkowane instytucjonalnie cechy aktywności, narracyjności i rytual- ności (Malinowski 1975), typologię sytuacji z uwzględnieniem pojęcia instytucji Firtha (1957) i in.

- A. Bentahila Motivations for Code-Switching among Arabic-French Bilin

guals in Morocco (1983b), artykuł opisujący funkcje przełączenia kodów w wy

powiedziach naturalnych;

- A. Bentahila, E. E. Davies The Syntax of Arabie-French Code-Switching (1983), artykuł odnoszący się do zagadnień gramatycznych reguł językowych;

- M. Lahlou A Morpho-Syntactic Study of Code-Switching between Moroc

can Arabic and French (1991), University of Texas et Austin, niepublikowana rozprawa doktorska, koncentrująca się na analizach morfo-syntaktycznych przełą

czenia kodów, interesująca głównie ze względu na próbę porównania przełączeń zachodzących z języka arabskiego na francuski z przełączeniami dokonywanymi w przeciwnym kierunku;

- J. Heath From Code-Switching to Borrowing. A Case Study of Moroccan Arabic (1989), w którym autor analizuje dialekt marokański od strony fonetycznej oraz morfo-syntaktycznej zapożyczeń i przełączeń wewnątrzfrazowych z innych języków, jak i wariantów językowych.

Bibliografię uzupełniają opracowania dotyczące zjawiska przełączania kodów w środowiskach emigrantów, zob. m.in. Wernitz 1993, Wernberg-Mpller 1999, Redouane 2005.

Przeglądając prace językoznawcze z zakresu dialektologii marokańskiej, szczególnie pod kątem postrzegania cech społecznych i instytucjonalnych7, można stwierdzić ponad wszelką wątpliwość, że obszar ten nie doczekał się jeszcze pełne

go opracowania badawczego. Istniejący stan wiedzy wskazuje wyraźnie na potrze

bę dalszych studiów nad zjawiskiem code switching, a w szczególności koniecz

ność opracowywania i rozwijania nowych, mniej konwencjonalnych metod jego analizy i opisu. Stąd niniejsza praca ma w swoim założeniu stanowić przyczynek

(15)

do tego rodzaju studiów i wnieść kolejny wkład w metodologię badań nad interfe

rencją językową jako taką.

Szczegółowym tematem rozważań niniejszej pracy jest opis i analiza zjawiska przełączania kodów, zachodzącego pomiędzy językami arabskim i francuskim, obserwowanego na przykładzie wypowiedzi medialnych w audycjach stacji telewi

zyjnych i radiowych Maroka. U podstawy szczegółowych badań leży hipoteza, że w wypowiedziach medialnych, podobnie jak w sytuacjach życia codziennego, ist

nieje możliwość oraz potrzeba wyróżnienia odrębnego sposobu mówienia za po

mocą łączenia dwóch niezależnych kodów. Głównym celem analizy jest wykazanie funkcjonalnego charakteru zjawiska codę switching oraz charakterystyka jego uwa

runkowań, tak pod względem cech sytuacji komunikacyjnej, jak i norm języko

wych. Zjawisko codę switching rozpatrywane jest zatem nie tylko jako efekt kon

taktu systemów językowych, lecz przede wszystkim jako jedna ze strategii komu

nikacyjnych wspólnoty wielojęzycznej, którą jest społeczność Maghrebu.

Koncepcja badań opiera się na obserwacjach autorów takich jak M. W. Tay (1989), C. Myers-Scotton (1993a) czy R. Adendorff (1996), którzy dowodzą, że przełączanie kodów pełni wiele różnorakich funkcji w poszczególnych domenach językowych i - stosowane zgodnie z intencją komunikacyjną użytkowników języ

ka - może być traktowane jako strategia lingwistyczna.

Jako bazową dla podjętych rozważań przyjęłam teorię J. M. Lipskiego (1978) głoszącą, iż przełączenie kodów integruje dwa rodzaje czynników: językowe i psy

chologiczne. Rozwijając to twierdzenie w myśl hipotezy J. J. Gumperza (1982 a,b) można założyć, że o ile na poziomie języka zjawisko przełączania kodów podlega konkretnym regułom gramatycznym - morfologicznym, składniowym itd. oraz uwarunkowaniom otoczenia tekstowego - o tyle determinanty takiego zachowania słownego mają charakter pozajęzykowy i decydujące w tym względzie są w dużej mierze cechy samej sytuacji komunikacyjnej. Inaczej mówiąc, przemieszanie mate

riału językowego zachodzi w konkretnych warunkach obcowania werbalnego, a co za tym idzie - istnieją motywy zastosowania środków językowych w zależności od okoliczności towarzyszących komunikacji (tzw. tło pozajęzykowe). Implikuje to próbę interpretacji zjawiska codę switching w powiązaniu z koncepcją wyboru językowego, w myśl której użycie danego kodu (języka, rejestru itp.) opiera się ściśle na jego funkcjach społecznych, na trwałe z tym kodem związanych.

Dodatkowo, jak dowodzi Gumperz, aby mówiący mogli zrozumieć się nawza

jem i zgodzić co do znaczenia wypowiedzi, muszą w pewnym zakresie dzielić wspólny kod i główne zasady jego interpretacji8. Zasady te są częścią kompetencji językowej i wiążą się z kwestią konwencji kulturowych. Stąd kolejnym istotnym założeniem badawczym jest analizowanie komunikacji jako konstytutywnej części społeczno-kulturowych uwarunkowań lokalnych i globalnych. Przykłady użycia języka zinterpretowane są więc w świetle determinujących je uwarunkowań socjo

8 Gumperz 1982a, b.

(16)

lingwistycznych, czynników historycznych i kulturowych, w przypadku Maroka ze szczególnym odniesieniem do problemu nakładania się sytuacji dyglosji oraz bilin

gwizmu.

Analizując sam proces komunikowania medialnego na bazie ogólnych modeli komunikacyjnych, nie można pominąć jego cech dystynktywnych, takich jak sto

pień formalizacji i jego wpływ na normy językowe, dywersyfikacja form wypo

wiedzi, a w końcu specyfika sytuacji telewizyjnej, która według W. Miodunki i A. Ropy (1979) ma charakter złożony. Uwzględnić w niej można bowiem tzw.

mikrosytuacje - akty komunikacyjne zachodzące przed kamerami (i analogicznie przed „mikrofonem” - przyp. A.P.-L.) oraz makrosytuację - komunikację na płaszczyźnie nadawca - widz (słuchacz).

Materiału do analiz dostarczyły nagrania audio i video wybranych fragmen

tów programów radiowych i telewizyjnych, zarejestrowanych w okresie od 2005 do 2009 roku z wykorzystaniem przekazów satelitarnych i sieci internetowych.

Korpus tekstów pochodzi z obejmujących ponad 50 godzin nagrań, na które skła

dają się m.in. programy publicystyczne, informacyjne, kulturalne i rozrywkowe, reportaże, filmy obyczajowe, filmy dokumentalne itp. Materiał do analizy wyse

lekcjonowany został na zasadzie tzw. próby empirycznej. Wybór stara się odzwier

ciedlić różne rodzaje oferty programowej.

Jako technikę badawczą zgromadzonego korpusu wybrałam metody zaczerp

nięte z analizy dyskursu. Ponieważ stara się ona w sposób zintegrowany badać poszczególne wymiary komunikacji, w wyborze metodologii badawczej zadecy

dowałam się na podejście interdyscyplinarne. Podzielając pogląd U. Żydek- -Bednarczuk9, która postuluje pragmatyczny charakter badań nad tekstem, właśnie z pragmatyki powzięłam zainteresowanie celem konwersacji i sposobami jego re

alizacji. Badania nad interpretacją funkcjonalną oparłam na teorii aktów mowy, opracowanej przez J. L. Austina (1993) i J. R. Searle’a (1978) oraz komunikacyjnej koncepcji języka, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień funkcji językowych i kompetencji językowej oraz wypracowanym w ramach teorii komunikowania masowego pojęciu funkcji mediów. Z socjolingwistyki zaczerpnęłam pojęcia ról społecznych, typu kodu związanego z grupą społeczną, wieku, płci, typu kontaktu społecznego itp. Z komunikacyjnej koncepcji języka - zagadnienia dotyczące inte- rakcyjności języka oraz różnic międzykulturowych w komunikowaniu. Z kolei za podejściem etnolingwistycznym traktuję język nie tylko jako narzędzie komunika

cji społecznej, lecz także jako składnik kultury, będący jednocześnie jej interpre- tantem. Analiza gramatyczna wypowiedzeń bazuje na badaniach relacji morfosyntaktycznych i semantycznych.

9 Żydek-Bednarczuk 2005: 33.

Skoncentrowanie się, na poziomie analizy gramatycznej, na warstwie morfo

logicznej, syntaktycznej i leksykalnej, z uwzględnieniem w zdecydowanie mniej

szym stopniu warstwy fonetycznej, podyktowane zostało przyjętą koncepcją pracy i jej celem. Stało się tak ze względu na fakt, iż w większości badanych przeze mnie

(17)

przypadków można założyć, że realizacja foniczna nie była współczynnikiem stra

tegii językowej, lecz jedynie elementem wariantu użytkowego lokutorów.

Biorąc pod uwagę obszerny wachlarz aspektów badawczych zdaję sobie sprawę, że każdy z elementów niniejszej pracy mógłby stać się podstawą osobnych opracowań. Moim celem nie było jednakże stworzenie normatywnego opisu szero

ko rozumianych technik codę switching w dyskursie medialnym, a jedynie zwróce

nie uwagi na sposób funkcjonowania tego zjawiska w specyficznych warunkach komunikacyjnych. Przede wszystkim zaś analiza niniejsza stanowi próbę bardziej kompleksowego spojrzenia na zagadnienie przełączania kodów oraz wypracowania zintegrowanych mechanizmów służących do ich badania.

Plan studium zakłada podział na trzy podstawowe części: część pierwszą, słu

żącą prezentacji modelu analizy, część drugą - właściwą część badawczą - oraz aneks, zawierający korpus tekstowy oraz zestawienie wyników specjalistycznych badań sondażowych, cytowanych w analizie.

Część pierwszą pracy poświęcam na poszerzone omówienie modelu ba

dawczego. Wprowadzam tu kluczowe dla moich studiów pojęcia teoretyczne oraz skrótowy opis wybranych aspektów teorii lingwistycznych. Dokonuję również operacjonalizacji pojęć wchodzących w zakres pracy.

Swoje rozważania rozpoczynam od zdefiniowania pojęcia przełączenia kodów oraz omówienia głównych nurtów badań nad tym zjawiskiem w rozdziale pierw

szym części pierwszej rozprawy (pkt. 1.1.). W rozdziale drugim tej części (pkt.

1.2.) przedstawiam w sposób bardziej szczegółowy teoretyczne założenia pracy w ujęciu teorii komunikacji masowej. Wskazując na cechy charakterystyczne ko

munikowania medialnego, takie jak jednokierunkowość procesu komunikowania, jego masowość czy swoistość kanału (obecność przekaźnika), ustalam dwie głów

ne płaszczyzny przyszłych analiz: makro- i mikrosytuację komunikacyjną. Doko

nuję również rekonstrukcji pojęcia sytuacji komunikacyjnej w mediach. Trzeci rozdział części pierwszej pracy (pkt. 1.3.) poświęcam omówieniu zastosowanego modelu analizy badawczej, w skład którego wchodzi: analiza uwarunkowań kultu

rowych i socjologicznych, analiza wypowiedzi na poziomie mikro, analiza sytuacji komunikacyjnej oraz analiza komunikatu na poziomie makro. W odniesieniu do nich wprowadzam pojęcia płaszczyzn wypowiedzi w modelu komunikacji F. von Thuna (2001) oraz funkcji mediów. Ostatnia część rozdziału zawiera charaktery

stykę materiału badawczego, opis wyboru i zastosowania metod i technik badaw

czych oraz omówienie technik zapisu wraz z zasadami transkrypcji i segmentacji tekstu.

Rozdział pierwszy części drugiej (pkt. 2.1.) poświęcony jest analizie uwarun

kowań socjolingwistycznych Maroka jako elementu szeroko rozumianych uwarun

kowań sytuacyjnych. Rozpoczyna go (pkt. 2.1.1.) charakterystyka języków składa

jących się na marokański makrosystem lingwistyczny, w tym języka arabskiego, francuskiego, berberskiego, hiszpańskiego oraz angielskiego. Kolejny fragment (pkt. 2.1.2.) opisuje szczegółowo problem wzajemnych relacji języka arabskiego i francuskiego. Punktem wyjścia rozważań jest prześledzenie okoliczności spo

(18)

łeczno-historycznych, które przyczyniły się do zaistnienia kontaktu językowego pomiędzy językiem francuskim a arabskim marokańskim. W części dalszej nastę

puje analiza współczesnej sytuacji arabskiego i francuskiego na badanym terenie, poprzez przybliżenie zagadnień takich jak sposób nabywania obydwu języków, dystrybucja, konotacje społeczne, polityka językowa, itp. Tu omówione zostają pokrótce efekty kontaktów obydwu systemów, ze szczególnym uwzględnieniem zjawiska przełączania kodów w sytuacjach wypowiedzi naturalnych.

Część empiryczna (pkt. 2.2.-2.4.) obejmuje prezentację i interpretację wyni

ków analiz oraz ich usytuowanie na tle wcześniejszych badań. Zawiera ona dwa rozdziały odpowiadające analizie funkcjonowania codę switching we wspomnia

nym ujęciu mikro- i makrosytuacji komunikacyjnej. W tej partii analizuję szczegó

łowo konkretne przykłady przełączenia kodów, starając się wydobyć aspekt inten

cjonalny. Na poziomie mikro (pkt. 2.2.) badaniom podlega płaszczyzna rzeczowa, tak zwana płaszczyzna ujawniania siebie, płaszczyzna relacji wzajemnej oraz ape

lu. Analiza rozpatrywana jest w kontekście funkcjonowania codę switching w sytu

acji naturalnej komunikacji interpersonalnej. Kolejne akapity (pkt. 2.3.) przynoszą rozszerzenie perspektywy badawczej na poziom komunikowania masowego.

W ujęciu makrosytuacji omówiona zostaje rola codę switching z perspektywy wy

powiedzi medialnej, z uwzględnieniem zagadnień społecznych funkcji mediów - opracowane są tu m.in. kwestie przełączania kodów jako wskaźnika kultury, czyn

nika odwzorowania lub kreacji rzeczywistości czy rola codę switching jako ele

mentu komunikacji rytualnej. Poruszam również problem pojawiania się codę swi

tching w kontekście normy językowej.

Analiza istniejących prac badawczych pozwala natomiast dodatkowo na po

czynienie kilku obserwacji na temat akceptowalności zjawiska przełączania kodów w mediach wśród publiczności - widzów i słuchaczy, a więc elementu komunikatu zwrotnego, Izw.feedback (pkt. 2.3.5.).

Podsumowanie pracy stanowią wnioski dotyczące specyfiki funkcjonowania przełączania kodów jako strategii językowej w sytuacji medialnej oraz kilka ogól

nych uwag na temat stopnia interferencji obydwu języków w kontekście powsta

wania intrajęzyka (pkt. 2.4.1.).

(19)

Część pierwsza

Model badawczy

1.1. Zjawisko przełączania kodów

1.1.1. Definicja pojęcia przełączania kodów

Ustalenie terminologii dotyczącej zjawisk będących rezultatem kontaktu języko

wego nastręcza wielu problemów spowodowanych zróżnicowaniem klasyfikacji, kategorii opisu stosowanych przez zajmujących się tym przedmiotem badaczy.

Przytoczony poniżej krótki przegląd definicji przełączania kodów - dający pewne wyobrażenie o złożoności zagadnienia - pragnę wykorzystać do systematyzacji pojęć w tym zakresie. Jednocześnie, w większości przypadków, nie czuję się uprawniona do oceny prawidłowości stosowanej terminologii, w rozumieniu traf

ności określeń proponowanych przez poszczególnych autorów. O wiele bardziej istotna jest według mnie konsekwencja w użyciu poszczególnych pojęć i definicji.

Gumperz (1982a,b), którego uznać można za inicjatora badań nad zjawiskiem przełączania kodów na szeroką skalę, stosuje ten termin dla określenia współist

nienia wewnątrz aktu komunikacyjnego fragmentów wypowiedzi lub elementów dyskursu należących do dwóch różnych gramatycznie systemów lub podsystemów językowych. W ten sposób pojęcie kodu obejmować może, jak u Milroy i Muyske- na (1995), dwa różne języki lub też, jak u Myers-Scotton (1993b), warianty jedne

go języka10 11. R. T. Bell w odniesieniu do osoby dokonującej przełączenia kodów precyzuje:

10 Lahlou (1991: 64) odnotowuje również pojawienie się w literaturze terminów prze

sunięcia kodów/stylów (ang. code/style shifting), zarezerwowanego dla interpretacji „werty

kalnej”, czyli zmiany języka lub wariantu wyższego na niższy.

11 Bell 1976: 110. Por. też m.in. Ervin-Tripp 1973.

12 Wszystkie niesygnowane tłumaczenia cytatów pochodzą od autorki.

[...] whether the codes are styles, dialects or what are normally thought as auto

nomous languages since any or all of these can be involved in the code switching behavior of the language user."

[...] bez względu na to, czy kodem są style, dialekty czy też to, co w powszech

nym przekonaniu uważane jest za autonomiczne języki, wszystkie, jak i każdy z nich, mogą być wprzęgnięte w to zachowanie użytkownika języka, które rozu

miane jest pod pojęciem przełączania kodów.12

(20)

Tak pojmowane przełączenia, niezależnie od interpretacji zakresu wariantów wchodzących we wzajemne relacje, podzielić można na trzy podstawowe grupy:

a) przełączenie wewnątrzfrazowe (ang. intra-sentential code switching) - w którym przełączenie kodu zachodzi wewnątrz zdania lub frazy;

b) przełączenie międzyfrazowe (ang. inter-sentential code switching) - w któ

rym zmiana kodu następuje na granicy zdania lub frazy;

c) przełączenie ekstrafrazowe (ang. tag-switching) - w którym powiedzenia, wykrzyknienia i utarte zwroty włączane są do wypowiedzi w innym kodzie13.

” Gluth 2002: 8-9 14 Lipińska 2003: 90.

15 Tamże: 79.

16 Valdès-Fallis 1978: 1.

Wszystkie powyższe typy przełączeń E. Lipińska, systematyzująca studia nad bilingwizmem w opracowaniu Język ojczysty, język obcy, język drugi. Wstęp do badań dwujęzyczności, włącza w pojęcie fragmentarycznego przełączania kodów, definiując je jako naprzemienne używanie dwóch języków w krótkich fragmentach, w odróżnieniu od przełączenia całościowego, polegającego na naprzemiennym mó

wieniu dwoma językami w dłuższych partiach wypowiedzi14. Jednocześnie autorka uznaje, że terminologia ta przystaje do stosowanych przez Ch. Deprez (1999) pojęć mieszania języków (fr. langues melées) i altemacji języków (fr. langues alternées).

Użycie terminu code switching przez J. Wentz i E. McClure (1977) sugeruje jego postrzeganie jako pojęcia nadrzędnego w stosunku do pojęć code mixing oraz code changing. Z kolei P. Auer (1998) stosuje termin code switching jako hiponim dla pojęcia altemacji kodów (ang. code alternation).

Niektórzy autorzy, jak chociażby S. N. Sridhar i K. Sridhar(1980) czy B. B. Ka- chru (1983) pod kategorią code switching rozumieją jedyne przełączenia międzyfra

zowe, określając mianem code mixing przełączania wewnątrzfrazowe.

A. M. di Sciullo, P. Muysken, R. Singh (1986) traktują wyrażenia code swi

tching i code mixing jako synonimy.

Niekiedy termin code mixing przyjmuje jeszcze szersze znaczenie, odnosząc się do innych efektów kontaktu językowego. Tak np. według C. Pfaff (1979) termin code mixing obejmuje zjawiska code switching (w rozumieniu jedynie przełączenia wewnątrzfrazowego) oraz zapożyczenia.

Według E. Haugena (1956) przełączanie kodów (code switching) jest jednym z trzech, obok interferencji i integracji, typów zjawisk kontaktu językowego. Lipiń

ska jako termin nadrzędny dla wyżej wymienionych wprowadza dodatkowo pojęcie melanżu językowego, rozumiejąc go jako wykroczenie poza granice norm każdego z języków będących w kontakcie15.

Istotną uwagę czyni tu z kolei G. Valdès-Fallis, która precyzuje, że przez prze

łączenie kodów rozumie się wtrącanie słów (wypowiedzeń, zdań) z danego języka w niezmienionej formie, a więc wymawiając je tak, jak rodzimi użytkownicy16.

Wypowiedź ta może być wskazówką rozgraniczenia przełączenia kodów od wyżej

(21)

wspomnianego zjawiska zapożyczeń. Ze względu na konsekwencje metodologicz

ne zagadnienie to zostanie omówione bardziej szczegółowo w punkcie 2.2.1.3.

Ustosunkowując się do wielości definicji zjawiska, jakie pojawiają się w lite

raturze przedmiotu, oraz problemu odróżnienia go od innych pochodnych kontaktu językowego, w mojej pracy termin przełączanie kodów (code switching) będę rozumieć jako aktywny i kreatywny proces łączenia materiału dwóch (i więcej) kodów językowych - języków lub ich wariantów17, którymi włada dana osoba w akcie komunikacji, polegający na używaniu w trakcie wypowiedzi wyrazów i wyrażeń z innego systemu, niezintegrowanych, nieadaptowanych gramatycz

nie i morfologicznie, a więc w postaci oryginalnejl8, unikając jednocześnie uży

cia w tym znaczeniu innych wyrażeń synonimicznych. Pojęcia altemacji i miesza

nia kodów stosować będę w rozumieniu czynnościowym.

17 Wariant językowy to składnik repertuaru określający jego usytuowanie na skali zgodności z normą. Wyrażenie to zaproponowano jako nadrzędne do pojęć takich jak dia

lekt, styl czy rejestr, co pozwala uniknąć użycia określeń nacechowanych. Zob. m.in. Fish

man 1966.

18 Por. Warchoł-Schlottman 1994: 193.

19 Więcej na ten temat zob. rozdział 2.1.1.

Pomimo uznania szerzej rozumianego pojęcia kodu, przedmiotem moich ba

dań staje się przełączenie pomiędzy dwoma odrębnymi systemami językowymi - systemem języka francuskiego i języka arabskiego, wśród których wyróżnić można poszczególne warianty19.

Dla celów systematyzacji opisu gramatycznego wyróżniam występujące w li

teraturze trzy podstawowe typy przełączania kodów: inter-, intra- i ekstrafrazowe, chociaż uznaj ę ten ostatni - zależnie od konkretnych przypadków - za subkatego- rię przełączenia między-, bądź wewnątrzfrazowego.

Jednocześnie, badając strukturę wypowiedzi, przełączenie kodów uznaję za płynne, gdy zachodzi bez pauzy lub wahania ze strony mówiącego; znaczone, gdy mówiący sygnalizuje w jakikolwiek sposób (poprzez pauzę, przerwę, wahanie, komentarz metalingwistyczny) brak płynności wypowiedzi.

W ograniczonym zakresie posługuję się również, za Gumperzem i Blomem (1972), pojęciami sytuacyjnego (ang. situational) i metaforycznego (ang. metapho

rical) przełączenia kodów. Pierwsze związane jest ze zmianą ról społecznych i odpowiada użyciu kodów w zależności od domen. Drugie wiąże się z postawą wobec samego języka i jego konotacjami, a skierowane jest na konkretny efekt komunikacyjny, który mówiący pragnie osiągnąć. Rozumienie sytuacyjnego i me

taforycznego przełączenia kodów będzie więc różne od tego, jakie proponuje się za Fishmanem (1972) dla rozróżnienia w pierwszym przypadku zwyczajowego zasto

sowania code switching, związanego z sytuacją komunikacyjną, tematem rozmo

wy, osobą interlokutora lub celem wypowiedzi, od użycia nietypowego w danym kontekście lub konsytuacji, a więc przyjmującego za podstawę podziału kwestie ustosunkowania się do norm językowych.

(22)

1.1.2. Przegląd badań nad zjawiskiem przełączania kodów

Bogata literatura specjalistyczna, którą zaowocowały rozwijające się od lat 70.

ubiegłego wieku studia nad przełączaniem kodów, ujawnia kilka głównych nurtów badawczych, będących jednocześnie wyznacznikiem zróżnicowanych perspektyw, z jakich postrzegane jest to zjawisko.

W historii badań nad przełączaniem kodów termin code switching częstokroć rozumiany był jako umysłowa zdolność mówiących (czyt. osób bilingwalnych) do operowania językami macierzystym i nabytym, sprowadzając studia w tej dziedzi

nie do analizy funkcji mózgowych. Badania te prowadzone są w kontekście akwi

zycji językowej (Taeschner 1983; Redlinger, Park 1980; Vihman 1985; Kielhöfer, Jonekeit 1983; Genesee, Nicoladis, Paradis 1995 i inni), jak również językowych kompetencji (m.in. Kolers 1966; Macnamara, Krauthammer, Bolgar 1968; Macna- mara, Kushnir 1971; Dalrymple-Alford 1985; Grainger, Beauvillain 1987; von Studnitz, Green 1997; Thomas, Allport 2000). Ten typ prac stanowi osobny seg

ment badawczy w stosunku do badań nad użyciem przełączenia kodów rozumia

nym jako praktyka językowa społeczności bilingwalnych. Tu podstawowymi nur

tami analizy stały się ujęcie strukturalne oraz pragmatyczne.

Analiza strukturalna to przede wszystkim analiza płaszczyzny gramatycznej.

Bazuje ona na studium relacji syntaktycznych i morfosyntaktycznych wypowiedzi.

Badając struktury formalne stara się ustalić wzorce gramatyczne, regulujące me

chanizm przełączania kodów, czyli sposób, w jaki materiał językowy może być integrowany.

Podstawowym założeniem dociekań z tej dziedziny staje się ustalenie ograni

czeń determinujących przełączanie kodów. Pierwsze opisy tego typu (Gumperz 1976; Timm 1975) zawierały wykazy pozycji w zdaniu, w których przełączenie może lub też, przeciwnie, nie powinno być dokonywane. Do tworzonych szczegó

łowych inwentarzy elementów niepodlegających lub niesprzyjających przełącze

niom włączane były struktury morfosyntaktyczne (lub leksykalne, jak u Muyskena 1995), w tym m.in. leksem i morfem gramatyczny (Wentz 1977; Poplack 198820), zaimek i czasownik (Timm 1975; Wentz, McClure 1977), rodzajnik oraz rzeczow

nik (Wentz 1977) spójnik łączący zdania lub ich części (Gumperz 1976; Kachru 1978) i in.

20 W rozumieniu Poplack (1988), zgodnie z regułą określoną jako free morpheme constraint, przełączeniom ulegać nie mogą nie tylko afiksy, lecz także elementy wyrażeń idiomatycznych, utartych zwrotów i powiedzeń.

Pomimo wskazania na obligatoryjny charakter niektórych z powyższych ogra

niczeń (ang. general/universal constraints), obostrzenia te były wielokrotnie kwe

stionowane w badaniach kolejnych kodów językowych, jak chociażby w studium przełączania kodów między językiem arabskim a francuskim (Bentahila, Davies 1983). Stąd też próby stworzenia bardziej ogólnych kryteriów. Zgodnie z nimi, ograniczenia w przełączeniu kodu mogą m.in. bazować na paradygmacie lineamo-

(23)

ści, jak dzieje się to u Poplack (1988), według której przełączenie determinowane jest wymogiem ekwiwalencji struktur syntaktycznych (ang. equivalence constra

int), zgodnie z którym elementy językowe nie mogą łamać reguł syntaktycznych żadnego z języków. Mogą też opierać się na teorii zależności, jak u di Sciullo, Muyskena, Singha (1986), według których elementy wchodzące w związek rządu muszą przynależeć do tego samego kodu językowego (ang. theory of government).

Innym problemem skupiającym uwagę badawczą nurtu strukturalnego stała się kwestia sposobu inkorporacji materiału językowego w przypadku różnych struktur gramatycznych obydwu języków (Woolford 1983; Joshi 1985; Doron 1983; Bokamba 1988; Myers-Scotton 1992). Proponowane w ramach badań wy

obrażenia struktur morfosyntaktycznych wewnątrz zdania przedstawiane są w for

mie modeli (Myers-Scotton 1992; Azuma 1991) lub twierdzeń normatywnych (Ja

ke, Myers-Scotton, Gross 2002). Opierają się najczęściej na paradygmacie asyme

trii językowej, postulującym nadrzędność elementów morfosyntaktycznnych języka prymamego, z ang. base/matrix language, nad elementami języka inkorpo- rowanego - ang. embedded language (Myers-Scotton 1992). Skrajne są tu postula

ty głoszące możliwość tłumaczenia mechanizmów bilingwalnych wyłącznie gra

matyką jednego języka (zob. teoria J. MacSwana (1999), będąca realizacją pro

gramu minimum N. Chomskiego).

Należące do drugiego z nadrzędnych nurtów studia o charakterze pragmatycz

nym rozpatrują zjawisko przełączania kodów z punktu widzenia praktyki języko

wej, widząc w nim jedną z metod komunikacji i element dyskursu21. Według badań Gumperza (1971-1982) code switching bazuje bowiem na mechanizmach adekwat

nych do użycia rejestrów językowych w przypadku osób monolingwalnych.

' Wadą opracowań teoretycznych w tym zakresie jest rozumienie terminu code swi

tching zarówno w znaczeniu przełączenia kodów w trakcie wypowiedzi, jak i sytuacji na

przemiennego ich używania.

Studia w tym zakresie zmierzają do ustalenia funkcji komunikacyjnych prze

łączania kodów oraz jego znaczenia w relacjach interpersonalnych. Stąd postrzega

nie zjawiska code switching jako swoistej strategii komunikacyjnej lub nośnika znaczeń społecznych.

Osiągnięciem naukowym, które na długo zainspirowało badania w tej dziedzi

nie, było wyróżnienie przez Gumperza i Bloma (1972) wspomnianych pojęć sytu

acyjnego i metaforycznego przełączania kodów (ang. transactional/situational and metaphorical/non-situational code switching), które dało początek wielokrotnie przywoływanemu później różnicowaniu przełączeń determinowanych zewnętrz

nymi uwarunkowaniami rozmowy od tych, które służą jej wzbogaceniu poprzez odniesienie do określonych znaczeń.

Funkcje przełączania kodów klasyfikuje się często w odwołaniu do tradycyj

nych modeli funkcji językowych, jak model Jacobsona i Halliday’a, z wyróżnie

niem funkcji referencyjnej, ekspresywnej, impresywnej i fatycznej (Appel, Muy- sken 1987). I tak przełączenie kodów może być przykładowo stosowane w przy

(24)

padku braków językowych (Crystal 1987), chęci identyfikacji z określoną grupą społeczną (Koenig 1975; Olivares 1976) lub kulturą (Scotton 1983), w celu włą

czenia kogoś do rozmowy lub jego z niej wykluczenia (Grosjean 1982) itp. W uję

ciu dyskursywnym widzi z kolei codę switching Gumperz (1982a), przypisując przełączeniu kodów funkcje, które można określić funkcjami stylistycznymi.

Studia w zakresie pragmatyki, poza widocznym silnym nacechowaniem socjo

lingwistycznym, częstokroć eksplorują pola badawcze wielu innych dziedzin, jak socjologia (Romaine 1989), etnografia i antropologia kulturowa (Gumperz, Blom 1972; Rampton 1995), ekonomia i polityka (Heller 1988, 1992, 1995), aż po wy

miar psychologiczny, jak na przykład podnoszona niekiedy kwestia tożsamości społecznej (Appel, Muysken 1987).

Na tle przedstawionych badań wyróżniają się te oparte na analizie konwersa- cyjnej, za pioniera których uznaje się Auera, postulujące uwarunkowanie przełą

czania kodów sekwencyjnym rozwojem konwersacji, a więc turami wypowiedzi poprzedzających i następujących (Auer 1984, 1995; Alfonzetti 1998; Sebba 1993).

Wskazany powyżej katalog badań nad pragmatyką funkcjonowania codę swi

tching dopełniają studia dotyczące społecznej oceny zjawiska przełączania kodów (Bentahila 1983a; Heller, Pfaff 1996).

1.2. Wypowiedź medialna

Od początku badań nad mediami zdawano sobie sprawę z konieczności wyodręb

nienia spośród innych form komunikowania się tego swoistego sposobu porozu

miewania się ludzi za pośrednictwem technicznych przekaźników informacji. Wie

lokrotnie też postulowano potrzebę weryfikacji terminologii i metod badawczych w zakresie analiz komunikatu medialnego. Określenia takie jak mass media, środki masowego przekazu czy informacji masowej, środki społecznej komunikacji czy środki oddziaływania społecznego kładą nacisk na różne aspekty aktu komunikacji i mogą stać się wskazówką rozumienia specyfiki procesu komunikowania medial

nego22.

22 Bardziej szczegółowa definicja poszczególnych pojęć zob. Filipiak 2004: 20-21.

Por. też Goban-Klas 2006: 34-35.

23 Pierwsza tak rozumiana definicja ‘masy’ zob. Blumer 1939 (za: McQuail 2007: 73).

24 Filipiak 2004: 31.

Podstawowym założeniem w badaniach nad mediami jest postrzeganie komu

nikatu medialnego przez pryzmat jego masowości. Masowość ta rozpatrywana jest w odniesieniu do tzw. odbiorcy masowego, definiowanego jako osobny rodzaj zbiorowości społecznej23.

Filipiak o komunikowaniu masowym pisze natomiast24:

Pośrednikiem w komunikowaniu masowym są środki masowego przekazu, to jest urządzenia techniczne niezbędne do reprodukcji pisma (media drukowane), przekazu głosu (radio) oraz obrazu i dźwięku (kino, telewizja). Środki te służą do

(25)

emisji komunikatów od nadawcy medialnego do publiczności środków masowe

go przekazu.25

25 Zauważyć należy, iż w dobie rozwoju dzisiejszej techniki klasyfikacja bazująca na dwustronności kontaktu lub jej braku wydaje się nie do końca adekwatna. Przykładem może być tu Internet, który, pozostając jednym ze środków komunikacji masowej, umożli

wia jednocześnie wzajemne porozumiewanie się internautów. Stąd pojawiające się w nie

których opracowaniach pojecie komunikowania medialnego, rozumiane jako „komunikacja między kilkoma lub wieloma osobami za pośrednictwem medium w postaci określonej techniki” (Baran, Davis 2007: 8). W przytoczonym znaczeniu termin ten będzie więc z kolei obejmował nie tylko komunikowanie masowe, lecz również komunikowanie odby

wające się za pośrednictwem mediów, a zachodzące na innych poziomach. Na analogicz

nych kryteriach bazuje sam podział mediów na tzw. media tradycyjne, w których komuni

kacja następuje tylko w jednym kierunku (od nadawcy do odbiorcy) oraz interaktywne, w których mamy do czynienia z komunikowaniem dwukierunkowym (Filipiak 2004: 21).

Pozostałe liczne klasyfikacje mediów biorą pod uwagę np. trwałość przekazu oraz stycz

ność nadawcy i odbiorcy (media nietrwałe pośrednie, jak radio i telewizja, media trwałe pośrednie - druk), stopień dowolności interpretacji przekazu przez odbiorcę (tzw. gorące - radio, prasa, i zimne media - telewizja) (zob. McLuhan 1975 i inni).

26 Miodunka, Ropa 1979: 63-75.

27 Tamże'. 70.

28 Tamże: 73.

29 Filipiak 2004: 26.

Koncentrując się na samym przekazie medialnym, dokonującym się pomiędzy nadawcą i odbiorcą, często zapomina się o złożoności procesów komunikacji, za

chodzących z udziałem mediów. Dla zrozumienia ich istoty elementarnym wydaje się zidentyfikowanie poziomów komunikacyjnej medialnej.

Odnotowując szczególny charakter „rzeczywistości telewizyjnej”, Miodunka i Ropa w artykule Z zagadnień socjolingwistycznego opisu sytuacji. Na przykładzie sytuacji telewizyjnych sytuację komunikacyjną telewizji zdefiniowali ustanawiając podział na mikro- i makrosytuację (patrz Schemat 1). Autorzy uznają makrosytu- ację za właściwą dla komunikacji masowej sensu stricto26.

Makrosytuację nadawców Miodunka i Ropa rozpatrują jako złożoną z wielu konkretnych mikrosytuacji. W tym miejscu zwracają również uwagę na fakt bez

pośredniego komunikowania się uczestników jedynie na poziomie mikrosytuacji - na poziomie makrosytuacji możliwość taka nie istnieje27. Stąd, w dalszej części artykułu, nadawców, którzy w mikrosytuacji „mogą wchodzić między sobą w rela

cje nadawania/odbierania” autorzy określają mianem rozmówców28.

Biorąc pod uwagę charakter relacji między nadawcą i odbiorcą, jak czyni to Filipiak, makrosytuację w ujęciu Miodunki i Ropy można by najprościej zdefinio

wać jako komunikowanie jednokierunkowe, niesymetryczne i formalne29. Schemat taki, ze względu na bierną postawę odbiorcy, nie jest dla mnie w pełni do zaakcep

towania, gdyż w moich rozważaniach skłaniam się raczej ku dialogicznemu ujęciu

(26)

relacji nadawca - widz, o czym mowa będzie w podrozdziale 1.2.3.3. Nie uznaję również za konieczne wyróżniania zdefiniowanego w schemacie „drugiego stopnia komunikacji”. Rozumianą tu rozmowę pomiędzy odbiorcami w grupach społecz- nych^jak należy domniemywać - związaną z treściami programowymi) wolę trak

tować jako jeden z możliwych wariantów tzw. feedback'^, czyli reakcji zwrotnej, do którego nawiążę rozpatrując poziom akceptacji zachowań językowych (zob.

rozdział 2.3.5.). Jednakże wyodrębnienie zdefiniowanych przez Miodunkę i Ropę dwóch sytuacji komunikacyjnych, stanowiących płaszczyzny jednego komunikatu, wydaje się kwestią elementarną dla analizy przekazu medialnego. Jak interpretuje ten model komunikacji medialnej Jachimowska:

Podwójność sytuacji - podział na mikrosytuację i makrosytuację, który ustano

wili Władysław Miodunka i Adam Ropa [...] - oznacza w istocie podział na po

dwójnego odbiorcę: odbiorcę w mikrosytuacji, czyli rozmówcę pokazywanego na wizji (np. zaproszeni do studia goście) oraz odbiorców w makrosytuacji, czyli telewidzów, którzy nie mają z nadawcą bezpośredniego kontaktu, gdyż są od

dzieleni przestrzennie i (ewentualnie) czasowo.30

Schemat 1. Sytuacja telewizyjna

I stopioi komunikacji II stopień komunikacji

—* między sobą MDaosyruaje odbiorców

Mikrosytuację nadawców

1—► w grupach równych statuson społecznym

Źródło: Miodunka, Ropa 1979: 69.

Rozpatrywany w tym przekazie tekst będzie więc niejako dwuwymiarowy, zanurzony w dwóch nakładających się obszarach, a tym samym w dwóch obsza

rach znaczący.

30 Jachimowska 2005: 7.

(27)

Ze swej strony, akceptując ogólny schemat podziału sytuacji komunikacyjnej badanych mediów audiowizualnych (uważam bowiem, że paradygmat rozpatrywa

ny dla komunikacji telewizyjnej można z pewnymi uproszczeniami odnieść rów

nież do sytuacji radiowej) w stosowanym w niniejszym opracowaniu modelu, pro

ponuję dodatkowo wprowadzić adekwatnie pojęcia ‘komunikatu cząstkowego’

i ‘komunikatu globalnego’ zaczerpnięte z pracy J. Lalewicza: Komunikacja języ

kowa i literatura".

1.3. Model analizy 1.3.1. Uwagi ogólne

Proces komunikacji na wskazanych poziomach mikro- i makrosytuacji medialnej zróżnicowany jest pod wieloma względami, jak np. możliwości zmiany ról nadaw

czo-odbiorczych, czasu dotarcia informacji do odbiorcy itd. Stąd też uzasadnione wydaje mi się w proponowanej analizie wyróżnienie funkcjonowania zjawiska przełączania kodów w samych audycjach medialnych, a więc na płaszczyźnie ko

munikacji interpersonalnej oraz roli, jaką spełniają na poziomie interakcji media - odbiorca.

Nawiązując do tego podziału proponuję studium zjawiska przełączania kodów w odwołaniu do dwóch odmiennych modeli funkcjonalnych, uwzględniających specyfikę rozmowy twarzą w twarz oraz komunikowania masowego. W obydwu przypadkach decyduję się natomiast na zastosowanie metody synkretycznej, tj. łą

czenie instrumentariów badawczych różnych dziedzin naukowych w ramach meto

dologii zapożyczonej w dużej mierze z analizy dyskursu. Jak można zauważyć, w dotychczas prowadzonych badaniach nad zjawiskiem przełączania kodów domi

nowało w większości podejście analityczne. Codę switching rozpatrywany był najczęściej jednowymiarowo, na płaszczyźnie wyłącznie psychologicznej, wyłącz

nie gramatycznej lub wyłącznie pragmatycznej, bez powiązania z innymi sferami wypowiedzi. Podejście dyskursywne w opisie lingwistycznym zakłada prześledze

nie funkcjonowania elementów logiczno-gramatycznych, przy jednoczesnej reana- lizie ich znaczenia z punktu widzenia działań człowieka i jego interakcji z innymi uczestnikami aktu komunikacyjnego3132. Zalecenia metodologiczne Warchali33 suge

rują natomiast rozpoczęcie opisu języka telewizji od analizy komunikatów cząst

kowych, a następnie przejście na płaszczyznę komunikatu globalnego i pasma ta

kich komunikatów. Tymi wytycznymi kierowałam się w moich badaniach nad zjawiskami przełączania kodów.

31 Lalewicz 1975: 70.

32 Zob. de Beaugrande 1991: 33; Duszak 1998: 55.

33 Warchala 1981: 39.

(28)

Jako punkt wyjścia moich rozważań założyłam natomiast prezentację uwarun

kowań socjolingwistycznych badanego obszaru, stanowiących ramę dla wszelkich zachowań językowych.

1.3.2. Analiza na poziomie mikrosytuacji - model analizy komunikacji von Thuna

Metody badań zjawiska codę switching w wypowiedziach dialogowych zostały szczegółowiej opisane w rozdziale 1.2. W moich rozważaniach nad wypowiedzią na poziomie mikrosytuacji zdecydowałam się wykroczyć poza spojrzenie czysto lingwistyczne i - mając na względzie teorię Lipskiego (1978) głoszącą, iż przełą

czenie kodów integruje dwa rodzaje czynników: językowe i psychologiczne - od

wołać się do koncepcji analizy rozmowy von Thuna (2001). Jego model płaszczyzn komunikacji powstał w roku 1970 podczas prac nad projektem poprawy komuni

kowania się pracowników jednego z hamburskich przedsiębiorstw. Podstawą kon

cepcji jest tu uznanie czterowymiarowości procesu komunikacji, na który składają się:

- płaszczyzna zawartości rzeczowej - przekazanie w wypowiedzi określo

nych treści,

- płaszczyzna ujawniania siebie - przekazywanie informacji o samym mó

wiącym, mogące mieć charakter zamierzony lub niezamierzony,

- płaszczyzna apelu - wywieranie poprzez wypowiedź wpływu na odbiorcę, nakłanianie rozmówcy do czegoś, próba osiągnięcia czegoś,

- płaszczyzna relacji wzajemnej - wyrażenie postawy, jaką nadawca przyj

muje wobec odbiorcy34.

von Thun 2001: 13.

Tamże: 61.

Tamże: 12.

Dodatkowo każda z płaszczyzn może zawierać kilka informacji. Ta „pakieto- wość” wypowiedzi językowej, jak nazywa ją von Thun35, jest kluczową dla kon

cepcji analizy dialogu.

Zawartość rzeczowa wypowiedzi to informacja o stanie rzeczy. Orzekanie o świecie, komunikowanie prawd i sądów. Realizowane jest ono za pomocą refe

rencji - odniesienia do desygnatów świata rzeczywistego.

Każda wypowiedź jest jednak równocześnie „czyimś słowem”, przekazaniem informacji o autorze, jego roli społecznej, poglądach, sposobie pojmowania rze

czywistości, w pewnym stopniu „objawieniem części samego siebie”36. Informacja ta może w wypowiedzi pojawiać się świadomie (co często ma miejsce w dyskur

sach medialnych, gdzie wypowiadający się z założenia reprezentuje konkretne

(29)

grupy społeczne, subkultury, instytucje itp.37 lub być komunikowana bezwiednie czy odruchowo, może być również mniej lub bardziej ukrywana i maskowana38.

37 Zob. Lisowska-Magdziarz 2006: 26.

38 Zob. von Thun 2001: 99 i n.

39 Tamie: 28.

40 Tamie: 21.

41 Zob. Filipiak 2003: 26-27.

42 von Thun 2001: 13.

43 Tamie: 29.

44 Drugim z ideowych inspiratorów modelu jest P. Watzlawick (Watzlawick, Beavin, Jackson 1967) i jego klasyfikacja aspektów wypowiedzi.

45 von Thun 2001: 19. Warto zauważyć, że model von Thuna przywoływany bywał do analiz niewerbalnych aktów mowy w badaniach prowadzonych pod kierunkiem Jolanty Antas.

Komunikacja jest też ze swej natury interakcyjna. Interakcyjność ta manifestu

je się dwojako. Po pierwsze, cel komunikacji wyznaczany jest obecnością drugiego człowieka. Wypowiedź zmierza do wywarcia określonego wpływu na interlokuto

ra. Jak stwierdza von Thun: „Zadaniem wypowiedzi jest [...] nakłonienie odbiorcy do wykonania lub zaniechania czegoś”39. Apel ten wyrażony może być otwarcie, bądź też stanowić ukrytą intencję mówiącego.

Z drugiej strony interakcyjność przejawia się ustosunkowaniem względem drugiej osoby. Poprzez „wypowiedź ty” i „wypowiedź my”40 mówiący wyraża swoją pozycję względem interlokutora w dialogu. Ujawnia, jak traktuje współroz- mówcę i jak go ocenia. Sama natomiast wypowiedź określana jest relacjami po

między nadawcą i odbiorcą, odzwierciedla stosunki międzyludzkie i hierarchie społeczne. Charakter komunikowania może na tej płaszczyźnie oscylować pomię

dzy obronnym i podtrzymującym (zależnie od reakcji odbiorcy), symetrycznym i niesymetrycznym (zależnie od aktywności komunikacyjnej odbiorcy), formalnym i nieformalnym (zależnie od stopnia spontaniczności aktu komunikowania)41.

Chociaż sam von Thun swój model traktuje jako „narzędzie psychologicz

ne”42, potwierdza jednakże, iż sprawdził się on zarówno w analizie wypowiedzi, jak i diagnozowaniu skomplikowanej komunikacji. Sam model zresztą, jak przy- znaje autor43, bazuje w dużej mierze na modelu funkcji języka Biihlera (1934), w którym wyróżnione zostały trzy aspekty mowy: przedstawienie, wyrażenie i apel44. Dodatkowo paradygmat ten spełnia wymogi dyskursywności odnośnie roli uwarunkowań sytuacyjnych, które zdaniem von Thuna „wymagają lub podpowia

dają określone formy zachowań”45.

W moich badaniach, na wyróżnionych w omówionym modelu komunikacyj

nym von Thuna płaszczyznach, zaprezentowane zostanie użycie zjawiska przełą

czenia kodów w kontekście celów, które spełnia. Wskazane zostaną środki języ

kowe, służące poszczególnym funkcjom codę switching oraz podjęta kwestia uwa

runkowań gramatycznych regulujących przełączanie. Analizę uzupełnią hipotezy

(30)

dotyczące powiązania przełączenia kodów z poszczególnymi elementami kontek

stu językowego i konsytuacji, co z kolei wiąże się z zagadnieniami procesu kon- ceptualizacji i postrzegania rzeczywistości przez osoby bilingwalne.

Muszę jednocześnie nadmienić, że w przypadku mikrosytuacji nie różnicuję konwersacji autentycznych (reportaż, rozmowy w studio) oraz tych, które stwarza

ne są sztucznie przez radio i telewizję, uznając je w konkretnych przypadkach za formę odwzorowania, bądź kreowania rzeczywistości na zasadzie naśladownictwa.

Nie uważam również, iż takie wykorzystanie tekstów wypracowanych przeczy postulatowi badania realnej jednostki językowego porozumiewania46, gdyż powsta

ły one w autentycznym dyskursie medialnym, nie były zaś sztucznie wytworzone dla potrzeb ilustracji dociekań naukowych. Element rozróżnienia wypowiedzi stworzonych dla mediów oraz rejestrowanych z udziałem mediów staje się dla mnie istotny dopiero na wspomnianej płaszczyźnie media-odbiorca.

46 Zob. van Dijk 2001: 39-40.

47 Zob. Lisowska-Magdziarz 2006:16.

48 Zob. Goban-Klas 2006: 123-124.

1.3.3. Analiza na poziomie makrosytuacji - funkcje mediów

Odwołanie się do tradycyjnego Jacobsonowskiego podziału funkcji jest częstym zabiegiem w dyskusji nad językiem mediów. Takie podejście metodologiczne jest w pełni uzasadnione w przypadku badania dyskursu jako sposobu użycia języka, charakterystycznego dla określonych gatunków medialnych47, a więc studiów nad funkcją dłuższych jednostek wypowiedzi, jak np. wypowiedź prezentera wiadomo

ści, debata polityczna itd. Umożliwia ono przede wszystkim odpowiedź na pytanie, jakie funkcje są prymame dla danej wypowiedzi lub za pomocą jakich środków realizowane są dane cele komunikacyjne, czyli np. przeprowadzenie analizy języka prowadzącego programy młodzieżowe, badanie narzędzi perswazji języka reklamy itp. System ten nie wydał mi się jednakże do końca adekwatny do założeń analizy badawczej niniejszej pracy, w której za cel uznałam poddanie badaniu funkcjono

wania w przekazie medialnym konkretnego zjawiska językowego. Dlatego też proponuję odwołać się po raz kolejny do podziałów wypracowanych przez inną niż tradycyjne językoznawstwo dyscyplinę naukową - do badań nad mediami.

W moich analizach wykorzystałam klasyfikację opracowaną przez Goban- -Klasa, który za MacQuailem (1994) definiuje następujący zestaw zadań i funkcji mediów w społeczeństwie48:

Informacja

dostarczanie informacji o wydarzeniach i sytuacji w społeczeństwie, kraju i na świecie,

- wskazywanie rozkładu sił we władzy politycznej, ułatwienie innowacji, adaptacji i rozwoju;

(31)

Korelacja

wyjaśnianie, interpretowanie oraz komentowanie znaczenia i sensu wyda rżeń i informacji,

- popieranie ustalonych norm i autorytetów, - socjalizacja,

koordynowanie jednostkowych i zbiorowych działań społecznych, - tworzenie consensusu społecznego i politycznego,

ustalanie autorytetów i nadawanie statusu społecznego;

Kontynuacja

wyrażanie dominującej kultury oraz subkultur i nowych wydarzeń kultural

nych,

wytwarzanie i utrzymywanie wspólnoty wartości;

Rozrywka

organizowanie zabawy, odprężenia i relaksu, redukowanie napięcia społecznego;

Mobilizacja

kampanie publiczne w sferze polityki, wojny, rozwoju ekonomicznego i religii.

Pomimo pojawiającej się krytyki klasyfikacji podobnego typu, zarzucającej im m.in. założenie a priori pełnienia przez środki masowe tylko takich funkcji, jakie im wyznacza nadawca, czy uwzględnianie wyłącznie funkcji pożądanych (eufunkcji), a pomijanie niepożądanych (dysfunkcji)49, podział ten wydaje mi się pomocny w analizie funkcjonowania zjawiska przełączania kodów na poziomie makrosytuacji.

Przytoczone powyżej zarzuty z perspektywy założeń badawczych wydają się bezza

sadne, gdyż uznanie zjawiska code switching za celową strategię implikuje z jednej strony rozpatrywanie go z punktu widzenia nadawcy komunikatu (w tym przypadku nadawcy medialnego), z drugiej zakłada jego celowość, w znaczeniu osiągnięcia efektów pożądanych.

49 Zob. m.in. Pisarek 2007: 45. Autor proponuje własną klasyfikację opartą na po

dziale na dalsze (nadrzędne) i bliższe (służebne) cele komunikowania, które następnie ule

gają dalszym podziałom ze względu na punkt widzenia nadawcy i odbiorcy.

Na tym etapie (poziom makro) analiza funkcjonowania przełączania kodów wiązać się będzie z ich badaniem na tle przyjętych reguł komunikacji media- -odbiorca, a więc ogólnie pojętego dyskursu medialnego oraz dyskursów poszcze

gólnych gatunków medialnych. Występowanie zjawiska code switching rozpatrzone zostanie tu w odniesieniu do kształtowania oferty programowej oraz zagadnienia polityki językowej. Podjęty będzie także problem społecznego odbioru i społecznej oceny pojawiania się przełączania kodów w języku radia i telewizji.

(32)

1.3.4. Zasady transkrypcji

Zastosowana w niniejszym opracowaniu transkrypcja ma charakter uproszczonej transkrypcji fonetycznej. Ze względu na fakt iż - jak często zdarza się w przypadku badań szczegółowych rejestrów języka arabskiego (i nie tylko) - lingwiści nie są zgodni co do opisu systemu fonetycznego dialektów marokańskich, za istotne uznano te cechy, względem występowania których panuje zgodność wśród więk

szości specjalistów, pomijając zaś te, których status jest sprawą dyskusyjną. Przy

kładowo podział długości samogłosek zakłada występowanie samogłosek długich, krótkich i ultrakrótkiej (szwa), bez uwzględnienia samogłosek średnich50.

50 Na temat systemu samogłoskowego w dialekcie marokańskim zob. Heath 1989:

18-19. Por. de Premare 1993-1999.

51 Patrz m in. Bentahila 1983a, b; Lahlou 1991 i inni. Zasadę transkrypcji fonetycz

nej materiału pochodzącego z języka francuskiego stosuje natomiast Caubet (patrz Caubet 1998).

52 Silverman 2007: 328. Por. też Pisarkowa 1975.

Ponieważ dla analizy socjolingwistycznej istotne są elementy pozatekstowe wypowiedzi, w zapisie staram się uwzględnić pauzy, intonację, a także sekwencyj- ność, jak na przykład nakładanie się wypowiedzi.

Dla graficznego odróżnienia elementów materiału integrowanego od języka bazowego stosowane jest pogrubienie czcionki. Należy również zauważyć, że w przypadku elementów integrowanych z języka francuskiego do arabskiego tran

skrypcja fonetyczna odzwierciedla wymowę marokańskich lokutorów, nie zaś wymowę standardową. W nawiasach klamrowych ( (, celem większej przejrzysto

ści, podana została dodatkowo oryginalna pisownia francuska. W wypowiedziach w języku francuskim zachowano pisownię oryginalną. Metodę tę można uznać za niestandardową, gdyż w transkrypcjach tekstów zawierających codę switching stosowana jest najczęściej wyłącznie pisownia oryginalna51. Praktyka ta, choć po

wszechna, nie wydaje się odpowiednia, chociażby ze względu na fakt, iż dialekt marokański nie posiada odmiany pisanej, co uniemożliwia adekwatny zapis ele

mentów języka pierwszego i języka drugiego. Zapis taki pomija również jakiekol

wiek dane dotyczące warstwy fonetycznej integrowanego materiału.

Do oznaczenia segmentacji tekstu w moim opracowaniu zdecydowałam się użyć w niewielkim zakresie zmodyfikowanego zapisu proponowanego przez Sil- vermana52. Zastosowane znaki transkrypcyjne oparte są na systemie transkrypcji ISO - Intemational Standardization Organization.

Partie tekstu cytowane w części badawczej pracy są sygnowane i stanowią odniesienie do aneksu (A): pierwsza cyfra oznacza fragment, druga numer wersu.