W strukturze polskiego rolnictwa dominują małe gospodarstwa rolne (do 5 ha).
Ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw rolnych w Polsce w 2016 roku wynosił ponad 55% [Charakterystyka gospodarstw rolnych… 2017]. Jak wskazuje J. Zegar [2012] charakteryzują się one wysoką niejednorodnością. W grupie tej możemy wyróżnić dwa typy jednostek. Pierwszy rodzaj to gospodarstwa pomocnicze (uboczne), których podstawowym źródłem utrzymania jest dochód z nierolni-czych źródeł (pracy najemnej, działalności pozarolniczej na własny rachunek czy świadczeń społecznych), drugi typ podmiotów to gospodarstwa rolników utrzymujących się wyłącznie lub głównie z pracy we własnym gospodarstwie rolnym. W drugim typie gospodarstw wyróżnia się: podmioty osiągające satys-fakcjonujące dochody (co najmniej parytetowe) oraz gospodarstwa o dochodach poniżej relacji parytetowej, często umożliwiających jedynie nędzną egzysten-cję. Zdaniem M. Halamskiej [2015] tylko 3% gospodarstw z grupy obszarowej 1–5 ha to tzw. „gospodarstwa profesjonalne”.
38 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne
Rysunek 6. Udział gospodarstw domowych rolników o dochodach przekraczających 50%
dochodów z działalności rolniczej (%)
0,07 0,113
0,204
0 0,05 0,1 0,15 0,2 0,25
1,01–1,99ha 2,00–2,99ha 3,00–4,99ha Źródło: opracowanie własne na podstawie: Charakterystyka gospodarstw rolnych… 2012.
Analizując dane przedstawione na rysunku 6, można stwierdzić, że wraz ze wzrostem powierzchni małych gospodarstw rolnych rośnie udział gospodarstw domowych o dochodach przekraczających 50% dochodów z działalności rolniczej.
Różnica pomiędzy skrajnymi obszarowo grupami gospodarstw wynosi prawie 14 p.p. Gospodarstwa najmniejsze charakteryzują się najwyższym stopniem dy-wersyfikacji dochodów. Sytuacja ta wynika z faktu, że dochód uzyskiwany z pracy w gospodarstwie rolnym nie jest w stanie zapewnić odpowiedniego poziomu do-chodu dla rolnika i jego rodziny, który spełniałby w dostatecznym stopniu funkcję konsumpcyjną, produkcyjną i motywacyjną [Kozera, Stanisławska, Wysocki 2014].
Przyjmując za J. Zegarem [2012] definicję gospodarstwa samozaopatrzeniowe-go, że jest to podmiot, który przeznacza na własne potrzeby do połowy wytworzonej produkcji, można stwierdzić, że średnio prawie 46% polskich małych gospodarstw rolnych to gospodarstwa samozaopatrzeniowe. Jak wynika z danych zaprezento-wanych w tabeli 10, udział gospodarstw samozaopatrzeniowych w poszczególnych grupach obszarowych małych gospodarstw rolnych jest zróżnicowany pod względem omawianej cechy. W przypadku gospodarstw najmniejszych (1,01–1,99 ha) prawie co drugi podmiot jest gospodarstwem samozaopatrzeniowym, natomiast w grupie obszarowej 3,00–4,99 ha udział gospodarstw przeznaczających do połowy wartości produkcji rolniczej na własne potrzeby wynosi 42%. Warto również podkreślić, że odsetek gospodarstw przeznaczających 100% wartości produkcji rolniczej na po-trzeby własne, w najmniejszych gospodarstwach wynosi prawie 40%, w podmiotach o obszarze 2,00–2,99 ha niespełna 34%, a w jednostkach 3,00–4,99 ha – 23,4%.
Tabela 10. Struktura gospodarstw w zależności od procentowego udziału wartości produkcji rolniczej przeznaczonej na potrzeby gospodarstw domowych w ogólnej wartości końcowej produkcji (%)
Procentowy udział wartości produkcji rolniczej przeznaczonej
na potrzeby gospodarstw domowych w ogólnej wartości
końcowej produkcji
1,01–1,99 ha 2,00–2,99 ha 3,00–4,99 ha
0% 22,9 20,5 17,3
1–25% 19,2 23,8 30,3
26–50% 9,6 9,0 10,5
51–75% 2,6 3,9 5,9
76–99% 5,8 9,1 12,4
100% 39,9 33,7 23,6
Razem 100,0 100,0 100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Charakterystyka gospodarstw rolnych… 2012.
Gospodarstwa samozaopatrzeniowe nie mają większego znaczenia dla zaspoko-jenia popytu na surowce ze strony przedsiębiorstw przemysłu rolno-spożywczego.
Mają natomiast pewne znaczenie dla rynku rolnego jako takiego, w tym zwłaszcza rynku targowiskowego, oraz dla sprzedaży bezpośredniej [Zegar 2007, Halamska 2015]. Jak wynika z informacji zaprezentowanych w tabeli 11, najwyższy udział sprzedaży bezpośredniej reprezentują gospodarstwa największe. W związku z fak-tem, że najwyższy odsetek gospodarstw samozaopatrzeniowych występuje w grupie gospodarstw 1,01–1,99 ha, udział w sprzedaży bezpośredniej w przypadku tych podmiotów jest najniższy.
Tabela 11. Struktura małych gospodarstw rolnych w zależności od udziału sprzedaży bezpośredniej konsumentowi (%)
Gospodarstwa, w których udział bezpośredniej sprzedaży
konsumentowi wynosi 1,01–1,99 ha 2,00–2,99 ha 3,00–4,99 ha
0% 62,8 55,1 49,3
1–25% 11,7 14,8 17,5
26–50% 6,2 9,1 12,8
51–75% 3,5 4,5 5,1
powyżej 75% 15,8 16,4 15,2
Razem 100,0 100,0 100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Charakterystyka gospodarstw rolnych… 2012.
40 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne
Rolnictwo rozdrobnione charakteryzuje się małymi zasobami ziemi. Jednym ze sposobów zwiększenia potencjału produkcyjnego użytkowanych gospodarstw rolni-czych jest dzierżawa. Jak wynika z danych Eurostatu, stosunkowo niewiele małych jednostek w Polsce gospodaruje, wykorzystując grunty dzierżawione. W 2010 roku udział gospodarstw o powierzchni do 2 ha, które posiadały grunty dzierżawione, wynosił 5%, natomiast w grupie obszarowej 2,00–4,99 ha odsetek ten wynosił 11% [Majchrzak 2013]. Na podstawie wyników badań przeprowadzonych przez IERiGŻ–PIB [Sikorska 2014] możemy stwierdzić, że w małych gospodarstwach rolnych z dzierżawą większość użytkowanej ziemi nie stanowi mienia gospodaru-jących (tabela 12). Zdaniem A. Sikorskiej [2014] udział dzierżawionych gruntów w ogólnej powierzchni gospodarstw jest kolejną determinantą, która wewnętrznie różnicuje małe gospodarstwa rolne. Z danych zamieszczonych w tabeli 12 wynika, że w gospodarstwach o powierzchni nieprzekraczającej 2 ha udział dzierżawionych gruntów wyniósł prawie 72%, z kolei w gospodarstwach od 2 do 4,99 ha odsetek ten wynosił niemal 50%. W przypadku grupy małych gospodarstw rolnych sytuacja ta jest związana ze zmianą w statusie społeczno-ekonomicznym rodziny, np. gdy żyjący poza gospodarstwem spadkobiercy majątku nie są zainteresowani uprawą ziemi, a jednocześnie nie zamierzają się wyzbyć własności [Sikorska 2014].
Tabela 12. Dzierżawa w małych gospodarstwach rolnych Grypy obszarowe
gospodarstw* Udział gospodarstw dzierżawionych [%]
Udział dzierżawionych gruntów w ogólnej powierzchni gospodarstw [%]
1,01–1,99 ha 4,6 71,8
2,00–4,99 ha 6,0 47,9
Średnia 1,00–4,99 ha 5,3 59,9
* w badaniach IERiGŻ-PIB, nie wyodrębniono grupy obszarowej gospodarstw 2,00–2,99 ha Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sikorska 2014.
Zdaniem J. Zegara [2012] zbiorowość małych gospodarstw rolnych wciąż bę-dzie znacząca. Z jednej strony małe gospodarstwa rolne są likwidowane (względy demograficzne, ekonomiczne), z drugiej strony grupa ta jest wciąż zasilana przez podupadające gospodarstwa większe (zwłaszcza średnie) czy powstawanie go-spodarstw hobbystycznych. Jednym ze sposobów funkcjonowania małych gospo-darstw jest zastosowanie odpowiedniej strategii do ograniczonych możliwości.
W przypadku małych zasobów ziemi, którymi cechuje się rolnictwo rozdrobnione,
A. Balmann [1999] proponuje dla tych jednostek rolnictwo ekologiczne, niszowe, zielarstwo, kwiaciarstwo lub podejmowanie innych działalności będących w sym-biozie z gospodarstwem rolnym, jak agroturystyka, drobne przetwórstwo spożywcze czy rękodzielnictwo.
Jak wynika z danych Powszechnego Spisu Rolnego [Charakterystyka gospo-darstw rolnych... 2012] (tabela 13), rodzaj dodatkowej działalności gospodarczej, innej niż rolnicza, a bezpośrednio związanej z gospodarstwem, również różnicuje zbiorowość małych gospodarstw rolnych w Polsce. Aktywnością, która najczęściej występuje w grupie małych gospodarstw rolnych, jest agroturystyka. Działalność o tym charakterze prowadzona jest przez co piąte małe gospodarstwo, głównie w jednostkach najmniejszych i gospodarstwach o obszarze 3,00–4,99 ha. Prawie 7% małych gospodarstw rolnych [Charakterystyka gospodarstw rolnych... 2012]
jest zaangażowanych w prowadzenie działalności leśnej.
Tabela 13. Małe gospodarstwa rolne prowadzące zarobkową działalność gospodarczą, inną niż bezpośrednio związana z gospodarstwem rolnym (%)
Grupy obszarowe gospodarstw
Agroturystyka Rękodzieło Przetwórstwo produktów rolnych Produkcja energii odnawialnej Akwakultury Leśnictwo Inne
1,01–1,99 ha 37,7 38,1 31,2 36,2 27,6 9,3 31,1
2,00–2,99 ha 26,7 32,6 27,3 18,8 28,7 9,5 25,6
3,00–4,99 ha 35,6 29,2 41,6 43,6 43,6 81,2 43,3
Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Charakterystyka gospodarstw rolnych... 2012.
Najczęściej aktywność ta występuje w gospodarstwach obszarowo najwięk-szych, podobnie jak przetwórstwo produktów rolnych, produkcja energii od-nawialnej czy prowadzenie akwakultur. Sposobem na dodatkowy dochód dla drobnych producentów rolnych może być również rękodzieło i rzemiosło ludowe czy artystyczne, stanowiąc jednocześnie ochronę tradycji i kultury. Wytwarza-nie wyrobów rękodzielniczych najczęściej jest spotykane w gospodarstwach naj-mniejszych (prawie 40% podmiotów), najrzadziej natomiast w gospodarstwach 3,00–4,99 ha (29,2%).
42 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne
Determinantami, które różnicują grupę małych gospodarstw rolnych, są także cechy opisujące kierujących tymi gospodarstwami [Halamska 2015]. Przeciętnie w małych gospodarstwach rolnych dominują mężczyźni. Największy ich udział zaobserwowano w gospodarstwach o powierzchni od 3,00 do 4,99 ha. Prawie 2/3 kie-rowników w tej grupie to gospodarze. Największy udział kobiet występuje w grupie gospodarstw najmniejszych. Jak wynika z informacji zamieszczonych w tabeli 14, przeciętny wiek kierowników małych gospodarstw rolnych jest wyższy w gospo-darstwach mniejszych obszarowo. Udział gospodarstw kierowanych przez rolników w wieku 55+ w grupie gospodarstw 3,00–4,99 ha jest niższy o 5 p.p., w porównaniu z gospodarstwami o najmniejszej powierzchni.
Tabela 14. Użytkownicy małych gospodarstw rolnych według płci i wieku (%)
Wyszczególnienie 1,01–1,99 ha 2,00–2,99 ha 3,00–4,99 ha Płeć
Kobiety 43,5 40,1 34,8
Mężczyźni 56,5 59,9 65,2
Wiek
Do 24 lat 0,9 1,0 1,2
25–34 11,3 11,7 12,9
35–44 23,3 23,1 24,3
45–54 28,6 29,9 31,6
55–64 22,8 21,6 20,2
65 lat i więcej 14,2 12,7 9,8
Ogółem 100,0 100,0 100,0
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pracujący w gospodarstwach rolnych… 2012.
Z punktu widzenia efektywności zarządzania gospodarstwem niezwykle istot-ny jest poziom wykształcenia kierownika gospodarstwa oraz fakt, czy posiada on wykształcenie kierunkowe (rolnicze). Jak wynika z informacji zamieszonych w tabeli 15, średnio co dziesiąty zarządzający małym gospodarstwem rolnym ma wykształcenie wyższe. Najwyższy odsetek kierowników z wykształceniem wyższym występuje w przypadku osób kierujących najmniejszymi jednostkami. Z kolei bio-rąc pod uwagę wykształcenie wyższe rolnicze, tutaj sytuacja jest odwrotna. Wraz
ze wzrostem powierzchni gospodarstwa wzrasta udział osób z wykształceniem wyższym rolniczym. Zaprezentowane dane potwierdzają fakt, że praca w małym gospodarstwie rolnym jest uzupełnieniem dochodów rodzin rolniczych z innych źródeł, głównie pracy najemnej i świadczeń społecznych.
Tabela 15. Użytkownicy małych gospodarstw rolnych według poziomu wykształcenia wyższego ogólnego i kierunkowego (%)
Wyszczególnienie 1,01–1,99 ha 2,00–2,99 ha 3,00–4,99 ha Wykształcenie
wyższe ogólne 10,5 9,9 9,3
Wykształcenie
wyższe rolnicze 1,3 1,4 1,6
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pracujący w gospodarstwach rolnych… 2012.
Małe gospodarstwa rolne to w zdecydowanej większości gospodarstwa rodzin-ne, opierające się na pracy członków rodziny. Najczęściej w tych gospodarstwach pra-cują osoby pełniące funkcję „głowy rodziny” wspomagane przez współmałżonków (tabela 16). W przypadku zaangażowania poszczególnych członków rodziny w prace w gospodarstwie zauważono także różnice pomiędzy gospodarstwami o powierzchni do 1,99 ha a jednostkami z przedziału 2,00–4,99 ha. Jak wynika z badań IERiGŻ-PIB [Sikorska 2014], w pierwszej z wymienionych grup, w prace w gospodarstwie rolnym angażuje się prawie 11% osób pełniących funkcję „głowy rodziny” i niespełna 8%
współmałżonków. W drugiej kategorii gospodarstw zauważono, że udział osób bę-dących „głowami rodziny” i zaangażowanych w prace rolnicze wynosi prawie 22%, a odsetek współmałżonków jest wyższy o prawie 10 p.p. w porównaniu z udziałem tych osób w gospodarstwach o najmniejszej powierzchni. Obszar gospodarstwa rolnego determinuje także zaangażowanie pozostałych członków gospodarstwa domowego w prace rolnicze. Udział ten dla gospodarstw o powierzchni nieprze-kraczającej 2 ha wynosi niespełna 2%, dla kolejnej grupy – ponad 7%.
Z danych zawartych w tabeli 17 wynika, że im mniejsze jest gospodarstwo rol-ne, tym mniej czasu na jego prowadzenie poświęcają osoby zaangażowane w pracę w tym gospodarstwie. W gospodarstwach najmniejszych pracują 2 osoby, ale każda z nich tylko na 1/3 etatu. Wkład pracy członków rodziny w prowadzenie małego gospodarstwa mierzony roczną jednostką pracy (AWU) był najwyższy w gospo-darstwach o powierzchni od 2 do 4,99 ha.
44 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne
Tabela 16. Osoby stale zatrudnione w małych gospodarstwach rolnych według funkcji w rodzinie (% ogółu z danej grupy)
Grupy obszarowe
gospodarstw Głowa rodziny Współmałżonek Pozostał osoby
1,01–1,99 ha 10,9 7,8 1,8
2,00–4,99 ha 21,8 17,2 7,3
Średnia 1,00–4,99 ha 16,4 12,5 4,6
* w badaniach IERiGŻ-PIB nie wyodrębniono grupy obszarowej gospodarstw 2,00–3,00 ha Źródło: opracowanie własne na podstawie: Sikorska 2014.
Tabela 17. Rodzinna siła robocza przypadająca na 1 małe gospodarstwo rolne w grupach obszarowych gospodarstw
Grupy obszarowe gospodarstw
Rodzinna siła robocza – liczba
pracujących AWU
1,01–1,99 ha 2,2 0,7
2,00–2,99 ha 2,3 0,9
3,00–4,99 ha 2,5 1,1
Średnia 1,01–4,99 ha 2,3 0,9
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Pracujący w gospodarstwach rolnych… 2012.
Jak wynika z danych Powszechnego Spisu Rolnego 2010 [Charakterystyka gospodarstw rolnych… 2012] (tabela 18), przeciętnie w małych gospodarstwach rolnych udział osób deklarujących, że pracują głównie poza gospodarstwem, wy-nosi prawie 40%. Odsetek ten zmniejsza się wraz ze wzrostem powierzchni małego gospodarstwa. Różnica pomiędzy gospodarstwami najmniejszymi a podmiotami o powierzchni 3,00–4,99 ha wynosi 6,5 p.p.
Jak wynika z zaprezentowanych informacji, zbiorowość małych gospodarstw rolnych nie jest grupą homogeniczną. Jednostki te w różnym stopniu uczestniczą w produkcji rolniczej, w dostarczaniu dóbr publicznych związanych ze środowiskiem przyrodniczym, kształtowaniu kultury regionów czy ochronie dziedzictwa narodo-wego. W związku z powyższym, w przypadku tej grupy gospodarstw powinna być zastosowana innowacyjna polityka krajowa, prowadzona niezależnie od Wspólnej Polityki Rolnej [Drygas, Musiał 2013], umożliwiająca realizowanie przez te pod-mioty celów ekonomicznych, społecznych i środowiskowych.
Tabela 18. Pracujący w małych gospodarstwach rolnych według zatrudnienia w 2010 roku (%)
Grupy obszarowe gospodarstw
Osoby pracujące głównie w gospodarstwie
rolnym
Osoby pracujące w równym stopniu
w gospodarstwie oraz poza gospodarstwem
Osoby pracujące głównie poza gospodarstwem
rolnym
1,01–1,99 ha 55,1 2,5 42,4
2,00–2,99 ha 57,5 2,9 39,6
3,00–4,99 ha 60,9 3,2 35,9
Średnia 1,01–4,99 ha 57,8 2,9 39,3
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Charakterystyka gospodarstw rolnych... 2012.
Obecnie realizowane działania nie poprawiają wykorzystania zasobów pro-dukcyjnych tych gospodarstw i nie wspomagają ich pozapropro-dukcyjnych funkcji, ponieważ polegają głównie na wspieraniu dochodów i nie wymuszają efektywnych dla gospodarki i społeczeństwa zachowań małych rolników [Wilkin 2013].
ROZDZIAŁ 2