Plany działania na rzecz małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim w perspektywie 2030 roku

dla 2030 roku

4.3. Plany działania na rzecz małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim w perspektywie 2030 roku

– studium przypadku

W niniejszym podrozdziale zaprezentowane zostaną cele, które w opinii uczestni-ków warsztatów należałoby osiągnąć w perspektywie do 2030 roku, aby zwiększyć wkład małych gospodarstw rolnych i powiązanych z nimi małych przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego w bezpieczeństwo żywnościowe w podregionie rzeszowskim. Przedstawione zostaną też ramowe plany działań, których realizacja przyczyniłaby się w największym stopniu do osiągnięcia wskazanych celów.

W toku dyskusji prowadzonych w trzech grupach uczestników, skupionych wokół zagadnień dotyczących:

• roli małych gospodarstw rolnych w zakresie ich wkładu w produkcję żywności w podregionie (Grupa A);

• roli małych gospodarstw rolnych w zakresie ich wkładu w zapewnianie od-powiedniej diety ich właścicielom i konsumentom w podregionie (Grupa B);

• roli małych przedsiębiorstw branży rolno-spożywczej w zakresie ich wkładu w zapewnianie odpowiedniej diety ich właścicielom, a także konsumentom w podregionie (Grupa C);

• w każdej grupie sformułowano zasadniczy cel, odnoszący się bezpośrednio do pożądanych ról wskazanych przez daną grupę, który należałoby osiągnąć w perspektywie do 2030 roku. Cele te zaprezentowano w tabeli 32.

Dla każdego z wyznaczonych celów, na podstawie propozycji uczestników warsztatów, opracowano plan proponowanych działań, sprzyjających jego reali-zacji w perspektywie 2030 roku, wskazując równocześnie instytucje i podmioty, które powinny zostać zaangażowane w ich realizację. Proponowane plany działań, jak wskazano w uwagach metodycznych, przygotowane zostały z wykorzystaniem techniki planowania wstecznego (backcasting), której istotą jest określenie w pierw-szej kolejności przyszłych, pożądanych warunków (pożądanej wizji), a następnie zdefiniowanie działań, które należy wcześniej podjąć w celu doprowadzenia do osiągnięcia tych warunków [Holmberg, Robèrt 2000; Bibri 2018].

122 Rozdział 4. Projekcja przyszłej roli małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim

Tabela 32. Cele wspierające zwiększanie wkładu małych gospodarstw rolnych i małych przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego w bezpieczeństwo żywnościowe w podregionie rzeszowskim

Grupa dyskusyjna Cele

Grupa A – rola małych gospodarstw rol-nych w 2030 roku w badanym podregionie w aspekcie ich wkładu w produkcję żywności

Cel 1 – małe gospodarstwa rolne mają istotny udział w lokalnej produkcji żywności dzięki większej specjalizacji gospodarstw oraz wy-sokiej świadomości konsumentów

Grupa B – rola małych gospodarstw rolnych w badanym podregionie w 2030 roku w kon-tekście ich wkładu w zapewnianie odpowied-niej diety ich właścicielom, a także konsumen-tom w podregionie

Cel 2 – żywność produkowana w małych go-spodarstwach rolnych stanowi ważny element diety mieszkańców podregionu dzięki wyso-kiej świadomości konsumentów na temat jej walorów odżywczych i zdrowotnych

Grupa C – rola małych przedsiębiorstw bran-ży rolno-spobran-żywczej w badanym podregionie w 2030 roku w kontekście ich wkładu w za-pewnianie odpowiedniej diety ich właścicie-lom, a także konsumentom w podregionie

Cel 3 – małe przedsiębiorstwa przetwórstwa rolno-spożywczego mają znaczący udział w podaży żywności dla mieszkańców podre-gionu i konsumentów spoza podrepodre-gionu, za-chowując lokalną kulturę, produkty i tradycję Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.

Na rysunku 15, 16 oraz 17 zaprezentowano ramowe plany działań dla potrzeb realizacji celów odnoszących się do: zwiększenia roli małych gospodarstw rolnych w 2030 roku w aspekcie ich wkładu w produkcję żywności (rysunek 15), zapewniania odpowiedniej diety ich właścicielom, a także konsumentom w podregionie (rysunek 16), a także roli małych przedsiębiorstw branży rolno-spożywczej w kontekście ich wkładu w zapewnianie odpowiedniej diety ich właścicielom, a także konsumentom w podregionie (rysunek 17). Podkreślić należy, iż jako kluczowy element umożliwia-jący realizację przyszłych ról małych gospodarstw rolnych, w wizji tworzonej przez ekspertów obecnych na warsztatach, wskazywano ich większą orientację w kierunku produkcji żywności wysokiej jakości, tradycyjnej, co w zasadniczym stopniu wpły-nęło na charakter działań proponowanych do realizacji w prezentowanych planach.

Takie spojrzenie na przyszłe perspektywy małych gospodarstw rolnych jest zbieżne z wynikami badań prezentowanymi w literaturze, gdzie wskazuje się, że wytwarza-nie produktów żywnościowych, które będą się charakteryzowały wysoką jakością, produkowanych przy wykorzystaniu tradycyjnych receptur i ekologicznych metod produkcji, może przyczynić się do poprawy opłacalności gospodarowania części małych gospodarstw rolnych, zapewniając im stabilne funkcjonowanie [Żmija 2016]. Sformułowane cele i projektowane dla nich plany działań stanowią próbę

odpowiedzi na pytanie badawcze o czynniki, które mogą wspierać lub ograniczać funkcjonowanie i rozwój małych gospodarstw rolnych w podregionie, a tym samym determinować ich uczestnictwo w lokalnych systemach żywnościowych i wkład w bezpieczeństwo żywnościowe podregionu.

Skala działalności i dostęp do rynku, a także aktywność na nim małych gospo-darstw rolnych uzależniona jest w sposób pośredni od licznych regulacji prawnych dotyczących produkcji, przetwarzania i sprzedaży żywności, a także w szerszym kontekście – prowadzenia działalności gospodarczej. W warunkach polskich, w opinii uczestników warsztatów, przepisy prawne, mające swoje źródło zarówno w aktach prawa unijnego, jak i krajowego, postrzegane są jako główny czynnik istotnie obciążający lub ograniczający działalność małych gospodarstw rolnych, zniechęcający do prowadzenia czy zwiększania skali produkcji, przetwórstwa oraz sprzedaży. Jako najważniejszy obszar, w którym należy podjąć interwencję, zidentyfikowano przepisy dotyczące warunków i kontroli higieniczno-sanitarnej.

Wskazywano, iż istotnym czynnikiem zniechęcającym do podejmowania działal-ności w zakresie produkcji i przetwarzania żywdziałal-ności przez drobnych producentów jest duża liczba instytucji kontrolujących tego typu podmioty. W przygotowanym planie działań rekomendowano zatem przede wszystkim działania zmierzające do zmniejszenia szczegółowości i restrykcyjności regulacji prawnych, ograniczenia biurokracji, złagodzenia restrykcyjności działań instytucji kontrolnych, lecz tak-że uproszczenia systemu podatkowego. Zwracano taktak-że uwagę na konieczność stworzenia rozwiązań prawnych, które zawierałyby preferencje dla lokalnych producentów żywności. ‚

Warto w tym miejscu zauważyć, iż zgodnie z dokumentem przyjętym 16 maja 2017 r. pt. „Wspólna polityka rolna po 2020 roku – polskie priorytety”, jednym z głównych kierunków zmian w polskiej polityce rolnej jest wzmocnienie pozycji rolników w łańcuchu żywnościowym, poprzez skuteczniejsze wspieranie alterna-tywnych kanałów dystrybucji, w tym krótkich łańcuchów dostaw oraz lokalnych rynków, które zwiększają udział rolników w łańcuchu wartości dodanej, sprzyjają rozwojowi produkcji ekologicznej i tradycyjnej oraz wzmacniają więzi między rolnikami a konsumentami [Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi^,2017]. Zatem w ostatnich latach, zgodnie z polityką przyjętą przez polski rząd, przepisy regulujące produkcję, przetwórstwo i sprzedaż żywności przez rolników są zmieniane w celu lepszego dostosowania ich do potrzeb, uwarunkowań i możliwości małych gospo-darstw rolnych, a co za tym idzie, umożliwienia konsumentom bezpośredniego dostępu do produktów żywnościowych wytwarzanych przez małych rolników.

124 Rozdział 4. Projekcja przyszłej roli małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim

Rysunek 15. Ramowy plan działań dla Celu 1 odnoszącego się do roli małych gospodarstw rolnych w 2030 roku w badanym podregionie w aspekcie ich wkładu w produkcję żywności Cel 1: Małe gospodarstwa rolne mają istotny udział w lokalnej produkcji żywności dzięki większej specjalizacji gospodarstw oraz wysokiej świadomości konsumentów •przegląd i zmiana istniejącego prawa krajowego i UE – dalsze uproszczenie procedur dotyczących produkcji i przetwórstwa w małych gospodarstwach (np. w zakresie warunków i kontroli higieniczno- -sanitarnej, identyfikacji zwierząt, ochrony roślin itp.) •promowanie poprzez stosowne rozwiązania prawne żywności produkowanej lokalnie, np. stworzenie preferencji dla producentów lokalnych przy zamówieniach publicznych w jednostkach zbiorowego żywienia •zmiany w systemie płatności bezpośrednich w kierunku dopłat do wielkości produkcji w małych gospodarstwach rolnych a nie do jego powierzchni LegislacjaDoradztwoWspółpraca •rozszerzenie zakresu profesjonalnego doradztwa (specjalistyczne konsultacje z zakresu rolnictwa, prawa, finansów, marketingu, zarządzania) •popularyzacja dobrych praktyk poprzez szkolenia praktyczne, wyjazdy studyjne służące wymianie doświadczeń, transferowi wiedzy i praktyki oraz nawiązywaniu współpracy [Administracja publiczna na szczeblu UE oraz na różnych szczeblach kraju]

[Administracja publiczna na różnych szczeblach, organizacje producentów, organizacje rolnicze]

•popularyzacja współpracy' pomiędzy rolnikami (integracja horyzontalna) oraz pomiędzy rolnikami a podmiotami sektora agrobiznesu (integracja pionowa) •wsparcie w organizacji i tworzeniu różnych form współpracy •odbudowa lokalnych rynków rolnych poprzez tworzenie powiązań pomiędzy lokalnymi producentami rolnymi i przetwórcami oraz innymi podmiotami sektora żywnościowego [Administracja publiczna na różnych szczeblach, organizacje producentów, organizacje rolnicze, lokalni liderzy] Wsparcie instytucjonalneWsparcie finansowe •przegląd i zmiana zadań powierzonych instytucjom wspierającym i kontrolującym sektor żywnościowy •zapewnienie lepszej koordynacji działań pomiędzy instytucjami wspierającymi i kontrolującymi sektor żywnościowy i jednostkami doradczymi •stworzenie zintegrowanego systemu kontroli bezpieczeństwa i jakości żywności [Administracja publiczna na różnych szczeblach]

•wdrożenie dodatkowych (krajowych, regionalnych) instrumentów wsparcia dla małych gospodarstw rolnych (np. w zakresie dofinansowania produkcji niszowej) •kontynuacja działań zapewniających bezzwrotne wsparcie finansowe dla drobnych rolników rozpoczynających lub rozwijających działalność •zwiększenie dostępu rolników do preferencyjnego zwrotnego finansowania działalności (np. poprzez poręczenia i gwarancje w ramach programów rządowych) [Administracja publiczna na różnych szczeblach. instytucje finansowe, w tym podmioty sektora bankowego] Działania o charakterze ciągłym: •Edukacja konsumentów na temat zasad zdrowego żywienia oraz walorów lokalnej żywności [Administracja publiczna narożnych szczeblach, jednostki oświatowe, organizacje konsumenckie, instytucje pozarządowe] •Promowanie lokalnych produktów żywnościowych [Administracja publiczna narożnych szczeblach, organizacje producentów, organizacje rolnicze, organizacje konsumenckie] •Kontrola jakości lokalnej żywności [Administracja publiczna na różnych szczeblach, organizacje konsumenckie, organizacje producentów]

2019 rok2030 rok Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.

Rysunek 16. Ramowy plan działań dla Celu 2 odnoszącego się do roli małych gospodarstw rolnych w badanym podregionie w 2030 roku w kontekście ich wkładu w zapewnianie odpowiedniej diety ich właścicielom, a także konsumentom w podregionie Cel 2: Żywność produkowana w małych gospodarstwach rolnych stanowi ważny element diety mieszkańców podregionu dzięki wysokiej świadomości konsumentów na temat jej walorów odżywczych i zdrowotnych •zmiany prawne w systemie edukacji w zakresie edukacji zdrowotnej umożliwiające w większym niż dotychczas stopniu podejmowanie działań w zakresie edukacji żywieniowej, jako elementu edukacji zdrowotnej, w tym realizację wymagań dotyczących prawidłowego odżywiania zawartych w podstawie programowej kształcenia ogólnego LegislacjaWsparcie finansoweWspółpraca •wdrożenie dodatkowych (krajowych, regionalnych) instrumentów wsparcia dla małych gospodarstw rolnych produkujących żywność wysokiej jakości [Administracja publiczna na szczeblu centralnym: Ministerstwo Edukacji. Ministerstwa Zdrowia]

[Administracja publiczna na różnych szczeblach]

•popularyzacja oraz wspieranie współpracy pomiędzy rolnikami w różnych obszarach ich działalności (integracja horyzontalna) •odbudowa lokalnych rynków rolnych poprzez wsparcie w organizacji i tworzeniu różnych form współpracy w zakresie sprzedaży (np. wspólne platformy sprzedaży, targowiska z lokalną żywnością wysokiej jakości) [Producenci rolni i spółdzielnie, administracja publiczna na różnych szczeblach] EdukacjaDoradztwo •edukacja społeczeństwa na temat zasad zdrowego żywienia i prawidłowej diety w różnej formie (kampanie społeczne, szkolenia) [Administracja publiczna na różnych szczeblach, media, jednostki oświatowe, organizacje konsumenckie, instytucje pozarządowe]

•profesjonalne szkolenia i doradztwo (specjalistyczne konsultacje w zakresie produkcji żywności wysokiej jakości) [Administracja publiczna na różnych szczeblach, ośrodki doradztwa rolniczego, lokalne grupy działania, izby rolnicze i inne organizacje rolnicze]

2019 rok2030 rok Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.

126 Rozdział 4. Projekcja przyszłej roli małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim

Rysunek 17. Ramowy plan działań dla Celu 3 odnoszącego się do roli małych przedsiębiorstw branży rolno-spożywczej w badanym podregionie w 2030 roku w kontekście ich wkładu w zapewnianie odpowiedniej diety ich właścicielom, a także konsumentom w podregionie 2019 rok2030 rok Cel 3: Małe przedsiębiorstwa przetwórstwa rolno-spożywczego mają znaczący udział w podaży żywności dla mieszkańców podregionu i konsumentów spoza podregionu, zachowując lokalną kulturę, produkty i tradycję •stworzenie stosownych rozwiązań prawnych i organizacyjnych przyczyniających się do większego wykorzystania produktów lokalnych w jednostkach zbiorowego żywienia, np. szkołach, szpitalach i innych publicznych instytucjach [Administracja publiczna na różnych szczeblach kraju]

•wdrożenie instrumentów wsparcia dla lokalnych producentów żywności, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji zwierzęcej, rodzimych ras zwierząt, tradycyjnych odmian roślin [Administracja publiczna na różnych szczeblach]

•wsparcie w zakresie tworzenia organizacji przedsiębiorstw przetwórstwa rolno- spożywczego, reprezentujących w szczególności interesy małych przetwórców [Przedsiębiorstwa przetwórstwa rolno-spożywczego]

•upraszczanie przepisów prawnych w odniesieniu do produkcji i przetwórstwa żywności na małą skalę (np. w zakresie procedur administracyjnych, przepisów podatkowych, standardów higieniczno-sanitarnych) •współpraca stowarzyszeń drobnych przedsiębiorców przetwórstwa rolno-spożywczego z administracją publiczną w zakresie wdrażania korzystnych rozwiązań (prawnych, finansowych, promocyjnych itp.) •wdrożenie instrumentów wsparcia dla lokalnych producentów żywności, ze szczególnym uwzględnieniem produkcji zwierzęcej, rodzimych ras zwierząt, tradycyjnych odmian roślin [Administracja publiczna na różnych szczeblach]

[Administracja publiczna na różnych szczeblach, małe przedsiębiorstwa przetwórstwa rolno-spożywczego i ich stowarzyszenia] •edukacja konsumentów na temat zasad zdrowego żywienia, kształtowania prawidłowych nawyków żywieniowych oraz walorów lokalnej żywności poprzez kampanie edukacyjne i promocyjne [Administracja publiczna na różnych szczeblach kraju, Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, instytucje doradcze, lokalne stowarzyszenia, placówki medyczne]

•promowanie tradycyjnej kuchni regionalnej wykorzystującej lokalne produkty wśród mieszkańców, konsumentów spoza podregionu oraz podmiotów branży gastronomicznej takich jak: hotele, restauracje czy podmioty zajmujące się cateringiem [Administracja publiczna na różnych szczeblach, placówki edukacyjne, w tym szkoły zawodowe]

•promowanie lokalnej żywności na szczeblu samorządowym np. poprzez tworzenie w urzędach komórek ds. promocji lokalnej żywności, organizowanie lokalnych targowisk, promocję lokalnej żywności na stronach internetowych [Administracja publiczna na szczeblu samorządowym, przedsiębiorstwa przetwórstwa rolno-spożywczego i ich stowarzyszenia]

•wdrażanie bardziej skutecznych form promocji lokalnych produktów przez drobne przedsiębiorstwa przetwórstwa rolno-spożywczego [Małe przedsiębiorstwa przetwórstwa rolno-spożywczego i ich stowarzyszenia] Źródło: opracowanie własne na podstawie wyników badań.

Najważniejszą zmianą w tym zakresie było wprowadzenie w życie 1 stycznia 2017 roku przepisów dotyczących sprzedaży w formie Rolniczego Handlu Detalicz-nego (RHD), który obejmuje swym zakresem sprzedaż surowców oraz produktów przetworzonych z gospodarstwa [Dz.U. 2016, poz. 1961], a następnie 1 stycznia 2019 roku kolejnych znowelizowanych przepisów ułatwiających produkcję i sprzedaż żywności przez rolników, co było wynikiem wprowadzenia Ustawy z dnia 9 listopada 2018 roku o zmianie niektórych ustaw w celu ułatwienia sprzedaży żywności przez rolników do sklepów i restauracji, oraz Ustawy z dnia 4 października 2018 roku o zmianie ustawy o produktach pochodzenia zwierzęcego oraz ustawy o bezpieczeń-stwie żywności i żywienia. Pierwsza z ustaw uchwalonych w 2018 roku odpowiada na oczekiwania rolników, którzy chcą sprzedawać wytworzone przez siebie produkty, zarówno nieprzetworzone, jak i przetworzone (jak np. dżemy, przetwory warzywne, wędliny itp.) z produktów pochodzących z własnego gospodarstwa. Zmiana przepi-sów dotyczyła rolników prowadzących tzw. rolniczy handel detaliczny i obejmowała zwiększenie dla nich kwoty przychodów zwolnionych z podatku dochodowego od osób fizycznych z 20 tys. do 40 tys. zł¹². Nowe przepisy rozszerzyły ponadto możli-wości sprzedaży produktów spożywczych m.in. na rzecz zakładów prowadzących handel detaliczny z przeznaczaniem dla konsumenta finalnego, w tym sklepów, restauracji, stołówek i innych podobnych placówek, wprowadzając jednak pewne ograniczenia odnośnie do obszaru sprzedaży [Dz.U. 2018, poz. 2242]¹³. W drugiej z tych ustaw wprowadzono ułatwienia dla producentów zamierzających wytwarzać żywność na małą skalę i wprowadzać ją na rynek w krótkich łańcuchach dystrybucji, tj. zamierzających prowadzić sprzedaż bezpośrednią lub działalność marginalną, lokalną i ograniczoną (MOL). Dla podmiotów tych zniesiono obowiązek sporządza-nia i przedkładasporządza-nia powiatowemu lekarzowi weterynarii do zatwierdzesporządza-nia projektu technologicznego zakładu, a także obowiązek pisemnego powiadomienia o zakresie i wielkości produkcji oraz rodzaju produktów pochodzenia zwierzęcego, które mają

12 Po przekroczeniu limitu 40 tysięcy złotych podatek dochodowy wynosi 2%.

13 Powyższe zmiany w przepisach oznaczają, iż podmioty prowadzące rolniczy handel detaliczny zyskały szerszy zakres odbiorców dla wyprodukowanych produktów spożywczych w postaci między innymi sklepów, restauracji, stołówek czy innych placówek o podobnej charakterystyce. Uczestnicy warsztatów zwrócili jednak uwagę na inne możliwości promowania i zapewnienia zbytu lokalnej żywności. Przykła-dowo we Francji, gdzie skracanie łańcuchów dostaw żywności stało się obowiązującym trendem, w myśl obowiązujących przepisów produkty pochodzące z rolnictwa organicznego, oznaczonego znakiem jakości, oraz z krótkich łańcuchów dostaw muszą stanowić znaczną część zaopatrzenia stołówek zarządzanych przez władze publiczne.

128 Rozdział 4. Projekcja przyszłej roli małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim

być produkowane w zakładzie¹⁴. Ułatwione zostało również rozpoczęcie działalności przez podmioty zamierzające prowadzić produkcję żywności na niewielką skalę w pomieszczeniach używanych głównie jako prywatne domy mieszkalne, ale gdzie regularnie przygotowuje się żywność w celu wprowadzania jej do obrotu. Zniesiony został bowiem obowiązek zatwierdzenia tego rodzaju działalności przez właściwy organ Państwowej Inspekcji Sanitarnej, przy utrzymaniu równocześnie obowiązku złożenia do niego wniosku o wpis do rejestru zakładów [Dz.U. 2018, poz. 2136]¹⁵. Mimo dokonanych dotychczas zmian w istniejących przepisach dostosowanie się i przestrzeganie ich jest nadal postrzegane jako trudne wyzwanie dla małych producentów i przetwórców, operujących w tradycyjnych systemach produkcji żywności, i w opinii uczestników warsztatów stanowi dodatkową barierę dla powstawania krótkich łańcuchów dostaw. Głosy ekspertów z podregionu wska-zywać mogą z jednej strony, iż pożądana jest dalsza transformacja przepisów w kierunku ich większej elastyczności i większego dostosowania do niewielkiej skali działalności małych gospodarstw rolnych, mogą jednak świadczyć również o potrzebie bardziej skutecznej edukacji oraz wsparcia finansowego i technicz-no-organizacyjnego małych rolników i przetwórców w zakresie wykorzystania nowych, bardziej przyjaznych dla nich rozwiązań prawnych. Zwracano również uwagę na potrzebę konsultowania nowo tworzonych rozwiązań z organizacjami reprezentującymi niniejsze grupy.

Uzupełniając te rozważania, zauważyć należy, iż lokalne systemy żywnościowe, a w ich ramach krótkie łańcuchy żywnościowe (KŁŻ) bazują przede wszystkim na systemach sprzedaży zbiorowej, w których konsument ma możliwość zaku-pu produktów żywnościowych wprost od określonego producenta, związanego z konkretną miejscowością lub regionem. Zaproponowane dotychczas rozwiązania prawne są potrzebne, ale nie są one wystarczające dla rozwoju systemów KŁŻ.

Rekomenduje się przykładowo wprowadzenie rozwiązań prawnych w zakresie sprzedaży zbiorowej w ramach działalności rolniczej wzorowanych na formule Punktów Sprzedaży Zbiorowej (PSZ), które funkcjonują z powodzeniem we Fran-cji. Rozwój i wdrażanie rozwiązań zbiorowej sprzedaży wymaga jednak zmian legislacyjnych w Polsce, które umożliwiłyby rolnikom sprzedaż produktów po-chodzących od innych rolników, zrzeszonych w określonym krótkim łańcuchu żywności [Serafin 2018a; Serafin 2018b].

14 Tego typu regulacje niezmiennie dotyczą również działalności w ramach rolniczego handlu detalicznego.

15 Powyższe ułatwienie dotyczy w szczególności produkcji żywności pochodzenia roślinnego.

Opinie zebrane podczas pracy nad proponowanym planem działań dotyczyły również obowiązującego systemu dopłat bezpośrednich. Zwracano uwagę na fakt, iż w przypadku małych gospodarstw rolnych przy dopłatach bezpośrednich oprócz wielkości posiadanego areału powinien być również uwzględniany fakt prowa-dzenia produkcji rolniczej, tak aby koperta finansowa przeznaczona na dopłaty była dzielona w większym stopniu na gospodarstwa rzeczywiście wytwarzające produkty rolne. Stanowiłoby to faktyczną zachętę do prowadzenia produkcji rolnej na małym areale, premiując producentów w porównaniu z osobami będącymi wyłącznie „posiadaczami” ziemi¹⁶. Warto również zauważyć, iż w trakcie badań prowadzonych w ramach całego projektu SALSA eksperci z podregionu wielo-krotnie wskazywali na duże znaczenie płatności bezpośrednich jako czynnika utrwalającego niekorzystną strukturę agrarną w Polsce i przekładającego się na wysokie ceny ziemi oraz ograniczone możliwości powiększania areału małych gospodarstw. Podobne wnioski płyną z badań realizowanych przez D. Żmiję, z których wynika, iż płatności bezpośrednie stanowią wprawdzie istotną pozycję w budżecie domowym rodzin małych rolników, umożliwiają częściowy zwrot kosztów produkcji czy sfinansowanie dodatkowych inwestycji w gospodarstwie, równocześnie jednak stanowią zasadniczy instrument WPR, który utrudnia zmia-ny strukturalne w małych gospodarstwach rolzmia-nych [Żmija i in. 2018; Żmija 2016].

Z punktu widzenia wsparcia instytucjonalnego podmioty sektora publicznego stoją przed koniecznością nie tylko określenia nowych sposobów wsparcia rozwoju drobnego rolnictwa i przetwórstwa żywności, lecz również bardziej aktywnego podejścia do problematyki wsparcia. Warto w tym miejscu zauważyć wyraźnie

16 Zwrócić należy uwagę, iż w latach 2015–2017 Polska korzystała z możliwości niestosowania przepi-sów o rolniku aktywnym zawodowo w stosunku do gospodarstw, dla których kwota płatności bezpośrednich nie przekraczała maksymalnego limitu dopuszczonego przepisami UE, wynoszącego 5 tys. euro. Od 2018 roku Polska, podobnie jak większość państw członkowskich, zaprzestała stosowania przepisów o rolniku aktywnym zawodowo, ponieważ weryfikacja kryterium aktywności zawodowej była bardzo skomplikowana i dotyczyła bardzo niewielkiej liczby rolników. Przykładowo, w kampanii w 2015 roku za nieaktywnych zawodowo uznanych zostało 1902 rolników, co stanowiło jedynie 0,14% wszystkich wnioskujących. Spowodowało to, iż w zasadzie wszyscy rolnicy, także ci będący jedynie „posiadaczami” ziemi, ale utrzymujący ją w dobrej kulturze rolnej, uznawani byli za aktywnych zawodowo. Wydaje się, iż naprzeciw oczekiwaniom formuło-wanym przez uczestników badania wychodzi nowa propozycja Komisji Europejskiej dotycząca płatności bezpośrednich po 2020 roku, w której pojawia się propozycja wprowadzenia definicji „prawdziwego rolnika”, zgodnie z którą płatności miałyby przysługiwać tylko osobom faktycznie prowadzącym działalność rolniczą, zdefiniowanym przez państwo członkowskie na podstawie m.in. takich przesłanek, jak: dochód, nakłady pracy w gospodarstwie, przedmiot działalności przedsiębiorstwa lub uwzględnienie w rejestrach. Definicja ta powinna gwarantować, że wsparcie nie będzie udzielane tym, dla których działalność rolnicza stanowi jedynie nieznaczną część ich ogólnej działalności. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Wspólna Polityka Rolna po 2020 roku płatności bezpośrednie, pobrane z https://www.gov.pl [dostęp 10.01.2020].

130 Rozdział 4. Projekcja przyszłej roli małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim

eksponowaną potrzebę prowadzenia polityki rozwoju wobec małych gospodarstw rolnych jako polityki wyodrębnionej od tej, nakierowanej na rozwój gospodarstw wysokotowarowych, nastawionych najczęściej na wymianę handlową na rynkach ponadlokalnych, a także zapewnienia lepszej koordynacji działań pomiędzy in-stytucjami wspierającymi i kontrolującymi sektor żywnościowy oraz jednostkami działającymi w sferze doradztwa rolniczego.

W proponowanych planach działań bardzo istotną rolę przypisywano sferze doradztwa rolniczego, zwracając uwagę na potrzebę wykorzystania w nowy sposób istniejącej infrastruktury w tym obszarze. Zdaniem ekspertów istnieje duże zapotrze-bowanie na rozwój usług z zakresu doradztwa, dopasowanych do specyfiki małych gospodarstw rolnych, tj. „szytych na miarę”, dostarczających różnorodną i aktualną wiedzę oraz wspierających pozyskiwanie przez rolników nowych, zarówno rolni-czych, jak i pozarolniczych umiejętności¹⁷. Zwrócić należy w tym miejscu uwagę, iż zwiększenie aktywności małych rolników w obszarze ich uczestnictwa w rynku wymaga posiadania przez nich różnorodnych umiejętności, nie tylko z zakresu rolnictwa, lecz także szeroko pojętej przedsiębiorczości, w tym planowania biznesu, marketingu, księgowości, planowania produkcji, logistyki, informatyki, itp. Stąd też nacisk położony powinien być na zmianę podejścia w zakresie doradztwa rolniczego w kierunku zapewnienia wszechstronnej opieki nad rolnikiem, profesjonalnych szkoleń dotyczących różnych obszarów oraz kształtowania różnorodnych umiejęt-ności, a także stworzenia platformy do wymiany wiedzy i doświadczeń pomiędzy rolnikami. Zauważyć należy, iż wprawdzie przyszłość małych gospodarstw rolnych wydaje się być w opinii ekspertów wyraźnie związana z powrotem do tradycyjnej

17 Badania prowadzone w ramach projektu SALSA wykazały, że oferta kierowana do rolników przez ośrodki doradztwa rolniczego jest wprawdzie bardzo szeroka i obejmuje wsparcie edukacyjne i informacyjne w postaci różnego rodzaju kursów, szkoleń i innych form pomocy, jednak drobni rolnicy korzystają z tych usług w niewielkim stopniu, co często spowodowane jest ich podeszłym wiekiem, niskim poziomem wy-kształcenia, a także brakiem umiejętności w zakresie korzystania z nowych technologii, np. internetu jako źródła pozyskiwania informacji. Wnioski te pokrywają się z diagnozą zawartą w raporcie końcowym z badania

W dokumencie 1.3. Zróżnicowanie małych gospodarstw rolnych w Polsce (Stron 121-137)