Funkcjonowanie małych gospodarstw rolnych w aspekcie realizacji zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów

wiejskich

Jeszcze do niedawna kwestie funkcjonowania małych gospodarstw rolnych nie były eksponowane jako przedmiot oddziaływania polityki rolnej krajów wysoko rozwiniętych. Małe gospodarstwa rolne postrzegane raczej były jako przejściowe, niewydajne i nieefektywne, stanowiące przeszkodę w modernizacji sektora rolnego.

Realizowana polityka rolna koncentrowała się raczej na średnich i dużych gospo-darstwach rolnych, które charakteryzują się potencjałem rozwojowym, żywotnością ekonomiczną, a także konkurencyjnością [Żmija 2016]. W  ostatnim czasie w Unii Europejskiej dostrzeżono jednak potrzebę pogłębionego rozpoznania korzyści, jakie przynoszą tego typu gospodarstwa rolne na płaszczyźnie ekonomicznej, spo-łecznej i środowiskowej, a także określenia ich możliwości rozwojowych [Żmija i Żmija 2018]. Zmiana tego podejścia wynika między innymi z faktu, że pomimo

56 Rozdział 2. Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich

zachodzących zmian w Unii Europejskiej istnieje nadal stosunkowo duża liczba małych gospodarstwa rolnych, które usytuowane są zwłaszcza w nowo przyjętych krajach UE oraz południowych państwach UE-15, a kwestie wspierania ich funk-cjonowania czy rozwoju są nadal aktualne.

W debacie na temat wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach polityki rolnej państwa można wyróżnić skrajne opinie na ten temat. Jedne z nich wskazują na konieczność eliminowania małych gospodarstw rolnych. Dzięki temu ich zasoby mogłyby zostać wykorzystane efektywniej przez gospodarstwa bardziej rozwojowe [Kostov i Lingard 2004; Wiggins i in. 2010]. Inne poglądy wskazują natomiast na konieczność podtrzymywania ich funkcjonowania po to, aby na przykład rozwią-zać problem niedostatecznych dochodów z innych źródeł czy ogranicrozwią-zać zjawisko ubóstwa [Czyżewski i Stępień 2013; Davidova i in. 2009; Żmija i Czekaj 2014]⁹. Zwolennicy wspierania małych gospodarstw rolnych podkreślają, że ich funkcjo-nowanie przyczynia się do wielu korzyści na płaszczyźnie ekonomicznej, społecznej oraz środowiskowej, wpisujących się w założenia koncepcji zrównoważonego roz-woju. Natomiast przeciwnicy ich wsparcia wskazują na wady ich funkcjonowania, które powodują, że nie realizują one (lub realizują w niewystarczającym stopniu) przypisanych im funkcji produkcyjnych, społecznych czy ekologicznych. Podsta-wowe korzyści i wady wynikające z funkcjonowania małych gospodarstw rolnych w aspekcie realizacji zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich zaprezentowano w tabeli 19.

Jedną z podstawowych korzyści ekonomicznych, jaką wymienia się w kon-tekście funkcjonowania małych gospodarstw rolnych, jest fakt, że gospodarstwa te zapewniają swoim użytkownikom żywność, ponieważ bardzo duża ich część, jeżeli prowadzi produkcję rolną, to zazwyczaj na własne potrzeby. Jak zauważa jednak W. Dzun [2013], małe gospodarstwa rolne nie wnoszą dostatecznego wkładu w zaspokojenie potrzeb żywnościowych dla społeczeństwa, które byłyby stosowne do posiadanych przez nie zasobów użytków rolnych, a także pozostałych środków produkcji. Małe gospodarstwa rolne tworzą, chociaż nie zawsze, efektywne miejsca pracy dla samego właściciela, jak też poszczególnych członków rodziny, co jest zwłaszcza istotne dla tych terenów, które charakteryzują się wysoką stopą bezrobocia czy też mają niewielki dostęp do rynków oferujących pozarolnicze miejsca pracy.

9 A. Czyżewski i S. Stępień twierdzą, że w przypadku dylematu pomiędzy likwidacją małych gospo-darstw rolnych a ich wsparciem, stoją oni na stanowisku, iż należy je wspierać, ale pomoc ta polegać ma nie tylko na pomocy socjalnej, ale uczynieniu z tych gospodarstw aktywnych uczestników życia gospodarczego i społecznego obszarów wiejskich.

Tabela 19. Podstawowe korzyści i wady wynikające z funkcjonowania małych gospodarstw rolnych w aspekcie realizacji zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich

KORZYŚCI WADY

EKONOMICZNE

• tworzenie miejsc pracy dla członków rodziny,

• produkcja żywności na potrzeby własne,

• uzyskiwanie dochodów z produkcji rolniczej,

• możliwość użycia infrastruktury gospodarstwa rolnego do działalności pozarolniczej,

• możliwości pozyskiwania rent z ziemi.

• mała skala produkcji,

• niskie dochody,

• mała zdolność do konkurowania na rynku,

• niskoproduktywne wykorzystanie zasobów ziemi i niechęć do komasacji gruntów,

• brak motywacji do powiększania i modernizacji gospodarstw.

SPOŁECZNE

• ochrona przed wyłączaniem z rynku pracy,

• mniejsze zapotrzebowanie na pomoc socjalną,

• zapobieganie ubóstwu,

• różne korzyści socjalne, w tym korzystne ubezpieczenia społeczne i zdrowotne,

• rezerwa siły roboczej dla innych gałęzi gospodarki,

• zachowanie tradycji, kultury.

• niskoproduktywne wykorzystanie zasobów ludzkich,

• niewystarczające kultywowanie dziedzictwa kulturowego,

• potrzeba budowy kosztownej infrastruktury.

ŚRODOWISKOWE

• świadczenie dóbr publicznych

w postaci utrzymania bioróżnorodności i zróżnicowania krajobrazu wiejskiego,

• prowadzenie działalności rolniczej przyjaznej dla środowiska naturalnego oraz uwzględniającej dobrostan zwierząt,

• podtrzymywanie żywotności obszarów problemowych np. górskich, ONW, peryferyjnych.

• niewłaściwe wykorzystanie zasobów ziemi,

• uczestniczenie w małym stopniu w realizacji programów agrośrodowiskowych,

• mała możliwość korzystania z nowych technologii chroniących środowisko.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Żmija 2016, s. 108–110.

W wielu publikacjach wskazuje się, że praca na roli chroni przed gwałtownym wzrostem poziomu bezrobocia [Błąd 2010; Musiał 2013; Żmija i Czekaj 2012;

Żmija 2013; Płonka i Paluch 2015]. Aktywność produkcyjna niektórych małych gospodarstw rolnych przyczynia się ponadto do uzyskiwania dochodów, które co prawda zazwyczaj są niewielkie, jednak zapewniają utrzymanie rodzinom, które nie

58 Rozdział 2. Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich

są w stanie osiągać dochodów z innych źródeł. Gwarancja osiągania nawet mini-malnego dochodu sprzyja zatem zmniejszaniu wyludniania się obszarów wiejskich, a także poprawia ich żywotność ekonomiczną. W związku z tym, iż duża część małych gospodarstw rolnych nie jest w stanie przetrwać, opierając się wyłącznie na prowadzeniu działalności rolniczej, mogą one korzystać z infrastruktury swo-jego gospodarstwa do prowadzenia innej pozarolniczej działalności i dzięki temu uzyskiwać alternatywne źródła dochodu [Żmija 2016, Żmija 2018]. Jak zauważa W. Musiał [2013], z funkcjonowaniem małych gospodarstw rolnych związane jest także uzyskiwanie korzyści ekonomicznych w postaci rent, a więc korzyści nadzwy-czajnych, które wynikają z posiadania, dysponowania, użytkowania lub wydzierża-wiania ziemi [zob. szerzej: Czyżewski 2013]¹⁰.

W literaturze przedmiotu wskazuje się także na wiele barier ekonomicznych, które wynikają ze specyfiki małych gospodarstw rolnych, utrudniających lub wręcz uniemożliwiających realizowanie przez nie koncepcji zrównoważonego rozwoju.

W warunkach otwartej gospodarki rynkowej, a także narastających procesów glo-balizacyjnych, małe gospodarstwa rolne z uwagi na niewielką skalę produkcji, dys-ponowanie małymi zasobami kapitałowymi, a także występowanie różnego rodzaju przeszkód w dostępie do rynków zbytu, zajmują coraz gorszą pozycję konkurencyjną na rynku. Dotyczy to nie tylko rynków krajowych, ale także rynków lokalnych, dlatego też maleje liczba małych gospodarstw rolnych, w których dochody z pro-dukcji rolnej stanowią podstawę do utrzymania gospodarstw domowych. Bardzo często właściciele małych gospodarstw rolnych i ich rodziny nie żyją z produkcji rolnej gospodarstwa, ale żyją niejako przy gospodarstwie rolnym [Halamska 2011].

Często nie są to już gospodarstwa rolne, ale gospodarstwa pomocnicze, których właściciele chcą uzyskiwać korzyści płynące przede wszystkim z posiadania ziemi rolnej, a nie realizować produkcję rolną. Należy zaznaczyć, że stosunkowo duża część posiadaczy małych gospodarstw rolnych nie widzi perspektyw, a także potrzeby rozwoju swoich gospodarstw, ponieważ dochody uzyskiwane są z pracy najemnej.

Wsparcie finansowe małych gospodarstw rolnych osłabia motywację ich właścicieli

10 Teoria rent wyjaśnia zjawisko polegające na szczególnych zachowaniach rolników w stosunku do ziemi. Renta z ziemi bywa różnorodnie definiowana, ale zazwyczaj są to przychody nadzwyczajne powstające dzięki szczególnym cechom ziemi, zabiegom agrotechnicznym, realizowanym inwestycjom, jak też innym czynnościom technicznym, ekonomicznym oraz prawnym. W praktyce renta przybiera zazwyczaj postać zysku oczyszczonego z kosztów alternatywnych. W aspekcie wykorzystywania ziemi na produkcję rolniczą, jak też jej odłogowania, istotna jest, przede wszystkim na obszarach o rozdrobnionej strukturze agrarnej, renta różniczkowa pierwsza, która jest związana z jakością wykorzystywanej ziemi rolniczej. Ziemia mająca lepszą klasę przynosi bowiem częściej rentę, a więc nadwyżkę ponad ponoszone koszty. Renty rolnicze decydują o sposobie wykorzystywania ziemi przez rolników.

do modernizacji gospodarstw rolnych czy powiększania ich areału w celu uzyskania większego dochodu [Żmija 2016]. Zdaniem J. Wilkina [2013] polityka rolna w sto-sunku do małych gospodarstw rolnych jest nieskuteczna, a także nieefektywna oraz generuje niewłaściwe i nieracjonalne sygnały. Zdaniem J. Żmiji i M. Czekaj [2012]

funkcjonowanie z ekonomicznego punktu widzenia małych gospodarstw rolnych jest zasadniczo nieracjonalne, ale biorąc pod uwagę inne aspekty (społeczne, śro-dowiskowe, przestrzenne, ekologiczne czy kulturowe), nasuwają się nowe wnioski.

W. Musiał [2011] wskazuje, że duże rozdrobnienie agrarne małych gospo-darstw rolnych, a także duża szachownica gruntów, nie sprzyja poprawie struktury obszarowej tych gospodarstw. Ponadto użytki rolne, które pochodzą ze zlikwido-wanych małych gospodarstw rolnych lub tych, które zaniechały produkcji rolnej, w niewielkim stopniu trafiają ponownie do obrotu rolnego, ponieważ zamieniane są one często na działki rekreacyjne lub budowlane.

Wśród korzyści społecznych wymienianych w kontekście funkcjonowania małych gospodarstw rolnych wskazać należy, że nawet niewielka aktywność pro-dukcyjna tych gospodarstw rolnych przyczynia się do ograniczenia zapotrzebowania na instytucjonalną pomoc socjalną, a także pomoc ze strony członków rodziny.

Produkcja nawet na własne potrzeby przyczynia się do zapobiegania skrajnemu ubóstwu poszczególnych rodzin. J. Żmija i M. Czekaj [2012] wskazują jako jed-ną z najważniejszych funkcji pełnionych przez małe gospodarstwa rolne właśnie ochronę przed ubóstwem, dotyczącą nie tylko samych rolników, którzy aktywnie prowadzą gospodarstwo rolne, ale również osób, które pracują w gospodarstwie i otrzymują już świadczenia emerytalne lub rentowe. Zdaniem autorów nawet nie-wielka, ale systematycznie realizowana produkcja zaspokaja podstawowe potrzeby żywnościowe rolnika oraz rolnika-emeryta oraz jego rodziny, a także niekiedy umożliwia osiąganie dochodu ze sprzedaży występujących sezonowo nadwyżek produkcji. Kolejnym niemniej ważnym zadaniem stawianym przed małymi go-spodarstwami rolnymi w kontekście pełnionych przez nie funkcji społecznych jest opieka nad najmłodszymi i najstarszymi członkami rodzin. Na obszarach wiejskich bowiem najczęściej realizowany wśród mieszkańców wsi jest model rodziny wielo-pokoleniowej, w której opieka nad tego typu grupami osób jest sprawowana przez członków rodziny zazwyczaj prowadzących gospodarstwo rolnicze i niepracujących poza nim. Korzyścią związaną z funkcjonowaniem małych gospodarstw rolnych jest to, iż małe gospodarstwa rolne, jak też osoby tam pracujące, są zasobem oraz rezerwuarem siły roboczej dla innych gałęzi gospodarki, a w razie pojawienia się sytuacji kryzysowych, związanych na przykład z rosnącym szybko bezrobociem,

60 Rozdział 2. Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich

umożliwiają ludziom przetrwanie. Ponadto posiadanie nawet małego gospodarstwa rolnego zazwyczaj uprawnia do korzystania z różnych specjalnych przywilejów socjalnych, związanych na przykład z korzystnym ubezpieczeniem społecznym i zdrowotnym. Wsparcie takie jest ważne, ponieważ poziom dochodu i życia rodzin, które utrzymują się z pracy w małych gospodarstwach rolnych, jest zazwyczaj niższy niż rolników towarowych oraz osób zatrudnionych w innych sektorach gospodarki.

Często wskazuje się także, że małe gospodarstwa rolne pełnią różne funkcje kultu-rowe, związane np. z zachowaniem tradycji czy zwyczajów ludowych. Jak wskazuje S. Michalska [2012], to właśnie małe gospodarstwa rolne są miejscem powstawa-nia i przechowywapowstawa-nia materialnych i niematerialnych wartości kultury ludowej.

J. Żmija i M. Czekaj [2012] zauważają także, że małe gospodarstwa rolne przyczyniają się do tworzenia specyficznego krajobrazu wiejskiego poprzez podtrzymywanie tradycyjnego modelu prowadzenia gospodarstwa rolnego. Ich zdaniem krajobraz wiejski rozumieć należy jako krajobraz kulturowy i przyrodniczy. Dąży się zatem do ograniczenia procesów antropogenizacji tych obszarów, a także do zachowania odpowiednich proporcji między zamieszkaniem, pracą, ochroną ekosystemów, jak również walorów estetycznych krajobrazu. Ponadto, poza właściwymi proporcjami, istotna jest również różnorodność krajobrazu, który dzięki temu staje się atrakcyjny turystycznie.

Z funkcjonowaniem małych gospodarstw rolnych związane są również pewne wady, które utrudniają realizację funkcji społecznych. Wskazuje się na niskoproduk-tywne wykorzystywanie zasobów ludzkich, a także coraz częstsze podejmowanie pra-cy zarobkowej poza gospodarstwem rolnym (często w miastach), co nie przyczynia się do kultywowania wiejskiego trybu życia, a także etosu pracy rolnika. Stosunkowo duże rozmieszczenie przestrzenne małych gospodarstw rolnych nie sprzyja ponadto budowie odpowiedniej infrastruktury społecznej, np. przedszkoli, szkół czy szpitali, co niewątpliwie wpływa na jakość życia mieszkańców wsi [Żmija 2016].

Korzyścią środowiskową związaną z  funkcjonowaniem małych gospodarstw rolnych jest fakt, iż gospodarstwa te dostarczają dobra publiczne (takie, jak np.

utrzymanie bioróżnorodności, zróżnicowania krajobrazu wiejskiego), a także pełnią ważną rolę w podtrzymywaniu żywotności na obszarach górskich, o niekorzystnych warunkach gospodarowania czy też terenach położonych peryferyjnie. J. Żmija i M. Czekaj [2012] wskazują też, że małe gospodarstwa rolne pełnią specjalną rolę w kwestii ochrony środowiska naturalnego. Wymagania stawiane coraz częściej przez konsumentów powodują, że gospodarstwa większe obszarowo, które stosują bardziej przemysłowe techniki produkcji, spotykają się z brakiem akceptacji ze

strony części nabywców. Konsumenci zaczynają zwracać uwagę nie tylko na fakt, czy dany produkt jest „zdrowy”, ale również na kwestię związaną z tym, jaki wpływ na środowisko naturalne miał proces jego produkcji. Małe gospodarstwa rolne są w stanie chronić bioróżnorodność ekosystemów rolnych, ponieważ wykorzystują ekstensywne metody produkcji, a bioróżnorodność rozumiana jako zróżnicowanie życia na wszystkich poziomach jego organizacji jest uznawana za wskaźnik poziomu ekologiczności obszarów wiejskich [Kiryluk 2009]. P.M. Rosset [2000] zauważa również, że małe gospodarstwa rolne urzeczywistniają różnorodność własności i systemów upraw, krajobrazów, a także organizacji biologicznej. Zróżnicowanie struktur gospodarstw rolnych przyczynia się do różnorodności biologicznej, a także zróżnicowania krajobrazu wiejskiego. Gospodarstwa te charakteryzuje odpowie-dzialne zarządzanie naturalnymi zasobami, tj. glebą, wodą i przyrodą.

Część badaczy wskazuje jednak, że funkcjonujące małe gospodarstwa rolne stosunkowo słabo spełniają zadania związane z utrzymywaniem potencjału pro-dukcyjnego gleb, a także w małym stopniu uczestniczą w realizacji różnego rodzaju programów agrośrodowiskowych [Zegar 2009; Wrzaszcz 2012]¹¹. Ponadto brak skupionej zabudowy nie sprzyja budowie nowoczesnej infrastruktury technicznej, związanej np. z budową oczyszczalni ścieków czy wodociągów, co niewątpliwie wpływa na ochronę środowiska naturalnego [Żmija 2016].

W toczącej się dyskusji na temat tego, czy i w jakim stopniu małe gospodar-stwa rolne realizują koncepcję zrównoważonego rozwoju, przytaczane są różne argumenty. Należy jednak zaznaczyć, że małe gospodarstwa rolne nie są grupą homogeniczną, dlatego też nie wszystkie one w odpowiedni sposób będą w stanie realizować przypisywane im funkcje produkcyjne, społeczne czy ekologiczne. Nie urzeczywistniają one zatem w pełni założeń koncepcji zrównoważonego rozwoju, dlatego też jest to raczej model postulowany niż powszechnie obowiązujący [Żmija 2016]. Małe gospodarstwa rolne wymagają dalszego wsparcia w realizacji tej kon-cepcji rozwoju. Związane jest to z prowadzeniem dalszych prac koncepcyjnych, do-radczych czy wsparciem finansowym ze środków publicznych. Wsparcie finansowe powinno jednak w większym stopniu wynikać z faktycznych działań realizowanych przez małe gospodarstwa rolne w obszarze ekonomicznym, społecznym czy śro-dowiskowym, a pomoc ta powinna mieć charakter bardziej selektywny i oparty na indywidualnych kontraktach zawieranych z poszczególnymi gospodarstwami, a nie

11 Jak zauważają J.S. Zegar czy W. Wrzaszcz,realizowane badania nad rolnictwem zrównoważonym wyraźnie dowodzą, że utożsamianie produkcji bezpiecznej dla środowiska z produkcją nisko towarową i nisko dochodową jest niezasadne.

62 Rozdział 2. Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich

bazować na rozwiązaniach systemowych, które nie zawsze uwzględniają specyfikę funkcjonowania małych gospodarstw rolnych.