Język arabski

Język arabski przez długi czas po odzyskaniu przez Maroko niepodległości, bo aż do 2011 roku, pozostawał jedynym językiem urzędowym Królestwa. Jego pojawie­

nie się na rdzennie berberofońskich obszarach zachodniego Maghrebu54 datowane jest na okres pierwszych podbojów arabskich, a więc pomiędzy VII a VIII w. n.e.

Pomimo stopniowego wzrostu jego znaczenia w miarę postępów wojsk umajjadz- kich w głąb kontynentu afrykańskiego, do wieku XI arabski pozostawał językiem elitarnym, którym posługiwano się przede wszystkim na terenie miast północno- wschodnich rejonów. Do jego popularyzacji wśród społeczności Berberów przy­

czyniło się dopiero przybycie na tereny Afryki Północnej plemion Banii Hilal i Sulaym, które rozpoczęło proces głębokiej arabizacji ludności miejscowej. Status języka arabskiego ugruntowała dodatkowo hiszpańska rekonkwista, kiedy to wielo­

tysięczna rzesza andaluzyjskich arabofonów, opuszczając Półwysep Iberyjski, za­

siedliła obszary miejskie dzisiejszego Maroka, zamieszkując w miastach takich jak Rabat, Fez, Sale czy Tetuan. Od tej chwili arabski stał się (przynajmniej w ujęciu społeczno-kulturowym) językiem dominującym społeczności marokańskiej.

W przypadku języka arabskiego powszechnie wyróżnia się co najmniej dwie podstawowe odmiany użytkowe: język potoczny dialektu (czy raczej dialektów), określany w Maroku wspólną nazwą ad-dariia / l-luga ad-dariza, pojawiający się często w literaturze naukowej jako ‘arabski marokański’ (ang. Moroccan Arabie, fr. l’arabe marocaine)55 lub ‘marokański kolokwialny’ (ang. Moroccan Colloquial Arabie - MCA)56 oraz język literacki al-fi>fha, pod którym to pojęciem należy ro­

zumieć współczesny arabski język literacki (ang. Modern Standard Arabie).

55 Patrz Ennaji 2005 i inni.

56 Heath 1989.

57 Więcej na temat grupy dialektów zachodnich patrz m.in. Danecki 2000: 70-73.

58 Ennaji 2005: 58-59.

59 Grupa dialektów, która oparła się przemianom językowym związanym z przyby­

ciem Banu Hilal i Sulaym [przyp. A. P.-L.].

60 Grupa dialektów, które uległy beduinizacji na skutek wędrówek koczowniczych Banu Hilal i Sulaym.

61 Talmoudi (1984: 21) wyraża pogląd, iż w chwili, gdy większość populacji Magh- rebu przyjęła islam, kontakt między językami rodzimych mieszkańców - łaciną, fenickim i berberskim - oraz wariantami dialektalnymi staroarabskiego dały początek nowemu języ­

kowi, który może być uważany za podstawę współczesnych dialektów maghrebińskich.

Podstawową odmianą języka mówionego arabofonów obszaru Maroka są dia­

lekty marokańskie, należące do grupy dialektów zachodnich języka arabskiego57.

Służą one również jako narzędzie komunikacji pomiędzy arabo- i berberofonami.

W literaturze przedmiotu pojawia się wiele przykładów podziałów typologicznych, bazujących na przesłankach społeczno-historycznych, etnicznych czy geograficz­

nych.

I tak przykładowo Ennaji58, opierając się na kryteriach historycznych, wyróżnia:

- dialekty nie-beduińskie (ang. non-Beduin dialects), zwane również u wielu badaczy dialektami prehilalickimi59, sprowadzone w VII wieku przez pierwszą grupę arabskich osadników - wojskowych lub osób związanych z kręgami religij­

nymi, władającymi dialektami miejskimi centrów zislamizowanego Bliskiego Wschodu;

- dialekty beduińskie (Beduin dialects), tzw. hilalickie60 używane pierwotnie przez następną dużą falę emigrantów wywodzących się spośród plemion beduiń- skich Półwyspu Arabskiego, która, w przeciwieństwie do pierwszej, uległa lingwi­

stycznej i kulturowej asymilacji, przyczyniając się w konsekwencji do islamizacji kraju;

- dialekty andaluzyjskie (ang. Andalusian dialects), sprowadzone przez an­

daluzyjskich uciekinierów w XIII wieku, wywodzących się z ośrodków miejskich wczesnego islamu, których język wykazywał jednak już naleciałości andaluzyj­

skie61.

Opisując współczesną sytuację językową Maroka, najczęściej przeciwstawia się natomiast dialekty wschodnie (jak dialekt Tangeru czy Tetuanu) dialektom tzw.

Garbu (dialekt Casablanki, Kenitry), czy dialekty miejskie62 dialektom wiejskim lub beduińskim itp.

62 Mowa tu o starych miastach, takich jak Fez czy Rabat.

61 Warto podkreślić, że - jak zaznacza Colin (1993: 1194) - nie wszystkie dialekty, którymi posługuje się ludność miejska, zaliczyć można do tej właśnie grupy. Mowa tu o miastach takich jak Casablanca, Dżadida, Safi a częściowo także Meknes i Marrakesz, gdzie większość stanowi ludność napływowa.

64 Zob. m.in. Zavadovskij 1962: 15.

65 Grupa ta jako osobna grupa dialektalna pojawia się m.in. u Colina (1993: 1187).

Jej historyczne korzenie nie są do końca jasne - są to prawdopodobnie, jak pisze autor, Żydzi przybyli z Palestyny lub zjudaizowana ludność rdzenna - stąd część z nich posługuje się również dialektami berberskimi. Heath (1989: 7) stwierdza natomiast, że pomimo iż wielu Żydów jest potomkami Żydów hiszpańskich i portugalskich, którzy przybyli tu w okresie Inkwizycji, zaświadczone dialekty judeo-arabskie Maroka wydają się być rdzen­

ne, a nie pochodzące z Półwyspu Iberyjskiego.

66 Przemysław Kafel w swojej publikacji Maroko - próby arabizacji kraju postuluje uznanie ich za grupę dialektów algierskich w granicach Królestwa Maroka (Kafel 2004a).

67 Grupa dialektów obejmująca swym zasięgiem również obszar Sahary Zachodniej i Mauretanii. Ich obecność związana jest z migracją w XIV wieku z północy odłamu ple­

mienia Banu Macqil - DwT Hassan.

68 Heath 1989: 6; Ennaji 2005: 59.

I tak np. Colin (1993-1996) w artykule na temat sytuacji językowej Maroka zamieszczonym w Encyclopédie de 1’Islam rozróżnia trzy podstawowe grupy dia­

lektów arabskich Maroka:

- dialekty miejskie, jak dialekt Fezu, Rabatu-Sale, Tetuanu, Tazy, Tangent63 64; - dialekty obszarów górskich, dialekty plemion należących do dwóch dużych grup etnicznych - Gumâra i Çanhâza - z gałęzią dialektów północnych i południo­

wych;

- dialekty beduińskie - obejmujące swym zasięgiem obszar równin nad Oce­

anem Atlantyckim, wyżyny wschodniego Maroka, rejon Sahary oraz nowe miasta.

W nielicznych klasyfikacjach uwzględniona zaostaje dodatkowo grupa dialek­

tów wiejskich z terenów RifuM oraz grupa dialektów arabskich społeczności ży­

dowskiej65.

Z kolei uwzględniając kryteria geograficzne wyróżnia się odpowiednio:

- dialekty wschodnie (na wschód od Nadoru)66;

- dialekty zachodnie (dialekty obszarów historycznie najdłużej związanych z państwem marokańskim);

- dialekty południowe (rozpowszechnione na południe od Agadiru beduiń­

skie dialekty grupy hassâniyya67).

Kolejne uściślenia prowadzić mogą do wyodrębnienia dialektów poszczegól­

nych miast, takich jak Fez, Marrakesz, Tetuan, Tanger, czy - jak ma to miejsce w przypadku Rabatu - nawet dzielnic68.

Należy jednak zaznaczyć, że nawet tak szczegółowy podział nie daje pełnego obrazu sytuacji językowej na terenie kraju, gdyż ustalenie jednoznacznych izoglos jest obecnie bardzo trudne, zwłaszcza wobec nasilających się w ostatnich latach ruchów migracyjnych.

Podobnie jak w innych krajach arabskich, wariantem wyższym arabskiego jest - jak wspomniano wcześniej - współczesny arabski język literacki (Modern Stan­

dard Arabie).