1.3. Zróżnicowanie małych gospodarstw rolnych w Polsce

(1)

(2)

(3)

(4)

Monografia została przygotowana w celu upowszechniania wyników projektu SALSA:

„Małe gospodarstwa rolne i małe przedsiębiorstwa przetwórstwa rolno-spożywczego oraz ich rola w zapewnianiu trwałego bezpieczeństwa żywnościowego”.

Projekt SALSA jest finansowany ze środków Unii Europejskiej HORIZON 2020 – Program badań i innowacji w ramach umowy grantowej nr 677363.

This project has received funding from the European Union’s Horizon 2020 research and innovation programme under grant agreement No 677363.

SALSA Small farms, small food businesses and sustainable food security.

Monografia została przygotowana w celu upowszechniania wyników projektu SALSA

Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, przedrukowywanie i rozpowszechnianie całości lub fragmentów niniejszej pracy bez zgody wydawcy zabronione.

Książka ta jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw,

jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło, a kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo.

Wydanie pierwsze

Recenzent

prof. dr hab. Bogdan Klepacki Korekta

Anna Krasucka Projekt okładki Magdalena Giera Zdjęcia na okładce Maciej Pierek

ISBN 978-83-8085-145-0

Difin SA Warszawa 2020

00-768 Warszawa, ul. F. Kostrzewskiego 1 tel. 22 851 45 61, 22 851 45 62

Księgarnia internetowa Difin: www.ksiegarnia.difin.pl Skład i łamanie: Edit sp. z o.o., www.edit.net.pl Wydrukowano w Polsce

Liczba arkuszy wydawniczych: 8

(5)

Wprowadzenie i uwagi metodyczne 7

Rozdział 1

Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne 15 1.1. Próba zdefiniowania małego gospodarstwa rolnego – przegląd literatury 15 1.2. Historyczne i współczesne przyczyny dominacji małych gospodarstw

rolnych w strukturze agrarnej Polski 23

1.3. Zróżnicowanie małych gospodarstw rolnych w Polsce 37

Rozdział 2

Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa

i obszarów wiejskich 46 2.1. Istota zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich 46 2.2. Funkcjonowanie małych gospodarstw rolnych w aspekcie realizacji

zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich 55 2.3. Role pełnione przez małe gospodarstwa rolne 62

Rozdział 3

Małe gospodarstwa rolne w podregionie rzeszowskim – próba diagnozy 68 3.1. Uwarunkowania funkcjonowania małych gospodarstw rolnych

w podregionie rzeszowskim 68

3.2. Charakterystyka rolnictwa i obszarów wiejskich podregionu rzeszowskiego (ze szczególnym uwzględnieniem małych

gospodarstw rolnych) 75

3.3. Analiza SWOT badanych małych gospodarstw rolnych w podregionie

rzeszowskim 90

(6)

Spis treści 6

Rozdział 4

Projekcja przyszłej roli małych gospodarstw rolnych w podregionie

rzeszowskim 100 4.1. Analiza foresightowa i jej zastosowanie w naukach

ekonomiczno-rolniczych 100

4.2. Ocena potencjalnej roli małych gospodarstw rolnych w podregionie

rzeszowskim – kreowanie wizji dla 2030 roku 108 4.3. Plany działania na rzecz małych gospodarstw rolnych w podregionie

rzeszowskim w perspektywie 2030 roku – studium przypadku 121 4.4. Czynniki determinujące udział małych gospodarstw rolnych

i drobnych przetwórców w zapewnianiu bezpieczeństwa

żywnościowego w podregionie 137

Podsumowanie 145 Bibliografia 151

Spis tabel 164

Spis rysunków 166

(7)

METODYCZNE

Rolnictwo, a w szczególności produkcja i przetwórstwo żywności, to strategiczne sfery zainteresowania każdej gospodarki narodowej. Produkcja żywności, mówiąc dokładniej – samowystarczalność żywieniowa, jest kwestią kluczową dla każdego kraju, co w dużym stopniu usprawiedliwia daleko posuniętą ingerencję państwa i interwencjonizm w zakresie utrzymania tej produkcji na odpowiednim poziomie jakościowym i ilościowym. Zaburzenia działania mechanizmu wolnego rynku w tym kontekście przejawiają się w różnego rodzaju wsparciu kierowanym do producentów i przetwórców rolnych. Kwestią dyskusyjną pozostaje to, jak wysokie powinno być to wsparcie i dla kogo przeznaczone. W skali Unii Europejskiej szacuje się, że wydatki na rolnictwo pochłaniają około 40% budżetu, czyli w przybliżeniu 58 miliardów euro rocznie. W przeliczeniu na mieszkańca Unii Europejskiej daje to kwotę około 114 euro rocznie.

Jednocześnie obserwuje się, iż wspólnotowe wydatki na rolnictwo systematycznie maleją – w roku 1988 przeznaczano na ten cel 55% budżetu, w kolejnej perspektywie finansowej zakłada się, iż w 2027 roku tylko 27% budżetu Unii Euro- pejskiej będzie kierowane na wsparcie rolnictwa [Atlas Rolny… 2019]. Problemem niejednokrotnie pojawiającym się w dyskusjach na arenie międzynarodowej, ale także krajowej czy lokalnej, jest sprawa odbiorców pomocy finansowej dla rolnictwa.

W chwili obecnej szacunki wskazują, że 82% środków kierowanych na wsparcie w ramach I filaru Wspólnej Polityki Rolnej trafia do 20% największych obszarowo beneficjentów.

Małe obszarowo gospodarstwa rolne, mimo że tak często krytykowane i wska- zywane jako najsłabsze ogniwo systemu żywnościowego, realizują szereg istotnych funkcji, które są ważne z ekonomicznego, społecznego i środowiskowego punktu widzenia. Generują one dochody, zapewniają zatrudnienie, pozwalają na rozwijanie

(8)

umiejętności rolniczych, przez co w sposób pośredni wpływają na bezpieczeństwo żywnościowe regionów, w których funkcjonują. Rozdrobniona produkcja rolna pozwala na zdywersyfikowanie systemów żywieniowych i żywnościowych. Zróż- nicowane formy produkcji i dostarczania żywności, przestrzennie rozrzucona oraz niescentralizowana produkcja i dystrybucja artykułów spożywczych zwiększają szanse systemów żywnościowych i żywieniowych na lepsze i skuteczniejsze radzenie sobie z sytuacjami kryzysowymi oraz wstrząsami na rynkach żywności.

Analizując znaczenie małych gospodarstw rolnych w systemach żywnościo- wych, zastanawiać się można nad wyzwaniami stojącymi przed nimi oraz nad ich przyszłością. Małe gospodarstwa rolne zmagają się z problemami finansowymi, or- ganizacyjnymi, administracyjnymi czy demograficznymi. Znacznym utrudnieniem dla ich działania jest niedostateczny wciąż poziom zaufania pomiędzy partnerami – rolnikami tworzącymi grupy producentów rolnych, dostawcami, odbiorcami, instytucjami rządowymi i rolnikami. Widoczny jest także w rolnictwie problem deficytu ludzi młodych, szczególnie wśród drobnych producentów rolnych. Zmiany demograficzne, w połączeniu z rosnącymi możliwościami znalezienia pracy poza rolnictwem, powodują opuszczanie gospodarstw i podejmowanie przez uczestników systemu żywnościowego zatrudnienia poza rolnictwem, gospodarką żywnościową, czy nawet poza obszarami wiejskimi.

Podregion rzeszowski dobrze obrazuje szerokie spektrum problemów, z którymi spotykają się właściciele małych gospodarstw rolnych w Polsce. Jest to jednocze- śnie obszar zdominowany przez rolnictwo drobnotowarowe, na którym dokonują się dynamiczne zmiany w zakresie struktury agrarnej, a w związku z tym – w za- daniach stawianych przed właścicielami gospodarstw rolnych, szczególnie tych najmniejszych.

Celem głównym pracy jest identyfikacja aktualnych ról pełnionych przez małe gospodarstwa rolne w podregionie rzeszowskim oraz nakreślenie pożądanej wizji przyszłej roli tych podmiotów w perspektywie 2030 roku z punktu widzenia ich znaczenia w zapewnianiu bezpieczeństwa żywnościowego podregionu. Tak postawiony główny cel badawczy pracy został zrealizowany w ramach celów szczegółowych, które sformułowano w formie następujących zadań badawczych:

1) identyfikacja i ocena uwarunkowań funkcjonowania oraz znaczenia małych gospodarstw rolnych w realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich;

2) charakterystyka rolnictwa podregionu rzeszowskiego, ze szczególnym uwzględ- nieniem małych gospodarstw rolnych i ról przez nie pełnionych;

(9)

3) projekcja wizji dotyczącej przyszłej pożądanej roli małych gospodarstw rolnych w zapewnianiu bezpieczeństwa żywnościowego podregionu rzeszowskiego przy zastosowaniu podejścia foresightowego;

4) opracowanie planów proponowanych działań na rzecz małych gospodarstw rolnych w kontekście wizji pożądanej przyszłej roli małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim;

5) rozpoznanie i ocena czynników warunkujących udział małych gospodarstw rolnych w zapewnianiu bezpieczeństwa żywnościowego w podregionie.

Na podstawie literatury przedmiotu i dotychczas przeprowadzonych badań, a także uwzględniając przyjęty cel główny i cele szczegółowe, w pracy przyjęto do weryfikacji hipotezy badawcze, w których założono, że:

H1: Znaczenie małych gospodarstw w produkcji żywności w miarę rozwoju spo- łeczno-gospodarczego zmniejsza się.

H2: Realizacja przez małe gospodarstwa rolne funkcji pozaprodukcyjnych wymaga podtrzymania ich żywotności poprzez kontynuację produkcji żywności.

H3: Zwiększenie roli produkcyjnej małych gospodarstw rolnych i ich integracji z lokalnym systemem żywnościowym jest warunkiem zapewnienia trwałości funkcjonowania małych gospodarstw rolnych i ich większego udziału w zapewnianiu bezpieczeństwa żywnościowego w podregionie.

Monografia ma charakter teoretyczno-analityczny oraz empiryczny i skła- da się z czterech rozdziałów. Pierwszy z nich stanowi próbę usystematyzowania problematyki małych gospodarstw rolnych, począwszy od kwestii ich definiowa- nia, przez historyczne i współczesne uwarunkowania działania tych podmiotów.

W rozdziale drugim przedstawiono koncepcję zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich oraz funkcjonowania małych gospodarstw rolnych w aspekcie jej realizacji. Zaprezentowano w nim również role, jakie są odgrywane przez małe gospodarstwa rolne.

Część trzecia monografii stanowi diagnozę aktualnej sytuacji i roli małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim. Wykorzystując dostępne dane statystyczne, zaprezentowano w niej charakterystyki odnoszące się do małych gospodarstw rolnych w podregionie. Na zakończenie rozdziału, uwzględniając zaprezentowane w tej części rozważania, przeprowadzono analizę SWOT małych gospodarstw rolnych działających w podregionie rzeszowskim. W ostatnim rozdziale skupiono uwagę na przyszłości małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim,

(10)

prezentując wizję pożądanych przyszłych ról, jakie powinny one odgrywać w kon- tekście zapewniania bezpieczeństwa żywnościowego w podregionie. W rozdziale tym poruszona została także kwestia działań na rzecz małych gospodarstw rolnych i czynników wpływających na udział tych gospodarstw w zapewnianiu bezpieczeń- stwa żywnościowego w podregionie.

Do realizacji zamierzonych celów pracy wykorzystano następujące metody badawcze:

1) przegląd i krytyczna analiza literatury krajowej i zagranicznej z zakresu problematyki małych gospodarstw rolnych;

2) metody analizy jakościowej i ilościowej dostępnych danych statystyki masowej odnoszących się do małych gospodarstw rolnych;

3) metoda badań ankietowych, prowadzonych wśród celowo dobranych małych gospodarstw rolnych działających w podregionie rzeszowskim;

4) metoda zogniskowanych wywiadów grupowych¹:

• metoda karuzelowa²,

• metoda analizy SWOT.

Podczas przygotowywania monografii korzystano z krajowej i zagranicznej literatury przedmiotu odnoszącej się do zagadnień poruszanych w opracowaniu.

Materiał empiryczny stanowiły dane pierwotne oraz wtórne. Podstawę analiz ekonomiczno-statystycznych stanowiły wtórne materiały źródłowe pochodzące z za- sobów Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), a także z publikacji GUS. Prezentowane w opracowaniu wyniki badań empirycznych zostały pozyskane w ramach badań będących efektem realizacji projektu SALSA – „Małe gospodarstwa rolne i małe przedsiębiorstwa przetwórstwa rolno-spożywczego oraz ich rola w zapewnianiu trwałego bezpieczeństwa żywnościowego” (Small farms,

1 Metoda ta polega na prowadzeniu dyskusji przez moderatora (członka zespołu badawczego) według opracowanego wcześniej scenariusza, opisującego cele każdego etapu badania oraz zawierającego pytania, które są zadawane uczestnikom badania. W badaniu bierze także udział tzw. „reporter” odpowiedzialny za notowanie uwag i wyników dyskusji. Podkreślić należy, że metoda ta dobrze sprawdza się w badaniach, w których statystyczna reprezentatywność jest mniej istotna, a których celem jest identyfikacja wzorów myślenia, postrzegania i oceny danego zjawiska.

2 Metoda ta polega na podziale grupy (uczestników spotkania) na kilka mniejszych podgrup (stoli- ków), w ten sposób, aby w ramach każdej grupy zachować jak największe zróżnicowanie jej uczestników, a następnie prowadzeniu dyskusji nad wybranymi tematami w oparciu o metodę zogniskowanych wywia- dów grupowych. W każdej grupie obecny jest moderator odpowiedzialny za prowadzenie dyskusji na dany temat oraz „reporter” odpowiedzialny za notowanie uwag i wyników dyskusji. Po zakończeniu dyskusji w danej grupie (przy danym stoliku) uczestnicy przesiadają się do innego stolika i podejmują dyskusję nad kolejnym tematem. W ten sposób możliwe jest przedyskutowanie w jednym czasie kilku różnych tematów z różnymi grupami uczestników.

(11)

small food businesses and sustainable food and nutrition security), finansowanego ze środków Unii Europejskiej (UE) w ramach Programu HORIZON 2020 – Program badań i innowacji (umowa grantowa nr 677363). Badania miały charakter ilościowy i jakościowy oraz prowadzone były zgodnie z jednolitą metodyką badań przyjętą w każdym z 30 regionów badawczych objętych projektem SALSA³.

Zastosowane kryteria definicji małego gospodarstwa opierały się na progach przyjętych w ramach całego projektu SALSA. Były to:

1) wielkość fizyczna gospodarstwa – gospodarstwa o powierzchni mniejszej niż 5 ha użytków rolnych;

2) wielkość ekonomiczna – gospodarstwa o wielkości ekonomicznej mniejszej niż 8 ESU (European Size Unit⁴).

W warunkach polskich do wyodrębnienia małego gospodarstwa rolnego przy- jęto kryterium wielkości powierzchni użytków rolnych.

Prezentowane wyniki badań dotyczą podregionu rzeszowskiego, stanowiącego jeden z polskich regionów referencyjnych w ramach projektu SALSA. Wybór zakresu przestrzennego badań dokonany został według klasyfikacji NUTS 3 w sposób celowy, zgodnie z kluczowym założeniem całego projektu SALSA, jakim była ocena znaczenia małych gospodarstw rolnych i drobnych przedsiębiorstw przetwórstwa rolno-spożywczego w zapewnianiu bezpieczeństwa żywnościowego w Europie i wybranych regionach afrykańskich. Podregion rzeszowski, który zgodnie z kla- syfikacją NUTS 3 obejmuje powiaty: miejski i ziemski rzeszowski, strzyżowski, ropczycko-sędziszowski, łańcucki i kolbuszowski, cechuje się znacznym rozdrobnieniem agrarnym, przejawiającym się małą średnią powierzchnią użytków rolnych przypadających na jedno gospodarstwo rolne oraz znacznym udziałem małych gospodarstw w ogólnej liczbie gospodarstw w podregionie.

Zakres czasowy prezentowanych w monografii rozważań obejmuje zasadniczo lata 2017–2019. Dla zilustrowania wybranych tendencji o charakterze ogólnym zastosowano jednak szerszy horyzont czasowy. Część danych charakteryzujących

3 W ramach projektu SALSA badania prowadzone były w regionach referencyjnych zlokalizowanych w krajach europejskich (Portugalia, Włochy, Łotwa, Wielka Brytania, Norwegia, Polska, Hiszpania, Grecja, Rumunia, Bułgaria, Chorwacja, Czechy, Francja, Litwa) oraz krajach afrykańskich (Tunezja, Republika Zielonego Przylądka, Malawi, Kenia, Ghana). W Polsce badania prowadzono w trzech regionach referencyjnych, tj. w podregionie rzeszowskim, nowosądeckim i nowotarskim.

4 Dobór gospodarstw do badań w ramach projektu SALSA był prowadzony w roku 2016. Badania prowadzone były w regionach badawczych ustalonych na poziomie NUTS3 – były to grupy powiatów. Cha- rakterystyki gospodarstw rolnych na poziomie powiatów przygotowywane były według danych statystyki masowej GUS. W roku 2016 ostatnie tak dokładne dane (schodzące na poziom powiatów) pochodziły z Powszechnego Spisu Rolnego z 2010, stąd posługiwano się tu jednostką ESU.

(12)

sytuację w podregionie rzeszowskim pochodzi z ostatniego Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku. Obecnie brak bardziej aktualnych danych dla gospodarstw rolnych w województwie podkarpackim z uszczegółowieniem ich do poziomu po- wiatów. Badania empiryczne w podregionie rzeszowskim prowadzone były w okresie od czerwca 2017 do lutego 2019 roku. Badania ankietowe prowadzono w 2017 roku, natomiast spotkania grup interesariuszy (warsztaty) odbywały się w 2018 roku (3 spotkania) i 2019 roku (1 spotkanie).

Dobór uczestników badań jakościowych mających charakter warsztatów był celowy. Uczestnikami były osoby, które reprezentowały szeroki zakres zainteresowań (głównie zawodowych, ale także prywatnych) związanych z systemem żywnościowym i jego bezpieczeństwem. Podczas doboru uczestników spotkań szczególny nacisk położono na to, aby byli wśród nich obecni przedstawiciele podmiotów odpowie- dzialnych za zarządzanie systemem żywnościowym (state actors), szeroko pojętego rynku (market actors) oraz osoby i podmioty kreujące i opierające swoją działalność na relacjach i powiązaniach w lokalnym systemie żywnościowym (networks actors).

Zwrócono również uwagę na zapewnienie równowagi płci wśród osób obecnych na spotkaniach. W związku z powyższym uczestnikami spotkań byli przedstawiciele działających na terenie analizowanego podregionu instytucji, organizacji i podmio- tów, ale także osoby prywatne. W spotkaniach wzięli udział reprezentanci: Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (oddziały powiatowe i wojewódzki), Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa, Inspekcji Sanitarnych (oddziały powiatowe), Inspekcji Weterynaryjnych (oddziały powiatowe), Podkarpackiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego (oddziały powiatowe), Podkarpackiej Izby Rolniczej, Banku Żywności, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego, Podkarpac- kiego Urzędu Wojewódzkiego, przedstawiciele jednostek samorządu terytorialnego (osoby zatrudnione w gminnych i powiatowych wydziałach rolnictwa), rolnicy, przetwórcy żywności, pośrednicy w sprzedaży żywności, dostawcy czynników produkcji, dietetycy, przedstawiciele organizacji rolniczych, sołtysi. W spotkaniach brali także udział pracownicy Uniwersytetu Rolniczego im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, którzy moderowali prowadzone dyskusje. Podczas spotkań tematyka prowadzonych dyskusji była szersza aniżeli ta prezentowana w niniejszym opracowaniu.

Badania ankietowe przeprowadzone zostały wśród 43 celowo dobranych właści- cieli małych gospodarstw rolnych z podregionu rzeszowskiego. Dobór gospodarstw rolnych do badań został przeprowadzony zgodnie z metodyką przyjętą w projekcie SALSA. Dla potrzeb projektu SALSA dla każdego z podregionów badawczych wskazy- wane były tzw. produkty podstawowe Były to produkty istotne z punktu widzenia ich

(13)

znaczenia w produkcji bądź konsumpcji w regionie, a także ważne z powodu tradycji i kultury podregionu. Produkty te były następnie poddawane bardziej szczegółowej analizie, a przez pryzmat ich produkcji, miejsca i sposobu przetwarzania, sposobu wprowadzania do obrotu i konsumpcji, badano lokalne systemy żywnościowe⁵. Dla podregionu rzeszowskiego obrane zostały następujące produkty podstawowe: zboża, ziemniaki, drób i wieprzowina. Następnie przystąpiono do wyboru gospodarstw rolnych – miały one produkować co najmniej jeden produkt podstawowy, a ich powierzchnia nie mogła być większa niż 5 ha użytków rolnych. Badania ankietowe prowadzone wśród małych gospodarstw rolnych miały charakter jakościowy – służyły lepszemu zrozumieniu zagadnienia funkcjonowania małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim oraz pogłębieniu wiedzy na ich temat dzięki pokazaniu ich historii, ekonomicznych i pozaekonomicznych aspektów funkcjonowania, po- wiązań z gospodarstwem domowym rolnika, a także z rynkiem i lokalnym systemem żywnościowym. Z uwagi na fakt, iż dobór próby był celowy, informacje pochodzące z badań ankietowych miały charakter ilustracyjny, a nie statystycznie reprezentatywny.

Zaznaczyć należy, iż poszczególne etapy badań przenikały się wzajemnie. Badania zorganizowane zostały w taki sposób, iż dyskusje prowadzone w ramach pierwszych warsztatów posłużyły m.in. do określenia profilu małych gospodarstw rolnych, w któ- rych prowadzone były następnie badania ankietowe. Z kolei wyniki badań ankietowych służyły weryfikacji rezultatów poprzedzających je warsztatów, a także wpływały na kierunki dyskusji podejmowanych podczas kolejnych spotkań.

Wyniki badań zostały zaprezentowane z wykorzystaniem metody opisowej oraz metod tabelarycznych i graficznych.

Autorzy zdają sobie sprawę, że monografia nie wyczerpuje w całości problematyki małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim i specyfiki ich funkcjonowania obecnie i w przyszłości. Książka ta wypełnia jednak pewną lukę na rynku wydawniczym i może stanowić, zarówno dla środowiska naukowo-badawczego, jak też i władz różnych szczebli administracji państwowej i samorządowej oraz przedstawicieli praktyki gospodarczej, punkt odniesienia do dalszych analiz sytuacji małych gospodarstw rolnych, oceny ich znaczenia, nakreślenia kierunków ich rozwoju i opracowania odpowiednich narzędzi wsparcia.

5 Szczegółowe informacje dotyczące metodyki projektu SALSA znaleźć można na stronie http://

www.salsa.uevora.pt/en/

(14)

(15)

PROBLEMATYKA MAŁYCH GOSPODARSTW ROLNYCH – UJĘCIE TEORETYCZNE

1.1. Próba zdefiniowania małego gospodarstwa rolnego – przegląd literatury

Rozszerzenie Unii Europejskiej o takie kraje, jak Rumunia, Bułgaria czy Polska, które charakteryzują się wysokim udziałem małych gospodarstw rolnych, spowodowało wzrost zainteresowania społeczną i ekonomiczną sytuacją tych gospodarstw i rodzin prowadzących działalność rolniczą.

Wszelkiego rodzaju analizy i oceny sytuacji małych gospodarstw napotykają dwa podstawowe problemy: brak jednolitej definicji małego gospodarstwa rolnego oraz brak danych statystycznych opisujących te podmioty. Co więcej, małe gospodarstwa rolne są często pomijane w badaniach statystycznych bądź poddawane tylko fragmentarycznym analizom.

Małe gospodarstwa rolne występują na całym świecie. Ich udział w ogólnej liczbie gospodarstw uzależniony jest od wielu czynników, a wśród najważniejszych z nich można wskazać: ukształtowanie terenu, zaszłości historyczne, rozwój gospodarczy kraju czy rodzaj produkcji rolniczej.

Wzrost zainteresowania drobnym rolnictwem w ostatnich latach skutkuje znaczną ilością badań i publikacji dotyczących tego tematu. Podkreślana jest duża trwałość (ang. resilience) oraz wzrost ich znaczenia pozaekonomicznego, głównie społecznego i kulturowego. W czasach szybkiego przyrostu liczby dużych gospodarstw o cechach produkcji przemysłowej, zagrażającej bioróżnorodności, produkcji dążącej do maksymalizacji zysku i wzrostu efektywności ekonomicznej, postrze- ganie małych gospodarstw przez pryzmat ich roli w zapewnieniu bezpieczeństwa żywnościowego i dostępu do bezpiecznej żywności zmieniło podejście do oceny znaczenia tych podmiotów.

(16)

16 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne

Małe gospodarstwa rolne w literaturze przedmiotu określane są często jako gospodarstwa drobne, niskotowarowe, rodzinne. W dokumentach Unii Europej- skiej, Akcie Przystąpienia do UE, gospodarstwa niskotowarowe definiowane są jako: „gospodarstwa rolne, które produkują głównie na własne potrzeby, a także sprzedają część swoich produktów”. Definicja ta odnoszona jest często do małego gospodarstwa rolnego, chociaż – jak podkreśla wielu autorów – spójna definicja

„małego gospodarstwa rolnego” nie istnieje, pomimo inicjatyw w tym zakresie podejmowanych m.in. przez Wydział Statystyki FAO i Eurostat.

Problemy ze zdefiniowaniem małego gospodarstwa mają swój początek w braku jednoznacznej definicji gospodarstwa rolnego. Zgodnie z Kodeksem cywilnym: „za gospodarstwo rolne uważa się grunty rolne wraz z gruntami leśnymi, budynkami lub ich częścią, urządzeniami i inwentarzem, jeśli stanowią lub mogą stanowić zorganizowaną całość gospodarczą oraz z prawami związanymi z prowadzeniem gospodarstwa rolnego” [Kodeks cywilny 1964]. Ustawa o podatku rolnym głosi, że:

„za gospodarstwo rolne uważa się obszar gruntów, o których mowa w art. 1, o łącznej powierzchni przekraczającej 1 ha lub 1 ha przeliczeniowy, stanowiących własność lub znajdujących się w posiadaniu osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej, w tym spółki, nieposiadającej osobowości prawnej”. Funkcjonują również inne definicje gospodarstw rolnych stosowane w kontekście wspierania ze strony Wspólnej Polityki Rolnej czy dla celów ustalania składek i świadczeń eme- rytalno-rentowych, zdrowotnych lub dla celów statystycznych.

Z prezentowanych przykładów różnych definicji pojęcia samego gospodarstwa rolnego mogą wynikać trudności określenia kryteriów i parametrów, jakie powinny charakteryzować małe gospodarstwa rolne w Polsce.

Chociaż definicja małego gospodarstwa rolnego jest bardzo potrzebna, to brak spójnych danych, różnorodność struktur, brak ustalonych, uniwersalnych kryteriów ich wyodrębniania utrudnia ustalenie i rozpowszechnienie jednoznacznej termi- nologii dla tego typu podmiotów. W literaturze przedmiotu, w toczącej się dyskusji na temat, czym jest małe gospodarstwo rolne, i przy próbach stworzenia definicji małych gospodarstw rolnych brane są pod uwagę różne kryteria.

Najczęściej w praktyce uwzględniane są cztery kryteria:

1) powierzchnia użytków rolnych – do 2 lub 5 ha⁶ [Żmija i Czekaj 2012; Czudec 2013, Dzun 2013; Musiał i Dygas 2013; Sroka i Musiał 2013; Żmija 2016];

6 Powierzchnia do 2 ha lub do 5 ha jako określająca górny limit wielkości małego gospodarstwa rolnego jest często przyjmowana w polskiej literaturze ekonomiczno-rolniczej. W innych krajach Europy specyfika prowadzonej działalności powoduje, że kryterium to ustawione jest znacznie wyżej, bowiem przykładowo

(17)

2) wielkość ekonomiczna gospodarstwa rolnego – do 8 tys. euro [Dzun 2013;

Musiał i Drygas 2013; Sroka i Musiał 2013; Hornowski i Kryszak 2016];

3) powiązanie z rynkiem – słabe związki z rynkiem, gospodarstwa nastawione przede wszystkim na samozaopatrzenie [Musiał i Drygas 2013];

4) stopień bezpośredniego zaangażowania rodzinnej siły roboczej w pracę w gospodarstwie rolnym [FAO 2014; Knickel et al. 2004; Knickel et al. 2013].

Według innych autorów definiowanie małego gospodarstwa rolnego można oprzeć na czterech podstawowych kryteriach: fizycznej powierzchni gospodarstwa, nakładach pracy, udziale w rynku (poziomie własnej konsumpcji) i ekonomicznej wielkości gospodarstwa [Dudzińska i Kocur 2013; Musiał i Drygas 2013]. Wy- odrębnione kryteria mogą być stosowane oddzielnie bądź w powiązaniu ze sobą.

Wskazuje się ponadto, że wyróżnikiem małych gospodarstw rolnych może być fakt, że często – chociaż nie zawsze – pozarolnicze źródła dochodów stanowią główne źródło utrzymania rodziny, a produkcja żywności jest ważna jedynie z punktu widzenia zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych rolnika i jego najbliższych. Ponadto często – w przeciwieństwie do rolników wielkoobszarowych – właściciele małych gospodarstw rolnych podejmują decyzje w niewielkim stopniu uzależnione od sygnałów płynących z rynku. Innym ważnym elementem wyróżniającym małe gospodarstwa rolne na tle większych obszarowo podmiotów, który w pewnym stopniu wykorzystany być może do ich wyodrębnienia, jest możliwość mobilizacji i wykorzystania do prowadzonej działalności rolniczej kapitału społecznego oraz wiedzy i kultury lokalnej [Knickel 1994; van der Ploeg 2013].

Termin „małe gospodarstwo rolne” używany jest zamiennie z takimi określe- niami, jak drobne gospodarstwa rolne, gospodarstwa rodzinne, niskotowarowe, samozaopatrzeniowe, chłopskie. Wybierając kryterium wielkości ekonomicznej, analizując wyniki finansowe małych gospodarstw rolnych, Hornowski i Kryszak [2016] przyjęli ich wartość ekonomiczną – od 4 tys. do 8 tys. euro SO (Standard Output, SO). Zdaniem Dzuna [2013], w warunkach polskiego rolnictwa, za małe gospodarstwa rolne należy uznać gospodarstwo bardzo małe obszarowo (do 5 ha) oraz bardzo małe ekonomicznie (do 4 tys. euro SO). Podobnie uważają Sroka i Mu- siał [2013]. Prowadząc badania w zakresie małych gospodarstw rolnych, Żmija i Czekaj [2012], Żmija [2016], Żmija i Szafrańska [2015] przyjęli, że są to jednostki

w Szkocji, gdzie powszechna jest ekstensywna produkcja bydła, gospodarstwo o powierzchni 5 ha postrzegane jest jako minigospodarstwo. Gdyby graniczną powierzchnię 5 ha przenieść na grunt krajów afrykańskich, okazałoby się, że gospodarstwo o takiej powierzchni określane jest zwykle jako duże.

(18)

od 1 do 5 ha użytków rolnych. Do najczęściej stosowanych kryteriów, oprócz wiel- kości obszarowej, zaliczyć należy: wielkość produkcji gospodarstwa, wartość doda- ną, nakłady pracy, przeznaczenie produkcji czy źródło utrzymania. Część badaczy uważa, że w obecnych warunkach w Polsce górna wielkość małego gospodarstwa rolnego powinna zostać ustalona na poziomie 5 ha [Dzun, 2013; Drygas, Musiał 2013]. Granica ta znajduje się w niektórych dokumentach rządowych [Program Rozwoju... 2019].

Stworzenie obiektywnych kryteriów delimitacji małych gospodarstw jest ważne w związku ze zmianami strukturalnymi w polskim rolnictwie, jak też koniecznością bezstronnej oceny takich gospodarstw. Ocena ta powinna mieć wpływ na kształ- towanie wobec tych gospodarstw polityki państwa oraz Wspólnej Polityki Rolnej [Żmija 2016].

Wśród podstawowych kryteriów, najczęściej stosowanych do delimitacji małych gospodarstw rolnych, wyróżnić można:

1) fizyczną powierzchnię gospodarstwa rolnego. Fizyczna powierzchnia gospodarstwa jest jednym z najprostszych sposobów wyodrębnienia grup gospodarstw o określonej powierzchni, a towarzyszy temu zwykle szacowanie możliwości produkcyjnych wyszczególnionych grup powierzchniowych. Takie kryterium przyjmowane było w analizach FAO, czy też dokumentach opracowywanych przez Bank Światowy [What is a small farm... 2011]. Sprawę komplikuje przyj- mowanie różnych wartości górnej granicy powierzchni małego gospodarstwa.

Są to często takie wartości, jak 1, 2 lub 5 ha użytków rolnych w zależności od kraju, celu badań. Dodatkowym utrudnieniem jest stosowanie w Polsce w wielu dokumentach dolnych granic określających, kiedy dany areał użytków rolnych stanowi gospodarstwo rolne, a kiedy nie. Przykładowo ustawa o podatku rolnym przyjmuje, że gospodarstwo rolne to takie, które ma powierzchnię powyżej 1 ha użytków rolnych lub 1 ha przeliczeniowego [Art. 2.1]. W myśl tej ustawy za gospodarstwo rolne uważa się obszar gruntów, o łącznej powierzchni prze- kraczającej 1 ha lub 1 ha przeliczeniowy, stanowiący własność lub znajdujący się w posiadaniu osoby fizycznej, osoby prawnej albo jednostki organizacyjnej, w tym spółki, nieposiadającej osobowości prawnej. Stosując opisane kryterium, GUS w 2016 roku podaje następujące dane procentowego udziału gospodarstw według ich powierzchni:

• pow. 1,01–1,99 ha – 271,2 tys. gospodarstw – 19,6% gospodarstw ogółem,

• pow. 2,00–2,99 ha – 201,7 tys. gospodarstw – 14,6% gospodarstw ogółem,

• pow. 3,00–4,99 ha – 264,2 tys. gospodarstw – 19,1% gospodarstw ogółem.

(19)

Łącznie od 1 do 5 ha, czyli najczęściej stosowanej górnej granicy przy określa- niu małego gospodarstwa, w Polsce w 2016 roku było 737,1 tys. gospodarstw, stanowiąc 53,3% wszystkich gospodarstw rolnych w Polsce [Charakterystyka…

2017]. Kryterium powierzchniowe nie uwzględnia jednak ważnych czynników decydujących o możliwościach produkcyjnych gospodarstwa, takich jak: po- łożenie gospodarstwa, żyzność ziemi, stosunki wodne, struktura użytków czy typ rolnictwa;

2) nakłady pracy. Małe gospodarstwa to najczęściej gospodarstwa rodzinne, gdzie siłę roboczą stanowią członkowie rodziny [Zegar 2012]. Najprostszym sposo- bem pomiaru siły roboczej jest policzenie osób, które pracują w gospodarstwie i przeliczanie nakładu pracy właściciela gospodarstwa i członków rodziny na godziny pracy, czyli określenie liczby jednostek FWU (FWU – Family Work Unit). Jako małe gospodarstwa rolne uznaje się czasami takie, w którym nakład pracy nie przekracza dwóch przeliczeniowych jednostek pracy FWU [Zegar 2012]. Różne rodzaje produkcji rolniczej mają zróżnicowane zapotrzebowanie na pracę. Małe gospodarstwa ogrodnicze czy sadownicze będą wymagały znacznie większego nakładu pracy niż np. produkcja podstawowa zbóż. W Polsce jako ekwiwalent pełnego etatu przyjęto 2120 godzin pracy w roku, tzn. 265 dni roboczych po 8 godzin pracy dziennie. Również w przypadku tego kryterium w literaturze przyjmowane są różne granice wielkości FWU określające małe gospodarstwa rolne;

3) udział w rynku (poziom konsumpcji własnej). W kryterium tym rozpatry- wane są cele, na które przeznaczana jest produkcja własna gospodarstwa, a zgodnie z nim za małe gospodarstwo można uznać takie, które większość produkcji przeznacza na konsumpcję własną. Stosując to kryterium, gospodarstwa dzieli się na gospodarstwa samozaopatrzeniowe, niskotowarowe (ang.

semisubsistence farm), czyli takie, które na rynek przeznaczają mniej niż 50%

swojej produkcji, a większość kierują do konsumpcji wewnętrznej [Siekierski 2014] oraz gospodarstwa komercyjne o wyższym niż 50% udziale produkcji przeznaczanej na rynek. Wysoki procentowy udział konsumpcji własnej produkcji w strukturze wykorzystania tej produkcji można uznać za informację o sytuacji finansowej gospodarstwa rolnego, mniejszy udział produkcji na rynek może oznaczać niskie przychody gospodarstwa. Jednocześnie przeznaczenie znacznej ilości produkcji do konsumpcji przez rolnika i jego rodzinę wskazuje na niewielkie rozmiary tej produkcji (są one bez problemu konsu- mowane w obrębie gospodarstwa rolnego) i daje podstawy do przypuszczeń,

(20)

że jest to niewielkie obszarowo gospodarstwo. Według klasyfikacji Eurostatu gospodarstwa produkujące na własne potrzeby to te, których wielkość ekonomiczna jest mniejsza niż 1 ESU, natomiast gospodarstwa do 8 ESU określane są jako małe. Przyjęty w rozważaniach próg 50% kwalifikujący gospodarstwo rolne do grupy produkujących głównie na potrzeby własne, bądź do grona gospodarstw niskotowarowych ma charakter umowny [Bruntrup, Heidhues 2002], stąd również tu mogą się pojawić problemy z ujednoliceniem pojęcia małego gospodarstwa rolnego.

Dudzińska i Kocur-Bera [2013] uważają, że definicja gospodarstwa rolnego produkującego na własne potrzeby powinna opierać się na spełnieniu przynajmniej jednego z trzech kryteriów: miernika fizycznego, wielkości ekonomicznej oraz udziału w rynku.

Barnett [1996] definiuje produkcję rolną na własne potrzeby na podstawie następujących cech:

• działalność rolnicza stanowi strategię bytu,

• plony są przeznaczone na bezpośrednie spożycie,

• jedynie część zakupionych nakładów włączana jest do procesu produkcji,

• proporcja sprzedawanych plonów jest niska,

• wielkość ekonomiczna gospodarstwa jest niska.

W dokumentach UE występują definicje małego gospodarstwa rolnego uwzględ- niające rozmiar ekonomiczny gospodarstwa. Do roku 2009 przez wiele lat był on wyrażany w europejskich jednostkach wielkości (ESU). Od roku 2010 wyrażany jest przez standardową produkcję (SO). W typologii FADN (Farm Accountancy Data Network – System Zbierania i Wykorzystywania Danych Rachunkowych z Gospodarstw Rolnych) bardzo małe gospodarstwa to takie, których standardowa produkcja kształtuje się na poziomie poniżej 8 tys. euro, a do małych zalicza się te gospodarstwa, których SO wynosi pomiędzy 8 a 25 tys. euro. W poszczególnych krajach UE istnieje jednak zróżnicowanie minimalnych górnych progów kwali- fikujących gospodarstwa do grupy gospodarstw niskotowarowych (małych), co pokazuje tabela 1.

(21)

Tabela 1. Minimalne górne wielkości progowe SO kwalifikujące gospodarstwa do grupy gospodarstw niskotowarowych (małych) w badaniach FADN

Państwo Wielkości progowe SO

(w euro) Państwo Wielkości progowe SO

(w euro)

Bułgaria 2 000 Czechy 8 000

Rumunia 2 000 Austria 8 000

Grecja 4 000 Dania 15 000

Hiszpania 4 000 Słowacja 15 000

Polska 4 000 Niemcy 25 000

Włochy 4 000 Francja 25 000

Węgry 4 000 Belgia 25 000

Estonia 4 000 Wielka Brytania 25 000

Źródło: Commission Regulation (EC) No 1291/2009 of December 2008 concerning the selection of returning holdings for the pourpose of determining incomes of agricultural holdings, s. 2.

Stosowanie różnych kryteriów delimitacji gospodarstw rolnych, uznawanych jako małe i niskotowarowe, powoduje w zestawieniach statystycznych UE różnice w ich ilości. Dane zawarte w tabeli 2 wskazują, jak znacząco różnią się liczby gospodarstw w UE-27 i UE-15 oraz w wybranych państwach, w tym tych zaliczonych do małych w zależności od zastosowanych kryteriów.

Pomimo zastosowania różnych kryteriów liczebność gospodarstw w państwach o największym rozdrobnieniu – Rumunia, Włochy i Polska – ich pozycja pozostaje niezmienna.

Biorąc pod uwagę gospodarstwa poniżej 5 ha, liczba małych gospodarstw w UE w 2010 roku wynosiła 8,06 mln. Ostatni spis rolny przeprowadzony w Polsce w tym samym roku wskazuje, że gospodarstwa do 5 ha UR stanowiły 55% ogółu gospodarstw rolnych, przy czym gospodarstwa działające na powierzchni do 2 ha użytków rolnych (UR) stanowiły 43% tej grupy.

Jak już wspomniano, wysoka liczebność małych gospodarstw rolnych związa- na jest z uwarunkowaniami przyrodniczymi, ukształtowaniem terenu. W Polsce najbardziej niekorzystne warunki do produkcji rolniczej występują głównie na obszarze południowo-wschodnim.

(22)

Tabela 2. Liczba gospodarstw rolnych w tym małych i niskotowarowych w UE-27 i UE – 15 oraz w wybranych państwach w 2010 roku (tys.)

Wyszczególnienie

Liczba gospodarstw rolnychLiczba gospodarstw niskotowarowych OgółemDo 2 haDo 5 ha

SO < 2 000 EURO SO < 8 000 EURO

OgółemDo 2 haDo 5 ha

SO < 2000 EURO SO < 8 000 EURO

UE-2712 0155 6378 0565 1328 5075 8424 0535 1863 9065 487 UE-15 5 2251 7282 7281 1672 669845660786501758 Bułgaria 370295325254340177163171153176 Francja 5166712942116201017716 Niemcy 299142613400000 Węgry 577413459359496454367395323424 Włochy 1 6218191 177495995645485592343568 Polska 1 5073558234431 007511171373195447 Portugalia 3051522301172375744553655 Rumunia 3 8592 7323 4592 7173 6323 5902 6083 2772 5933 438 Hiszpania 99027050321153844412 Źródło: Dane Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi Parlamentu Europejskiego.

(23)

Wraz ze wzrostem świadomości o prozdrowotnej funkcji żywności i świado- mości ekologicznej małe gospodarstwa rolne wydają się zyskiwać coraz większą uwagę, popularność i uznanie w oczach konsumentów. Wzrasta również ocena ich roli ekonomicznej i społecznej. Znajduje to odzwierciedlenie w planach rozwoju rolnictwa i wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach WPR, w tym przy budowaniu budżetu na lata 2021–2027. Konieczne jest zatem stworzenie systemu delimitacji małych gospodarstw rolnych, doboru kryteriów i sposobu pozyskiwania danych nie tylko o ich wielkości obszarowej, ale również wielkości ekonomicznej.

Gospodarstwa małe na obszarach szczególnie cennych przyrodniczo i krajobra- zowo, jeśli prowadzą produkcję rolną, powinny ze względu na wytwarzane dobra publiczne znaleźć się pod szczególna opieką państw.

1.2. Historyczne i współczesne przyczyny dominacji małych gospodarstw rolnych w strukturze agrarnej Polski

Struktura agrarna to pojęcie obejmujące wiele elementów: strukturę obszarową, strukturę własności w rolnictwie, wielkość zaangażowanych środków wytwórczych czy wielkość produkcji [Wilkin 1996]. Od wieków jako słabość polskiego rolnictwa traktuje się niekorzystną strukturę agrarną, która oddziałuje na efektywność gospodarstw rolnych. Struktura ta jest rezultatem stosunków politycznych i spo- łeczno-gospodarczych, w dużym stopniu jest uzależniona także od historii kraju czy regionu [Klepacki, Żak 2013]. W kształtowaniu się struktury agrarnej Polski można wyróżnić kilka okresów: okres przedfeudalny, okres gospodarki feudal- nej, gospodarkę folwarczno-pańszczyźnianą, gospodarkę rolną w okresie zaborów, rolnictwo w okresie międzywojennym, socjalizmu, lata 1990–2004 oraz okres po akcesji Polski do Unii Europejskiej.

Przez tysiąclecia rolnictwo ewoluowało, co wpływało na zmiany znaczenia ziemi. Polegały one przede wszystkim na dostosowaniu upraw i chowu zwierząt do warunków przyrodniczych. Początkowo ludzie zaspokajali swoje potrzeby za pomo- cą zbieractwa. Przejście od zbieractwa do pierwszych form rolnictwa umożliwiło rozpoczęcie osiadłego trybu życia. W uprawie ziemi współistniały dwie techniki:

kopieniacza oraz wypaleniskowa. Pierwszy z wymienionych sposób uprawy rozwinął się na obszarach pozbawionych szaty roślinnej, natomiast na terenach zalesionych występowała gospodarka żarowa [Bański 2009]. Ówczesne gospodarowanie ziemią polegało na organizacji użytkowania ziemi, uprawianiu jej i wytwarzaniu tyle, żeby zaspokoić własne potrzeby.

(24)

Początkowo do uprawy ziemi wykorzystywano drewniane radła. Stopniowo wprowadzano i udoskonalano narzędzia żelazne. Zastosowanie narzędzi żela- znych, wzrost gęstości zaludnienia oraz zmiana metod uprawy roli (wprowadzenie systemu przemienno-odłogowego) umożliwiły intensyfikację produkcji roślinnej [Strużek 1966].

Zdaniem J. Bańskiego [2009], w wyniku rozpadu wspólnoty rodowej i poja- wienia się nowych grup społecznych oraz instytucji, na ziemiach polskich zaczął kształtować się ustrój feudalny. Wszystko to miało istotny wpływ na zmiany za- chodzące w ówczesnym rolnictwie. W okresie V–IX wieku n.e. ukształtowała się wspólnota rodowo-terytorialna pod nazwą „opole”. System ten polegał na tym, że grunty orne były użytkowane indywidualnie przez poszczególne rodziny, natomiast z pozostałych użytków korzystali mieszkańcy całego opola [Bański 2009].

Od X do XII wieku organizacja produkcji rolnej bazowała na jednorodzinnych gospodarstwach chłopskich o średniej powierzchni około 15–20 hektarów. Ilość posiadanej ziemi decydowała o kondycji ekonomicznej rodziny i jej prestiżu spo- łecznym. W wyniku przemian wyodrębnił się podział społeczeństwa na feudałów, którzy posiadali znaczną ilość ziemi oraz podległą im grupę ludności chłopskiej.

Jak wskazują B. Klepacki i A. Żak [2013], od połowy XII wieku folwarki feudalne stały się dominującą formą własności ziemi (30–60 ha).

Kolejny okres (do XIV wieku) charakteryzował się dynamicznym rozwojem osadnictwa wiejskiego, zwłaszcza na obszarze południowej Polski. Zasiedlanie przy- czyniło się do karczowania terenów leśnych i stałego wzrostu powierzchni użytków rolnych. Chłopi powiększali swoje majątki głównie poprzez zagospodarowywanie nieużytków położonych w sąsiedztwie ich pól. Dynamiczne użytkowanie gruntów, dzielenie pól i działek miedzami oraz późniejsze podziały spadkowe spowodowały stopniowe wykształcenie się szachownicy pól [Bański 2009].

Od XV wieku polska gospodarka weszła w okres folwarczno-pańszczyźniany.

Był to system charakterystyczny dla środkowej i wschodniej części Europy. Gospo- darkę folwarczno-pańszczyźnianą charakteryzował folwark, stanowiący podstawę gospodarowania, oraz pańszczyzna. Był to obowiązek przymusowej i darmowej pracy, wykonywanej przez chłopów na rzecz właściciela ziemskiego – w wymiarze ustalonym jednostronnie przez właściciela folwarku bądź określony według norm zwyczajowych czy prawnych. Początkowo chłop był zobowiązany do jednego dnia pracy w tygodniu na dobrach pańskich. W połowie XVI wieku pańszczyzna wzrosła do 3 dni, w kolejnych stuleciach do 4, a nawet 5 dni.

(25)

Wiek XVI to dynamiczny rozwój produkcji rolniczej, określany mianem „zło- tego wieku” polskiego rolnictwa. Powierzchnia ziem uprawnych wynosiła wtedy około 11 mln hektarów i gospodarowało na nich około 600 000 rodzin rolniczych.

Gospodarstwa folwarczne posiadały około 30% gruntów uprawnych. Powierzchnia najmniejszych majątków wynosiła około 1 łana ziemi (~17 ha), natomiast najwięk- szych – kilkadziesiąt łanów. W tym okresie zagospodarowywano także grunty sąsia- dujące z obszarami rolniczymi. Rozpoczęła się również kolonizacja ziem ruskich, obszarów nad Narwią i Bugiem, Żuław, Prus Królewskich i gruntów w Beskidach.

Następowało też stopniowe różnicowanie regionalne rolnictwa pod względem wielkości średniego obszaru gospodarstwa, kierunków produkcji i towarowości.

W strukturze zasiewów przeważało żyto i owies. Upowszechniły się uprawa kapusty, sałaty, kopru, selera i kalafiora. W chowie zwierząt gospodarskich przeważało bydło, zwłaszcza w gospodarstwach chłopskich, co było związane z zapotrzebowaniem na siłę pociągową do prac własnych, jak i na rzecz folwarku [Bański 2009].

Po dynamicznym rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w XVI stu- leciu, w kolejnym okresie ujawniły się jej negatywne skutki. Załamanie się eksportu zboża spowodowało zmniejszenie się dochodów właścicieli folwarków. W wyniku stopniowego upadku drobnej i średniej szlachty dokonywała się dalsza koncentracja ziemi, powstawały tzw. latyfundia. Wielkie gospodarstwa rolne wymagały wyższych nakładów pracy, co skutkowało wzrostem obciążenia chłopów pańszczyzną i po- gorszeniem warunków życia ludności rolniczej.

Rozwarstwienie majątkowe ludności rolniczej oraz wojny zapoczątkowane w połowie XVII wieku doprowadziły do załamania się polskiego rolnictwa w kolejnym okresie. Pierwszą połowę XVIII wieku cechowało drastyczne obniżenie się produkcji rolniczej. Następowało rozdrobnienie gospodarstw chłopskich. Zaniecha- no uprawy na około 1/3 gruntów ornych. W niektórych regionach kraju powrócono do dwupolówki. Spadło pogłowie żywca.

Drugą połowę XVIII wieku cechowało ożywienie gospodarcze. W analizo- wanym okresie systematycznie rosła produkcja zbóż. Struktura zasiewów była zróżnicowana przestrzennie i wynikała z warunków agroekologicznych. Na Po- górzu Karpackim i obszarze Karpat dominował owies, w Wielkopolsce i obszarze łęczyckim – żyto (tabela 3). Upowszechniła się produkcja ziemniaka, rzepaku oraz tytoniu. W chowie zwierząt gospodarskich nadal dominowało bydło.

Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej skłonił niektórych magna- tów w drugiej połowie XVIII wieku do zmniejszania lub całkowitego zniesienia

(26)

pańszczyzny i zastępowania jej czynszem. W niektórych folwarkach chłopi mieli możność wyboru pomiędzy pańszczyzną (której wymiar był unormowany) a czynszem. Równocześnie dostrzeżono konieczność reform zmierzających do ulżenia doli chłopów. System folwarczno-pańszczyźniany poddano krytyce. „Uni- wersał Połaniecki” wydany przez T. Kościuszkę w 1794 roku formalnie przyznawał ograniczoną wolność osobistą chłopom pańszczyźnianym. Niedługo przed III roz- biorem Polski, w 1794 roku Hugo Kołłątaj opracował ustawę, na podstawie której gwarantowano chłopom biorącym udział w powstaniu kościuszkowskim nadanie na własność ziemi przez nich użytkowanej, a w razie ich śmierci – ich synom. Do- kumenty te jednak, jak większość aktów prawnych wydanych w tamtym czasie, nie miały prawie żadnego wpływu na faktyczną sytuację chłopów.

Tabela 3. Struktura zasiewów zbóż na wybranych obszarach ziem polskich w drugiej połowie XVIII wieku (%)

Zboże Obszar

karpacki Pogórze Karpackie

Wielkopolska Obszar

sandomierski Obszar łęczycki wschodnia zachodnia

Pszenica 2 7 8 6 10 10

Jęczmień 11 18 25 21 24 18

Owies 81 51 18 18 33 22

Żyto 6 24 49 55 33 50

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Baranowski, Topolski 1964.

Rozwój rolnictwa na terenach ziem polskich w kolejnych latach był uzależnio- ny od polityki państw zaborczych. Kształtujący się ustrój rolny charakteryzowała z jednej strony ekonomiczna dominacja wielkiej własności przy jednocześnie dużej liczbie gospodarstw małorolnych i bezrolnych [Mieszczanowski 1983]. W zależności od zaboru reformy uwłaszczeniowe były zapoczątkowane w różnych latach. Naj- wcześniej w zaborze pruskim, w którym poddaństwo osobiste chłopów zniesiono w 1807 roku, w zaborze austriackim w 1848 roku, a w zaborze rosyjskim w 1864.

Rezultatem tych reform było zniesienie pańszczyzny, chłopi otrzymali wolność osobistą oraz prawo własności do użytkowanych przez nich gruntów.

Włączenie ziem polskich do różnych systemów gospodarczych zaborców spowodowało pogłębienie się różnic regionalnych w zakresie poziomu rozwoju rolnictwa i struktury agrarnej, które są widoczne do dziś. Rolnictwo w zaborze austriackim w pierwszej połowie XIX wieku cechowało się całkowitą stagnacją.

(27)

Poważny problem stanowiło nasilające się wówczas rozdrobnienie gospodarstw chłopskich. Jak wynika z danych zaprezentowanych na rysunkach 1 i 2, gospodarstwa do 5 hektarów stanowiły ponad 80% wszystkich gospodarstw, zajmując jedynie 30% powierzchni UR. Zdaniem B. Klepackiego i A. Żak przyczyn rozdrobnienia gospodarstw należy upatrywać w wysokich cenach ziemi w tym okresie, które wynikały z dużego popytu chłopów na ziemię [Klepacki, Żak 2013]. Galicja była najgęściej zaludnionym obszarem spośród wszystkich ziem polskich. Prawie 80%

społeczeństwa stanowili mieszkańcy wsi, a słabo rozwinięty przemysł ograniczał możliwości migracji ludności wiejskiej do miast.

Rysunek 1. Liczba gospodarstw rolnych w Galicji na początku XX wieku

46%

35%

14%

3%

1% 1%

<2ha 2,0–4,9ha 5,0–9,9ha 10,0–19,9ha 20,0–49,9ha 50haiwięcej Źródło: opracowanie własne na podstawie: Klepacki, Żak 2013.

Rysunek 2. Struktura powierzchni gospodarstw rolnych w Galicji na początku XX wieku (%)

8%

21%

16%

8%

4%

43%

(28)

W zaborze pruskim zmiany w rolnictwie były zróżnicowane i zależały od regionu. W wyniku uwłaszczenia chłopów powstała liczna grupa dużych gospodarstw chłopskich oraz duża grupa gospodarstw małych. Silna polaryzacja struktury obszarowej w największym stopniu widoczna była w Wielkim Księstwie Poznańskim.

Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 3, gospodarstwa o obszarze do 2 ha, stanowiły 55% wszystkich gospodarstw i zajmowały tylko 3% ziemi. Natomiast gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 50 ha miały tylko 2% udziału w ogólnej liczbie gospodarstw, ale skupiały prawie 55% obszaru UR (rysunek 4).

Rysunek 3. Liczba gospodarstw rolnych w Wielkim Księstwie Poznańskim na początku XX wieku

55%

13%

12%

11%

7%

2%

Rysunek 4. Struktura powierzchni gospodarstw rolnych w Wielkim Księstwie Poznańskim na początku XX wieku (%)

3%

4%

8%

17%

16%

52%

(29)

Dynamiczny rozwój przemysłu i miast na ziemiach zaboru pruskiego stworzył dogodne warunki ekonomiczne dla rozwoju rolnictwa towarowego: wzrost zapo- trzebowania na żywność w regionie oraz odpływ ludności ze wsi. Funkcjonujące prawo spadkowe oraz brak presji demograficznej nie sprzyjały podziałowi gospodarstw rolnych. Poza tym działająca od kwietnia 1886 roku Komisja Kolonizacyjna wykupywała ziemię od polskiej szlachty i chłopów, osadzając na niej osadników z Cesarstwa Niemieckiego, wzmacniając w ten sposób gospodarstwa duże [Bożek, Bogocz 2012].

W pierwszej połowie XIX wieku na ziemiach należących do zaboru rosyjskiego dominowały gospodarstwa feudalne. Ich średnia powierzchnia wynosiła ok. 500 ha.

Stopniowo ziemie należące do szlachty czy sektora publicznego przechodziły w ręce innych grup społecznych (kupców, przemysłowców, bankierów), którzy tworzyli nową grupę wielkich właścicieli ziemskich [Bański 2009].

W wyniku reform 1863–1864 chłopi w zaborze rosyjskim uzyskali prawo wła- sności do użytkowanych przez siebie gruntów, budynków i inwentarza. Nie płacili oni szlachcie za ziemię, ale zostali obciążeni wieczystym podatkiem gruntowym.

Reformy objęły ostatecznie 695 tys. gospodarstw o łącznej powierzchni prawie 5 mln ha [Jezierski, Leszczyński 1997]. Uwłaszczenie przyczyniło się do wzrostu liczby gospodarstw chłopskich.

Jednym z najważniejszych problemów wsi w latach 1918–1939 było jej ogromne przeludnienie. W 1921 roku na obszarach wiejskich mieszkało 72% ludności kraju, a z rolnictwa utrzymywało się prawie 65% osób czynnych zawodowo. Był to jeden z najwyższych wskaźników w ówczesnej Europie [Bański 2009]. W grupie czynnej zawodowo ludności wiejskiej osoby utrzymujące się z rolnictwa stanowiły 80%. Na 100 ha gruntów ornych przypadały w Polsce, w połowie lat 30. – 82 osoby, podczas gdy w Niemczech – 49 osób, a w Czechosłowacji – 64. Jednocześnie plony w Polsce były znacznie niższe niż w wymienionych krajach. Jak wynika z tabeli 4, skala przeludnienia była zróżnicowana regionalnie. Najwyższe przeludnienie występowało w województwach południowych, a najniższe w województwach zachodnich. Liczbę ludności zamieszkującej obszary wiejskie, a zbędnej do produkcji rolnej szacowano na 2,5 do 4,5 mln osób [Landau, Tomaszewski 1991].

Problem przeludnienia wsi był trudny do rozwiązania, ponieważ słaby przemysł nie był w stanie wchłonąć nadwyżki rąk do pracy występującej na wsi. Rezulta- tem tej sytuacji było zjawisko utajonego bezrobocia na wsi, co stanowiło czynnik hamujący wzrost gospodarczy kraju.

(30)

Tabela 4. Ludność rolnicza w Polsce przypadająca na 100 ha użytków rolnych

Rok Polska

ogółem

Województwa

wschodnie zachodnie centralne południowe

1921 71,2 52,3 57,0 72,5 102,4

1931 76,5 60,6 54,1 77,9 108,4

1938 81,5 65,0 58,1 83,2 114,9

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mieszczankowski 1983.

Kolejnym problemem dwudziestolecia międzywojennego, wpływającym na kondycję polskiego rolnictwa, była niekorzystna struktura agrarna. Jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 5, dominowały gospodarstwa do 5 ha (61,5%

wszystkich jednostek). Natomiast gospodarstwa powyżej 50 ha obejmowały prawie 50% gruntów, stanowiąc niespełna 1% wszystkich gospodarstw rolnych.

Tabela 5. Struktura agrarna w Polsce według spisu z 1921 roku*

Grupy obszarowe gospodarstw

Liczba gospodarstw

w tysiącach

Udział w ogólnej

liczbie gospodarstw

[%]

Powierzchnia gospodarstw w tysiącach ha

Udział ogólnej powierzchni [%]

do 2,0 ha 1 013,4 29,0 1 060,7 2,8

2,1–5,0 ha 1 138,5 32,6 4 248,3 11,2

5,1–10,0 ha 861,1 24,7 6 562,6 17,3

10,1–20,0 ha 360,0 10,3 5 201,7 13,7

20,1–50,0 ha 87,6 2,5 2 611,1 6,9

Pow. 50,0 ha 30,1 0,9 18 241,6 48,1

Razem 3 490,7 100,0 37 926,0 100,0

* spis z 1921 roku nie objął województwa wileńskiego i Górnego Śląska Źródło: opracowanie własne na podstawie: Landau, Tomaszewski 1991.

Trwający prawie 150 lat okres zaborów spowodował, że rolnictwo na odzyska- nych ziemiach polskich było wyraźnie zróżnicowane przestrzennie. Największym rozdrobnieniem gospodarstw charakteryzowały się województwa południowe (ziemie byłego zaboru austriackiego). Na efektywność gospodarowania w byłej Galicji negatywnie wpływała także tzw. szachownica gruntów. Na tym obszarze najbardziej

(31)

opornie przebiegała również komasacja ziemi, ze względu na ogromne przywiązanie właścicieli do tradycyjnego układu pól. Rozdrobnieniem gospodarstw cechowały się także ziemie byłego zaboru rosyjskiego. Dominowały tutaj drobnotowarowe gospodarstwa rolne prowadzące gospodarkę ekstensywną. Na lokalnym runku zbytu istniała silna konkurencja w postaci tanich produktów przywożonych z głębi Rosji.

Z kolei w strukturze gospodarstw rolnych województw zachodnich dominowały duże gospodarstwa chłopskie. Wykorzystywano w nich nowoczesne metody gospodarowania, a prace w dużej części były zmechanizowane. Zdaniem M. Machałek [2013] komasacja gruntów w tej części Polski w zasadzie nie była potrzebna. W okresie międzywojennym scalono na tym obszarze tylko kilka wsi [Machałek 2013].

Pod naciskiem partii chłopskich w 1919 roku sejm przyjął uchwałę o parcela- cji majątków państwowych i wykupie nadwyżek ziemi w majątkach prywatnych.

Maksymalną powierzchnię gospodarstw ustalono na poziomie 180 ha, natomiast na Kresach Wschodnich i w województwach zachodnich limit wynosił 400 ha. Uchwa- ła nie była ustawą, jedynie wytyczyła kierunek reformy rolnej.^. Ustawa w sprawie reformy rolnej, prawnie rozpoczynająca proces zmian, została uchwalona w lipcu 1920 roku [Dz.U. nr 70/1920, poz. 462]. Ustawa ta przewidywała parcelację całej ziemi państwowej oraz parcelację ziemi wykupywanej przez państwo od właścicieli ziemskich. Był to przymusowy wykup nadwyżek ziemi powyżej 60 ha w okręgach przemysłowych, powyżej 400 ha w województwach zachodnich i wschodnich oraz powyżej 180 ha na pozostałym obszarze państwa. Wywłaszczani właściciele mieli otrzymywać odszkodowanie w wysokości połowy ceny rynkowej. Pierwszeństwo przyznania ziemi dotyczyło wszystkich bezrolnych i małorolnych chłopów. Po wej- ściu w życie konstytucji marcowej z 1921 roku, która wprowadziła zasadę niena- ruszalności własności prywatnej, w praktyce parcelację ograniczono głównie do majątków państwowych.

Kolejną ustawę dotyczącą reformy rolnej uchwalono w 1925 roku. Przyjęta ustawa zakładała coroczną parcelację 200 tys. ha. Górną granicę powierzchni gospodarstwa ustalono na 60–80 ha w Polsce centralnej, 300 ha na obszarze województw wschodnich i 700 ha dla majątków, na których terenie funkcjonowały zakłady przetwórstwa rolnego. Konsekwencją realizacji reformy rolnej było zmniejszenie powierzchni wielkich majątków ziemskich (około 1/5). Reforma nie powstrzyma- ła jednak postępującego rozdrobnienia agrarnego na wsi. Ziemia parcelowanych majątków zasilała istniejące gospodarstwa chłopskie, jednak tradycyjny, rodzinny podział ziemi powodował, że średni obszar gospodarstw systematycznie malał.

Jak wskazują I. Kostrowicka, Z. Landau i J. Tomaszewski [1984], przeciętny obszar

(32)

gospodarstwa chłopskiego w 1921 roku wynosił w Polsce 5,7 ha, natomiast w 1938 roku powierzchnia ta zmalała do 5 ha. Jednocześnie wzrósł także udział liczby gospodarstw małych, niesamowystarczalnych, w ogólnej liczbie gospodarstw do prawie 65%.

W okresie międzywojennym nie udało się doprowadzić do rozwiązania kwestii agrarnej. Z koniecznością jej przebudowy po II wojnie światowej zgadzali się przedstawiciele wszystkich partii politycznych, różnili się jednak co do ich zasad.

Przebieg zdarzeń politycznych w Polsce po 1945 roku spowodował, że ostateczny wpływ na sposób realizacji reformy rolnej mieli komuniści. Reformę rolną zapo- wiedziano w ogłoszonym 22 lipca 1944 roku Manifeście Polskiego Komitetu Wy- zwolenia Narodowego (PKWN). Wprowadzona reforma rolna spowodowała wielkie zmiany na polskiej wsi, marginalizując rolę ziemiaństwa, a wzmacniając pozycję mało- i średniorolnych chłopów. Przebieg reformy był zróżnicowany regionalnie.

W województwach Polski południowo-wschodniej bardzo szybko wyczerpał się zapas ziemi uzyskany z likwidacji majątków ziemskich. Przyjęta w ustawie mi- nimalna norma 5 ha dla nowo tworzonych gospodarstw okazała się niemożliwa do utrzymania. Jak wskazują I. Kostrowicka, Z. Landau i J. Tomaszewski [1984], średnia powierzchnia nowo utworzonego gospodarstwa na terenach Polski po- łudniowo-wschodniej wynosiła niespełna 3 ha. Z kolei na ziemiach zachodnich i północnych znaczna nadwyżka ziemi oraz problemy z jej zasiedleniem pozwoliły na przyjęcie wyższych niż w pozostałych regionach nadziałów ziemi, które wynosiły od 7 do 15 ha.

Do 1949 roku rozparcelowano prawie 6 mln ha ziemi, w tym ponad 50% na ziemiach zachodnich i północnych. Rozdzielono lub przyjęto na własność państwa 13 000 majątków ziemskich [Batowski 2009]. Ponad 3 mln ha ziemi pozostało w posiadaniu państwa. Około 2/3 tego obszaru znajdowało się na ziemiach północ- no-zachodniej Polski. Liczba gospodarstw najmniejszych zmalała średnio o 5%, ale w dalszym ciągu utrzymywało się rozdrobnienie wsi [Kaliński, Landau 2003]. Jak wynika z tabeli 6, udział gospodarstw do 5 ha w strukturze agrarnej gospodarstw chłopskich w 1949 roku wynosił 61,3% i był niższy tylko o 3,1 p.p. w porównaniu do ich udziału w strukturze agrarnej gospodarstw w 1938 roku. Funkcjonujące małe gospodarstwa były słabe ekonomicznie, niezdolne do intensyfikacji produkcji, bardzo podatne na presję podatkową, a tym samym bardziej zależne od polityki państwa [Mieszczankowski 1960]. W okresie 1938–1949 zaobserwowano wzrost liczby gospodarstw o powierzchni 5–10 ha (o 13%) i jednostek liczących 10,1–20,0 ha (o 10%) [Kaliński, Landau 2003].