Istota zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich

Rozwój jest kategorią podstawową, która stanowi przedmiot rozważań zarówno w ujęciu teoretycznym, jak i praktyki życia społecznego, gospodarczego oraz po-litycznego. Rozwój może być rozpatrywany w ujęciu jakościowym i  ilościowym.

W ujęciu jakościowym dotyczy on przekształceń struktur społeczno-gospodarczych, w wyniku których nabierają one nowych cech i własności. Natomiast w ujęciu ilościowym rozwój obejmuje pojęcie wzrostu gospodarczego [Szymla 2000]. Sama kategoria „rozwój” jest jednak trudna do zdefiniowania, zarówno w aspekcie okre-ślenia substancjonalnej zawartości, jak i sposobu pomiaru poziomu rozwoju. Rozwój w powszechnym rozumieniu oznacza długotrwały proces ukierunkowywanych zmian, w którym można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian (fazy rozwojowe) danego obiektu, które wykazują różnicowanie się tego obiektu pod określonym względem [Brózda 2002; Borys 2005]. W ekonomii pojęcie „rozwoju”

długo utożsamiano ze wzrostem produktu narodowego brutto, a także czysto eko-nomicznymi wskaźnikami. Współcześnie termin ten traktowany jest jako kategoria wielowymiarowa, która łączy wiele współzależnych procesów i zjawisk posiadających charakter zarówno społeczny, gospodarczy, polityczny, jak i kulturowy, techniczny czy psychologiczny. Jednym z przykładów wielowymiarowego ujęcia rozwoju jest podejście A. Sena, który umiejętnie łączy ekonomiczne, społeczne, politologiczne i filozoficzne rozpatrywanie tego zagadnienia [Sen 1999].

Ekonomia zrównoważonego rozwoju jest rozwijana na filozoficznej podbu-dowie idei zrównoważonego rozwoju, przy jednoczesnym wykorzystaniu dorobku

ekonomii: środowiska, ekologicznej, instytucjonalnej, społecznej, ewolucyjnej i in-nych [Słodowa-Hełpa 2015]. Powstała ona na podstawie doświadczeń ekonomii głównego nurtu, przede wszystkim w zakresie gospodarowania zasobami przyrod-niczymi, identyfikacji oraz redukcji negatywnych oddziaływań, a także zapewnienia trwałości rozwoju, doświadczeń w zakresie wdrażania strategii zrównoważonego rozwoju, a także na bazie ekonomii heterodoksyjnej. Jest ona nauką, która zajmuje się badaniem istoty zjawisk i procesów produkcji, wymiany i konsumpcji w ujęciu makrosystemowym [Zalega 2016]. Jak wskazuje H. Rogall [2010], ekonomię zrów-noważonego rozwoju charakteryzują pewne cechy, do których zaliczyć można m.in.:

paradygmat silnego zrównoważenia, podejście pluralistyczne do osiągnięć innych szkół ekonomii, zasady etyczne, transdyscyplinarność podejmowanych problemów, zrównoważona gospodarka rynkowa, nowe ujęcie systemu pomiaru realizacji celów i wskaźników, społeczno-kulturowe reguły zarządzania zrównoważonym i trwałym rozwojem. Ponadto autor ten wskazuje na nowy obraz człowieka gospodarującego.

Ekonomia zrównoważonego rozwoju odrzuca uznaną powszechnie w ekonomii neoklasycznej koncepcję homo oeconomicus na rzecz bardziej realistycznej kon-cepcji homo sustinens [Fiedor 2006, Kiełczewski 2016]. Homo sustinens⁷ nie jest abstrakcyjną ideą, ale możliwym stanem fizycznym, który ukształtowany być może przy wykorzystaniu właściwej edukacji, która opierać się będzie na właściwych przesłankach aksjologicznych i etycznych [Rogall 2010, Zalega 2016].

Jak zauważa B. Fiedor, geneza zrównoważonego rozwoju sięga przede wszystkim niedoskonałości rynku w kwestii wyceny tzw. zasobów nieodnawialnych [Podsta-wy ekonomii środowiska i zasobów naturalnych 2002]. W ujęciu ekonomicznym koncepcję zrównoważonego rozwoju wyjaśnia się m.in. w świetle teorii korzyści zewnętrznych i dóbr publicznych, teorii praw własności i teorii wyboru publicznego.

Rozwój ten pozostaje w obszarze zainteresowania wielu dziedzin życia, co wymaga interdyscyplinarności prowadzonych badań zarówno w ich wymiarze poznawczym, jak i  aplikacyjnym [Matuszczak 2013].

Koncepcja zrównoważonego rozwoju, która pojawiła się na przełomie lat 60.

i 70. XX wieku i od tego czasu jest nieustannie rozwijana. Przesłanką podjęcia prac nad stworzeniem koncepcji zrównoważonego rozwoju (sustainable development⁸)

7 Koncepcja homo sustinens jest koncepcją, która opiera się na wspólnotowych i altruistycznych wartościach. Jest to człowiek, który jest w stanie w swoim gospodarowaniu myśleć o potrzebach przyszłych pokoleń. Najmocniej za tą koncepcją opowiadają się przedstawiciele zrównoważonego rozwoju.

8 Termin sustainable development przetłumaczyć można jako trwały i zrównoważony rozwój, jednak w książce ze względów praktycznych, stosuje się skrócone określenie „zrównoważony rozwój”, uwzględniający już w sobie pierwiastek trwałości. Warto zaznaczyć, że w odniesieniu do zagadnienia trwałości rozwoju,

48 Rozdział 2. Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich

był m.in. raport U. Thanta pt. „Człowiek i jego środowisko” z 1969 roku, pierwszy raport Klubu Rzymskiego pt. „Granice wzrostu” z 1972 roku czy trzeci raport Klubu Rzymskiego pt. „O nowy ład ekologiczny” z 1976 roku. Zrównoważony rozwój stał się ważnym elementem raportu Komisji ONZ ds. Środowiska i Rozwoju pt.

„Nasza wspólna przyszłość” z 1987 roku (tzw. raport Brundtland), gdzie zrówno-ważony rozwój określony został jako rozwój trwały, w którym zaspokajanie potrzeb obecnych nie ogranicza możliwości zaspokajania potrzeb przyszłych pokoleń.

W raporcie tym głoszono także, aby gospodarka oraz przyroda były rozumiane jako zintegrowane komponenty systemowe, a cele ekonomiczne i ekologiczne były połączone z celami społecznymi [Poczta-Wajda i Sapa 2017]. Koncepcja zrównoważonego rozwoju była następnie rozwijana podczas Szczytu Ziemi, który miał miejsce w Rio de Janeiro w 1992 roku. W osiągniętym tam porozumieniu postawiono znak równości między strategią ochrony środowiska oraz rozwojem społeczno-gospodarczym [Żmija 2016]. Zrównoważony rozwój określono jako:

„strategię przekształceń ekologicznych, społecznych, techniczno-technologicz-nych i organizacyjtechniczno-technologicz-nych, których celem jest osiągnięcie racjonalnego i  trwałego poziomu dobrobytu społecznego, umożliwiającego przekazanie go następnym pokoleniom bez obawy zagrożenia destrukcją zasobów przyrody i ekosystemów”

[Instytut Ochrony Środowiska 1998]. Uznano zatem zrównoważony rozwój za strategię rozpoznawania i rozwiązywania współczesnych problemów gospodar-czych, społecznych i ekologicznych. Na konferencji tej przyjęto także dokument, tzw. „Agendę 21”, stanowiącą strategię działania, której celem jest modyfikacja postępu w kierunku zrównoważonego rozwoju. Dokument ten stał się podstawą dla przyjęcia między innymi Konwencji Narodów w sprawie zmian klimatu i pro-tokołu z Kioto z 1997 roku czy Deklaracji Milenijnej, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 2000 roku [Matuszczak 2013]. Międzynarodowa współpraca na rzecz zrównoważonego rozwoju kontynuowana była w ramach Światowego Szczytu Zrównoważonego Rozwoju Organizacji Narodów Zjednoczonych w Johanesbur-gu w 2002 roku, gdzie przyjęto „Plan Działań”, ukierunkowany na zwalczanie ubóstwa bez niszczenia zasobów naturalnych Ziemi, a także przyjęto „Deklarację polityczną z Johanesburga w sprawie zrównoważonego rozwoju” [Baczulis 2003].

Kolejny Szczyt Ziemi w Rio de Janeiro z 2012 roku zwołano natomiast w sprawie

pomimo uznawania jej przez część naukowców jako składowej zrównoważonego rozwoju, w ocenie innych badaczy należy wyodrębnić te pojęcia. Na przykład J. Famielec podkreśla, że z metodologicznego punktu widzenia zrównoważenie oraz trwałość różnią się. Zob. szerzej: J. Famielec, Rozwój zrównoważony a ordo-liberalna koncepcja ładu gospodarczego, [w:] Ład gospodarczy a współczesna ekonomia, red. Pysz P., Grabska A., Moszyński M., PWN, Warszawa 2014, s. 197.

wypracowania nowych celów zrównoważonego i trwałego rozwoju. W ramach tej konferencji przyjęto deklarację „Przyszłość, jakiej chcemy”, a założeniem tej konferencji było stworzenie ram i powiązanie kwestii eliminacji ubóstwa, wy-korzystania zasobów naturalnych i degradacji środowiska [Ignatowicz 2005].

Następnie ważnym etapem na drodze do zrównoważonego i trwałego rozwoju była konferencja Organizacji Narodów Zjednoczonych, zorganizowana w Nowym Jorku w 2015 roku, w trakcie której zatwierdzono nowy program działań pt. „Prze-kształcanie naszego świata: Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju – 2030”.

Zrównoważony rozwój, prowadząc do poprawy warunków ludzkiego życia przy podtrzymaniu trwałości procesów przyrodniczych, powinien być jako paradygmat postępowania respektowany przez wszystkie kraje świata. Uznano, że tylko taki kie-runek rozwoju może zaspokajać potrzeby obecnych i przyszłych pokoleń [Płonka, Dacko 2017]. Polska także należy do grona realizatorów koncepcji zrównoważonego rozwoju. W naszym kraju zasadę tę zdefiniowano w ustawie ogólnej Prawo ochrony środowiska i wkomponowano w szereg ustaw szczegółowych dotyczących ochrony i gospodarowania zasobami środowiska. Co więcej – podniesiono ją do rangi kon-stytucyjnej obok fundamentalnych dla każdego państwa wartości [Dacko i in. 2018].

Pojęcie zrównoważonego rozwoju jest różnie pojmowane w literaturze przed-miotu. Przegląd literatury wykonany przez Y. Jabareen [2008] wykazuje, że definicje tego zjawiska są niejasne, a F. Piontek [2001] wskazuje na ponad 40 interpretacji tego pojęcia, podczas gdy G. Zabłocki [2002] mówi o 60 i to tylko powstałych po 1989 r. Niemniej jednak zdaniem B. Piontek istotą zrównoważonego rozwoju jest zapewnienie trwałej poprawy jakości życia współczesnych i przyszłych pokoleń dzięki kształtowaniu właściwych proporcji pomiędzy kapitałem ekonomicznym, ludzkim i przyrodniczym [Piontek 2002]. Dla J.M. van den Berga i P. Nijkampa [1991] rozwój zrównoważony to taki rozwój cywilizacyjny, w którym formy i dy-namika aktywności ekonomicznej, a także instytucje, style życia oraz wielkość populacji są takie, że każdej osobie dzisiaj, jak również przyszłym pokoleniom, zapewniona będzie odpowiednia jakość życia. Wszystkie aspekty tego rozwoju są zabezpieczone przez dostępność zasobów naturalnych, ekosystemów i syste-mów podtrzymujących życie. H. Rogall [2010] definiuje zrównoważony rozwój jako zmierzający do zapewnienia wszystkim żyjącym obecnie ludziom, a także przyszłym pokoleniom, dostatecznie wysokich standardów ekologicznych, ekono-micznych i społeczno-kulturowych w granicach naturalnej wytrzymałości Ziemi, stosując zasadę sprawiedliwości wewnątrz- oraz międzypokoleniowej. Z kolei, zdaniem T. Borysa [2010], w wąskim ujęciu zrównoważony rozwój to rozwój, który

50 Rozdział 2. Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich

zapewnia trwałe gospodarowanie zasobami środowiska przyrodniczego, natomiast w szerszej interpretacji to rozwój realizujący cele pożądane przez społeczeństwo w warunkach trwałości gospodarowania środowiskiem.

Zrównoważony rozwój to zatem koncepcja wieloznaczna, co wynika między innymi z tego, iż brakuje względnie jednoznacznego zdefiniowania tego pojęcia, choć wspólne są pewne założenia. Ponadto brakuje przejrzystej identyfikacji płasz-czyzn funkcjonowania zrównoważonego rozwoju, ich hierarchizacji, jak też ich autonomii lub zbieżności. Brakuje także sprawdzalnej i skutecznej operacjonalizacji tego pojęcia, systemu pomiaru zrównoważonego rozwoju, w tym jego poziomu, zrównoważenia i trwałości [Stanny i Czarnecki 2011].

Jak zauważają M. Stanny i A. Czarnecki [2011], większość poglądów na temat zrównoważonego rozwoju zawiera jednak kilka wspólnych obszarów, które można określić jako paradygmat rozwoju zrównoważonego. Wśród nich wymienić można następujące założenia:

• zrównoważony rozwój jest typem rozwoju społeczno-gospodarczego;

• zrównoważony rozwój jest procesem, który integruje jakąkolwiek działalność człowieka, powszechnie sprowadzaną do trzech wymiarów, tj.: gospodarczego, społecznego i środowiskowego, a rzadziej poszerzaną o wymiar przestrzenny bądź instytucjonalny;

• zrównoważony rozwój oznacza pożądane środowisko życia oraz odpowie-dzialne społeczeństwo, w ramach którego wcielana jest w życie koncepcja ładu wewnętrznego (ład ekonomiczny, społeczny, w tym instytucjonalny, oraz środowiskowy, w tym przestrzenny) i międzypokoleniowego.

Wielość definicji i interpretacji omawianego terminu powoduje nie tylko istotny problem badawczy, ale również praktyczny. Rozwój zrównoważony może być bo-wiem rozumiany na różne sposoby, a realizowane polityki i strategie rozwoju mogą przedstawiać różniące się od siebie treści oraz zakres. Jak zauważa J. Wilkin [2003], należy mieć świadomość „pojemności” omawianej koncepcji i tego, że wskazane jest uwzględnienie kwestii zrównoważenia w ujęciu sektorowym.

W odniesieniu do rolnictwa i obszarów wiejskich koncepcja zrównoważonego rozwoju ma jeszcze większe znaczenie, gdyż potrzeba uwzględniania znaczenia środowiska przyrodniczego przy realizacji strategicznych celów rozwojowych jest szczególnie istotna w tych obszarach działalności, których wyniki uzależnione są od przyrody. Niewątpliwie rolnictwo jest taką formą działalności, natomiast obszarem jej występowania są obszary wiejskie [Adamowicz 2000]. Dlatego też nie można

mówić o zrównoważonym rozwoju tych obszarów bez zrównoważonego rolnictwa [Żmija 2014].

Zdaniem B. Czyżewskiego [2013] konieczność przełożenia koncepcji zrówno-ważonego rozwoju na grunt ekonomii rolnej jest ewidentna, ze względu na:

• szczególną rolę, jaką czynnik ziemi pełni zarówno w rolnictwie, jak i w zapew-nianiu ładu środowiskowego;

• rolę terenów wiejskich zamieszkiwanych przez większość ludności świata w kształtowaniu ładu ekonomicznego i społecznego;

• strategiczną rolę żywności dostarczanej przez sektor rolny dla zachowania ładu społecznego;

• strategiczną rolę sektora rolnego powiązaną z niedziałającymi w nim samore-gulującymi mechanizmami rynkowymi, co rzutuje na ład ekonomiczny.

Koncepcja zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do obszarów wiejskich zakłada jednoczesne dążenie do poprawy warunków życia ludności oraz prowa-dzenia działalności gospodarczej na tych terenach, jednak bez naruszania specy-ficznych zasobów wsi (np. środowiska naturalnego, krajobrazu wsi czy dziedzictwa kulturowego). Warunkiem niezbędnym, aby tego typu rozwój miał miejsce, jest podtrzymywanie lub też rozwijanie zasobów środowiskowych, kapitału społecz-nego i ekonomiczspołecz-nego tak, aby dochody i poziom jakości życia rolników, a także innych mieszkańców wsi, były porównywalne pomiędzy obecnymi a przyszłymi pokoleniami [Żmija 2016]. Jak zauważa J. Zegar [2012], zrównoważony rozwój obszarów wiejskich jest jednym z głównych wyzwań współczesnego świata. Autor ten zwraca uwagę, że w zależności od poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego państwa problemy, które należy rozwiązać, są odmienne. Na przykład w odniesieniu do państw wysoko rozwiniętych dotyczą one w głównej mierze takich kwestii, jak powstrzymanie nadmiernej urbanizacji, depopulacji i dezagraryzacji miejscowości wiejskich [Wojewodzic, Satoła, Tabor 2015]. W odniesieniu do krajów rozwijających się chodzi natomiast przede wszystkim o przyspieszenie procesu dezagraryzacji, ograniczenie ubóstwa na wsi oraz uwolnienie nadmiaru niewykorzystanych zasobów pracy. J. Zegar podkreśla jednak, że problematyka związana ze zrównoważonym rozwojem obszarów wiejskich ma coraz większe znaczenie w związku z postępu-jącym procesem degradacji środowiska naturalnego, zagrożeniem dostarczania dóbr publicznych, nadmierną urbanizacją, zmniejszeniem dobrostanu wiejskie-go krajobrazu oraz wartości kulturowych. Z kolei A. Czudec, T. Miś, D. Zając [2018] wskazują, że zrównoważony rozwój obszarów wiejskich nie tylko wpisuje

52 Rozdział 2. Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich

się w ogólny nurt zrównoważonego rozwoju, ale w znacznie większym stopniu niż w innych dziedzinach gospodarki oraz układach przestrzennych jest metodą na integrowanie, a także łączenie realizacji celów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych. Działania te są istotne dla rozwoju rolnictwa, które korzysta ze środowiska przyrodniczego, a także dla pozarolniczych funkcji obszarów wiejskich, których rozwój wymaga utrzymania wysokich walorów środowiska przyrodnicze-go. Następnym powodem jest fakt, iż na obszarach wiejskich występuje potencjał rozwojowy, taki jak np. kapitał ludzki czy kapitał naturalny, który jest dość słabo zagospodarowywany, a zrównoważony rozwój powinien być skutecznym sposobem na większe wykorzystanie tego potencjału. Rozwój ten powinien także zapobiegać dalszemu wewnętrznemu rozwarstwieniu obszarów wiejskich, które polega na po-głębianiu się dysproporcji rozwojowych między obszarami o korzystnym położeniu geograficznym, związanym np. z dostępnością komunikacyjną czy bliskością miasta, a obszarami pozostałymi [Drejerska, Chrzanowska, Pomianek 2014]. Zrównowa-żony rozwój może być również skutecznym sposobem na to, aby zachować walory krajobrazowe i podtrzymać tożsamość kulturową mieszkańców wsi.

Na skuteczność wdrażania koncepcji zrównoważonego rozwoju obszarów wiej-skich wpływa wiele czynników. Zdaniem A.A. Akgün, T. Baycan, P. Nijkamp [2015]

istnieje kilka grup takich czynników. Zaliczyć do nich należy:

• czynniki o charakterze społecznym, np. otwartość mieszkańców obszarów wiejskich na realizowanie wspólnych działań na rzecz rozwoju tych terenów, postawy tolerancji, a także zdolność do tworzenia i rozwoju relacji społecznych;

• czynniki o charakterze ekonomicznym, np. przedsiębiorczość, różnicowanie struktury gospodarki wiejskiej, ilość i jakość kapitału ludzkiego, a także dzia-łania promujące wieś jako miejsce działalności gospodarczej;

• czynniki określane jako lokalne, które tworzone są przez walory środowiska przyrodniczego, kapitał kulturowy oraz wiedzę mieszkańców obszarów wiej-skich, która nie jest znana poza lokalnym środowiskiem;

• czynniki pobudzające innowacyjność, co polega m.in. na tworzeniu innowacji bazujących na lokalnej wiedzy, transferze nowych technologii w rolnictwie;

• czynniki infrastrukturalne, których rola polega na poprawie jakości życia miesz-kańców (infrastruktura społeczna) i wspieraniu rozwoju przedsiębiorczości (infrastruktura techniczna).

Biorąc jednak pod uwagę specyficzne cechy lokalnego środowiska, niektóre z tych czynników mogą mieć większe, a inne mniejsze znaczenie. Stąd też możliwe

są różne scenariusze ich wykorzystania w kontekście zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich.

Cechy i kierunki przemian rolnictwa mają istotny wpływ na możliwości i za-kres wdrażania koncepcji rozwoju zrównoważonego obszarów wiejskich, ponie-waż znaczenie rolnictwa wykracza poza wymiar ekonomiczny i dotyczy ono tak-że aspektów środowiskowych i społecznych [Czudec i in. 2018]. Jak zauważają A. Czyżewski i J. Staniszewski [2018], rozwój rolnictwa zgodny z paradygmatem rozwoju zrównoważonego stał się zwłaszcza istotny dla państw uprzemysłowionych, które rozwój sektora rolnego opierały wcześniej na modelu industrialnym, który w dłuższej perspektywie okazał się zawodny. Zdaniem autorów, w odpowiedzi na występujące mechanizmy deprecjacji industrialnego modelu rolnictwa, opracowano liczne modele alternatywne, dla których punktem wyjścia jest paradygmat rozwo-ju zrównoważonego, natomiast akcentowane są różne jego elementy. Pierwszym z nich jest model rolnictwa wielofunkcyjnego, który koncentruje się głównie na wypełnianiu przez rolnictwo nie tylko produkcyjnych, ale także pozaprodukcyjnych funkcji w formie dostarczania dóbr i usług publicznych, które są coraz bardziej do-strzegane i  doceniane przez społeczeństwa [Adamowicz 2004; Czyżewski i Kułyk 2011]. Kolejny to model rolnictwa społecznie zrównoważonego, który rozpatruje rolnictwo w sposób holistyczny, traktując je jako element systemu środowiskowego, który nie daje się wpisać w ramy jednego ściśle określonego modelu [Woś i Zegar 2002; Zegar 2007]. Równocześnie istotę tego modelu stanowi działanie jednostek, które nie zagraża długookresowym interesom społeczności. Innym modelem jest model dualnego rozwoju rolnictwa [Henisz-Matuszczak 2007], który charakteryzuje się współistnieniem w ramach sektora rolnego dwóch subsektorów, tj. rolnictwa komercyjnego oraz gospodarstw socjalnych, lub jak wskazuje J. Zegar [2007], rol-nictwa industrialnego i zrównoważonego. Istnieje także koncepcja zrównoważonej intensyfikacji rolnictwa, którą rozumieć można jako: „podniesienie wydajności produkcji (produkowanie więcej przy mniejszych zasobach), przy jednoczesnym minimalizowaniu i ograniczaniu wpływu na środowisko naturalne” [Czyżewski i Staniszewski 2018, s. 46–48].

Zrównoważony rozwój rolnictwa, który jest elementem zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, według FAO: „polega na takim wykorzystaniu i kon-serwacji zasobów naturalnych i takim zorientowaniu technologii i instytucji, aby uzyskać zaspokojenie ludzkich potrzeb i przyszłych pokoleń” [Wilkin 2004]. Na-tomiast H. Runowski [2000] zauważa, że pojęcie rolnictwa zrównoważonego może zawierać różne treści, które zależne są od obszaru zainteresowań definiującego.

54 Rozdział 2. Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich

Zdaniem J. Wilkina [2008] w ujęciu praktycznym istotą rolnictwa zrównoważonego jest równoczesna i harmonijna realizacja celów produkcyjnych, ekonomicznych, ekologicznych i społecznych. Kreowanie takiego sposobu rozwoju w rolnictwie nie przyczynia się do degradacji środowiska naturalnego. Umożliwia ponadto sto-sowanie odpowiednich technologii oraz ochronę gleby, zasobów wodnych, roślin, zwierząt. Rozwój ten zapewnia rolnictwu żywotność ekonomiczną i społeczną ak-ceptowalność przy równoczesnej realizacji celów produkcyjnych i ekologicznych.

Zdaniem M. Fotymy [2000] zrównoważony rozwój rolnictwa zajmuje istotne miejsce w ogólnej koncepcji zrównoważonego rozwoju społeczeństwa, ponieważ rolnictwo uznawane jest za jednego z podstawowych dysponentów środowiska naturalnego.

Jak zauważa W. Oleszek i S. Krasowicz, pośród naukowców ekonomiczno-rolnych panuje przekonanie, że ogólne pojęcie rolnictwa zrównoważonego musi znaleźć odniesienie do podstawowej jednostki w rolnictwie, jaką jest gospodarstwo rolne [Harasim 2010]. W związku z tym rolnictwo zrównoważone jest to systematyczny rozwój gospodarstwa i zwiększanie poziomu produkcji, które umożliwiają wzrost dobrobytu, unowocześnianie wyposażenia technicznego, zwiększanie wydajności i bezpieczeństwa pracy oraz bezpieczeństwa socjalnego [Krasowicz 2013]. Z kolei A. Czudec, T. Miś, D. Zając [2018] zauważają, że zrównoważony rozwój rolnic-twa wpływa także na inne ogniwa łańcucha żywnościowego, tj. na przetwórstwo surowców rolniczych, na transport oraz przechowywanie żywności, a także sieć dystrybucji i na konsumentów.

J. Zegar [2012] wyodrębnił kilka przesłanek uzasadniających potrzebę rozwoju rolnictwa zrównoważonego. Pierwsza z nich jest związana ze zwiększającą się świa-domością ograniczoności ekosystemu globalnego Ziemi. W  przypadku rolnictwa istotne znaczenie mają ograniczone zasoby gruntów, które są przydatne rolniczo, zwiększający się deficyt wody oraz kopalin używanych do wytwarzania środków

J. Zegar [2012] wyodrębnił kilka przesłanek uzasadniających potrzebę rozwoju rolnictwa zrównoważonego. Pierwsza z nich jest związana ze zwiększającą się świa-domością ograniczoności ekosystemu globalnego Ziemi. W  przypadku rolnictwa istotne znaczenie mają ograniczone zasoby gruntów, które są przydatne rolniczo, zwiększający się deficyt wody oraz kopalin używanych do wytwarzania środków