Struktura agrarna to pojęcie obejmujące wiele elementów: strukturę obszarową, strukturę własności w rolnictwie, wielkość zaangażowanych środków wytwórczych czy wielkość produkcji [Wilkin 1996]. Od wieków jako słabość polskiego rolnic-twa traktuje się niekorzystną strukturę agrarną, która oddziałuje na efektywność gospodarstw rolnych. Struktura ta jest rezultatem stosunków politycznych i spo-łeczno-gospodarczych, w dużym stopniu jest uzależniona także od historii kraju czy regionu [Klepacki, Żak 2013]. W kształtowaniu się struktury agrarnej Polski można wyróżnić kilka okresów: okres przedfeudalny, okres gospodarki feudal-nej, gospodarkę folwarczno-pańszczyźnianą, gospodarkę rolną w okresie zaborów, rolnictwo w okresie międzywojennym, socjalizmu, lata 1990–2004 oraz okres po akcesji Polski do Unii Europejskiej.
Przez tysiąclecia rolnictwo ewoluowało, co wpływało na zmiany znaczenia ziemi. Polegały one przede wszystkim na dostosowaniu upraw i chowu zwierząt do warunków przyrodniczych. Początkowo ludzie zaspokajali swoje potrzeby za pomo-cą zbieractwa. Przejście od zbieractwa do pierwszych form rolnictwa umożliwiło rozpoczęcie osiadłego trybu życia. W uprawie ziemi współistniały dwie techniki:
kopieniacza oraz wypaleniskowa. Pierwszy z wymienionych sposób uprawy rozwinął się na obszarach pozbawionych szaty roślinnej, natomiast na terenach zalesionych występowała gospodarka żarowa [Bański 2009]. Ówczesne gospodarowanie ziemią polegało na organizacji użytkowania ziemi, uprawianiu jej i wytwarzaniu tyle, żeby zaspokoić własne potrzeby.
24 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne
Początkowo do uprawy ziemi wykorzystywano drewniane radła. Stopniowo wprowadzano i udoskonalano narzędzia żelazne. Zastosowanie narzędzi żela-znych, wzrost gęstości zaludnienia oraz zmiana metod uprawy roli (wprowadzenie systemu przemienno-odłogowego) umożliwiły intensyfikację produkcji roślinnej [Strużek 1966].
Zdaniem J. Bańskiego [2009], w wyniku rozpadu wspólnoty rodowej i poja-wienia się nowych grup społecznych oraz instytucji, na ziemiach polskich zaczął kształtować się ustrój feudalny. Wszystko to miało istotny wpływ na zmiany za-chodzące w ówczesnym rolnictwie. W okresie V–IX wieku n.e. ukształtowała się wspólnota rodowo-terytorialna pod nazwą „opole”. System ten polegał na tym, że grunty orne były użytkowane indywidualnie przez poszczególne rodziny, natomiast z pozostałych użytków korzystali mieszkańcy całego opola [Bański 2009].
Od X do XII wieku organizacja produkcji rolnej bazowała na jednorodzinnych gospodarstwach chłopskich o średniej powierzchni około 15–20 hektarów. Ilość posiadanej ziemi decydowała o kondycji ekonomicznej rodziny i jej prestiżu spo-łecznym. W wyniku przemian wyodrębnił się podział społeczeństwa na feudałów, którzy posiadali znaczną ilość ziemi oraz podległą im grupę ludności chłopskiej.
Jak wskazują B. Klepacki i A. Żak [2013], od połowy XII wieku folwarki feudalne stały się dominującą formą własności ziemi (30–60 ha).
Kolejny okres (do XIV wieku) charakteryzował się dynamicznym rozwojem osadnictwa wiejskiego, zwłaszcza na obszarze południowej Polski. Zasiedlanie przy-czyniło się do karczowania terenów leśnych i stałego wzrostu powierzchni użytków rolnych. Chłopi powiększali swoje majątki głównie poprzez zagospodarowywanie nieużytków położonych w sąsiedztwie ich pól. Dynamiczne użytkowanie gruntów, dzielenie pól i działek miedzami oraz późniejsze podziały spadkowe spowodowały stopniowe wykształcenie się szachownicy pól [Bański 2009].
Od XV wieku polska gospodarka weszła w okres folwarczno-pańszczyźniany.
Był to system charakterystyczny dla środkowej i wschodniej części Europy. Gospo-darkę folwarczno-pańszczyźnianą charakteryzował folwark, stanowiący podstawę gospodarowania, oraz pańszczyzna. Był to obowiązek przymusowej i darmowej pracy, wykonywanej przez chłopów na rzecz właściciela ziemskiego – w wymiarze ustalonym jednostronnie przez właściciela folwarku bądź określony według norm zwyczajowych czy prawnych. Początkowo chłop był zobowiązany do jednego dnia pracy w tygodniu na dobrach pańskich. W połowie XVI wieku pańszczyzna wzrosła do 3 dni, w kolejnych stuleciach do 4, a nawet 5 dni.
Wiek XVI to dynamiczny rozwój produkcji rolniczej, określany mianem „zło-tego wieku” polskiego rolnictwa. Powierzchnia ziem uprawnych wynosiła wtedy około 11 mln hektarów i gospodarowało na nich około 600 000 rodzin rolniczych.
Gospodarstwa folwarczne posiadały około 30% gruntów uprawnych. Powierzchnia najmniejszych majątków wynosiła około 1 łana ziemi (~17 ha), natomiast najwięk-szych – kilkadziesiąt łanów. W tym okresie zagospodarowywano także grunty sąsia-dujące z obszarami rolniczymi. Rozpoczęła się również kolonizacja ziem ruskich, obszarów nad Narwią i Bugiem, Żuław, Prus Królewskich i gruntów w Beskidach.
Następowało też stopniowe różnicowanie regionalne rolnictwa pod względem wielkości średniego obszaru gospodarstwa, kierunków produkcji i towarowości.
W strukturze zasiewów przeważało żyto i owies. Upowszechniły się uprawa kapusty, sałaty, kopru, selera i kalafiora. W chowie zwierząt gospodarskich przeważało bydło, zwłaszcza w gospodarstwach chłopskich, co było związane z zapotrzebowaniem na siłę pociągową do prac własnych, jak i na rzecz folwarku [Bański 2009].
Po dynamicznym rozwoju gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej w XVI stu-leciu, w kolejnym okresie ujawniły się jej negatywne skutki. Załamanie się eksportu zboża spowodowało zmniejszenie się dochodów właścicieli folwarków. W wyniku stopniowego upadku drobnej i średniej szlachty dokonywała się dalsza koncentracja ziemi, powstawały tzw. latyfundia. Wielkie gospodarstwa rolne wymagały wyższych nakładów pracy, co skutkowało wzrostem obciążenia chłopów pańszczyzną i po-gorszeniem warunków życia ludności rolniczej.
Rozwarstwienie majątkowe ludności rolniczej oraz wojny zapoczątkowane w połowie XVII wieku doprowadziły do załamania się polskiego rolnictwa w ko-lejnym okresie. Pierwszą połowę XVIII wieku cechowało drastyczne obniżenie się produkcji rolniczej. Następowało rozdrobnienie gospodarstw chłopskich. Zaniecha-no uprawy na około 1/3 gruntów ornych. W niektórych regionach kraju powrócoZaniecha-no do dwupolówki. Spadło pogłowie żywca.
Drugą połowę XVIII wieku cechowało ożywienie gospodarcze. W analizo-wanym okresie systematycznie rosła produkcja zbóż. Struktura zasiewów była zróżnicowana przestrzennie i wynikała z warunków agroekologicznych. Na Po-górzu Karpackim i obszarze Karpat dominował owies, w Wielkopolsce i obszarze łęczyckim – żyto (tabela 3). Upowszechniła się produkcja ziemniaka, rzepaku oraz tytoniu. W chowie zwierząt gospodarskich nadal dominowało bydło.
Kryzys gospodarki folwarczno-pańszczyźnianej skłonił niektórych magna-tów w drugiej połowie XVIII wieku do zmniejszania lub całkowitego zniesienia
26 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne
pańszczyzny i zastępowania jej czynszem. W niektórych folwarkach chłopi mie-li możność wyboru pomiędzy pańszczyzną (której wymiar był unormowany) a czynszem. Równocześnie dostrzeżono konieczność reform zmierzających do ulżenia doli chłopów. System folwarczno-pańszczyźniany poddano krytyce. „Uni-wersał Połaniecki” wydany przez T. Kościuszkę w 1794 roku formalnie przyznawał ograniczoną wolność osobistą chłopom pańszczyźnianym. Niedługo przed III roz-biorem Polski, w 1794 roku Hugo Kołłątaj opracował ustawę, na podstawie której gwarantowano chłopom biorącym udział w powstaniu kościuszkowskim nadanie na własność ziemi przez nich użytkowanej, a w razie ich śmierci – ich synom. Do-kumenty te jednak, jak większość aktów prawnych wydanych w tamtym czasie, nie miały prawie żadnego wpływu na faktyczną sytuację chłopów.
Tabela 3. Struktura zasiewów zbóż na wybranych obszarach ziem polskich w drugiej połowie XVIII wieku (%)
Zboże Obszar
karpacki Pogórze Karpackie
Wielkopolska Obszar
sandomierski Obszar łęczycki wschodnia zachodnia
Pszenica 2 7 8 6 10 10
Jęczmień 11 18 25 21 24 18
Owies 81 51 18 18 33 22
Żyto 6 24 49 55 33 50
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Baranowski, Topolski 1964.
Rozwój rolnictwa na terenach ziem polskich w kolejnych latach był uzależnio-ny od polityki państw zaborczych. Kształtujący się ustrój roluzależnio-ny charakteryzowała z jednej strony ekonomiczna dominacja wielkiej własności przy jednocześnie dużej liczbie gospodarstw małorolnych i bezrolnych [Mieszczanowski 1983]. W zależności od zaboru reformy uwłaszczeniowe były zapoczątkowane w różnych latach. Naj-wcześniej w zaborze pruskim, w którym poddaństwo osobiste chłopów zniesiono w 1807 roku, w zaborze austriackim w 1848 roku, a w zaborze rosyjskim w 1864.
Rezultatem tych reform było zniesienie pańszczyzny, chłopi otrzymali wolność osobistą oraz prawo własności do użytkowanych przez nich gruntów.
Włączenie ziem polskich do różnych systemów gospodarczych zaborców spowodowało pogłębienie się różnic regionalnych w zakresie poziomu rozwoju rolnictwa i struktury agrarnej, które są widoczne do dziś. Rolnictwo w zaborze austriackim w pierwszej połowie XIX wieku cechowało się całkowitą stagnacją.
Poważny problem stanowiło nasilające się wówczas rozdrobnienie gospodarstw chłopskich. Jak wynika z danych zaprezentowanych na rysunkach 1 i 2, gospodar-stwa do 5 hektarów stanowiły ponad 80% wszystkich gospodarstw, zajmując jedynie 30% powierzchni UR. Zdaniem B. Klepackiego i A. Żak przyczyn rozdrobnienia gospodarstw należy upatrywać w wysokich cenach ziemi w tym okresie, które wynikały z dużego popytu chłopów na ziemię [Klepacki, Żak 2013]. Galicja była najgęściej zaludnionym obszarem spośród wszystkich ziem polskich. Prawie 80%
społeczeństwa stanowili mieszkańcy wsi, a słabo rozwinięty przemysł ograniczał możliwości migracji ludności wiejskiej do miast.
Rysunek 1. Liczba gospodarstw rolnych w Galicji na początku XX wieku
46%
35%
14%
3%
1% 1%
<2 ha 2,0–4,9 ha 5,0–9,9 ha 10,0–19,9 ha 20,0–49,9 ha 50 ha i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie: Klepacki, Żak 2013.
Rysunek 2. Struktura powierzchni gospodarstw rolnych w Galicji na początku XX wieku (%)
8%
21%
16%
8%
4%
43%
<2 ha 2,0–4,9 ha 5,0–9,9 ha 10,0–19,9 ha 20,0–49,9 ha 50 ha i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie: Klepacki, Żak 2013.
28 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne
W zaborze pruskim zmiany w rolnictwie były zróżnicowane i zależały od re-gionu. W wyniku uwłaszczenia chłopów powstała liczna grupa dużych gospodarstw chłopskich oraz duża grupa gospodarstw małych. Silna polaryzacja struktury ob-szarowej w największym stopniu widoczna była w Wielkim Księstwie Poznańskim.
Jak wynika z danych przedstawionych na rysunku 3, gospodarstwa o obszarze do 2 ha, stanowiły 55% wszystkich gospodarstw i zajmowały tylko 3% ziemi. Natomiast gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 50 ha miały tylko 2% udziału w ogólnej liczbie gospodarstw, ale skupiały prawie 55% obszaru UR (rysunek 4).
Rysunek 3. Liczba gospodarstw rolnych w Wielkim Księstwie Poznańskim na początku XX wieku
55%
13%
12%
11%
7%
2%
<2 ha 2,0–4,9 ha 5,0–9,9 ha 10,0–19,9 ha 20,0–49,9 ha 50 ha i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie: Klepacki, Żak 2013.
Rysunek 4. Struktura powierzchni gospodarstw rolnych w Wielkim Księstwie Poznańskim na początku XX wieku (%)
3%
4%
8%
17%
16%
52%
<2 ha 2,0–4,9 ha 5,0–9,9 ha 10,0–19,9 ha 20,0–49,9 ha 50 ha i więcej Źródło: opracowanie własne na podstawie: Klepacki, Żak 2013.
Dynamiczny rozwój przemysłu i miast na ziemiach zaboru pruskiego stworzył dogodne warunki ekonomiczne dla rozwoju rolnictwa towarowego: wzrost zapo-trzebowania na żywność w regionie oraz odpływ ludności ze wsi. Funkcjonujące prawo spadkowe oraz brak presji demograficznej nie sprzyjały podziałowi gospo-darstw rolnych. Poza tym działająca od kwietnia 1886 roku Komisja Kolonizacyjna wykupywała ziemię od polskiej szlachty i chłopów, osadzając na niej osadników z Cesarstwa Niemieckiego, wzmacniając w ten sposób gospodarstwa duże [Bożek, Bogocz 2012].
W pierwszej połowie XIX wieku na ziemiach należących do zaboru rosyjskiego dominowały gospodarstwa feudalne. Ich średnia powierzchnia wynosiła ok. 500 ha.
Stopniowo ziemie należące do szlachty czy sektora publicznego przechodziły w ręce innych grup społecznych (kupców, przemysłowców, bankierów), którzy tworzyli nową grupę wielkich właścicieli ziemskich [Bański 2009].
W wyniku reform 1863–1864 chłopi w zaborze rosyjskim uzyskali prawo wła-sności do użytkowanych przez siebie gruntów, budynków i inwentarza. Nie płacili oni szlachcie za ziemię, ale zostali obciążeni wieczystym podatkiem gruntowym.
Reformy objęły ostatecznie 695 tys. gospodarstw o łącznej powierzchni prawie 5 mln ha [Jezierski, Leszczyński 1997]. Uwłaszczenie przyczyniło się do wzrostu liczby gospodarstw chłopskich.
Jednym z najważniejszych problemów wsi w latach 1918–1939 było jej ogrom-ne przeludnienie. W 1921 roku na obszarach wiejskich mieszkało 72% ludności kraju, a z rolnictwa utrzymywało się prawie 65% osób czynnych zawodowo. Był to jeden z najwyższych wskaźników w ówczesnej Europie [Bański 2009]. W grupie czynnej zawodowo ludności wiejskiej osoby utrzymujące się z rolnictwa stanowiły 80%. Na 100 ha gruntów ornych przypadały w Polsce, w połowie lat 30. – 82 osoby, podczas gdy w Niemczech – 49 osób, a w Czechosłowacji – 64. Jednocześnie plony w Polsce były znacznie niższe niż w wymienionych krajach. Jak wynika z tabeli 4, skala przeludnienia była zróżnicowana regionalnie. Najwyższe przeludnienie występowało w województwach południowych, a najniższe w województwach zachodnich. Liczbę ludności zamieszkującej obszary wiejskie, a zbędnej do pro-dukcji rolnej szacowano na 2,5 do 4,5 mln osób [Landau, Tomaszewski 1991].
Problem przeludnienia wsi był trudny do rozwiązania, ponieważ słaby przemysł nie był w stanie wchłonąć nadwyżki rąk do pracy występującej na wsi. Rezulta-tem tej sytuacji było zjawisko utajonego bezrobocia na wsi, co stanowiło czynnik hamujący wzrost gospodarczy kraju.
30 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne
Tabela 4. Ludność rolnicza w Polsce przypadająca na 100 ha użytków rolnych
Rok Polska
ogółem
Województwa
wschodnie zachodnie centralne południowe
1921 71,2 52,3 57,0 72,5 102,4
1931 76,5 60,6 54,1 77,9 108,4
1938 81,5 65,0 58,1 83,2 114,9
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Mieszczankowski 1983.
Kolejnym problemem dwudziestolecia międzywojennego, wpływającym na kondycję polskiego rolnictwa, była niekorzystna struktura agrarna. Jak wynika z danych zaprezentowanych w tabeli 5, dominowały gospodarstwa do 5 ha (61,5%
wszystkich jednostek). Natomiast gospodarstwa powyżej 50 ha obejmowały prawie 50% gruntów, stanowiąc niespełna 1% wszystkich gospodarstw rolnych.
Tabela 5. Struktura agrarna w Polsce według spisu z 1921 roku*
Grupy
5,1–10,0 ha 861,1 24,7 6 562,6 17,3
10,1–20,0 ha 360,0 10,3 5 201,7 13,7
20,1–50,0 ha 87,6 2,5 2 611,1 6,9
Pow. 50,0 ha 30,1 0,9 18 241,6 48,1
Razem 3 490,7 100,0 37 926,0 100,0
* spis z 1921 roku nie objął województwa wileńskiego i Górnego Śląska Źródło: opracowanie własne na podstawie: Landau, Tomaszewski 1991.
Trwający prawie 150 lat okres zaborów spowodował, że rolnictwo na odzyska-nych ziemiach polskich było wyraźnie zróżnicowane przestrzennie. Największym rozdrobnieniem gospodarstw charakteryzowały się województwa południowe (zie-mie byłego zaboru austriackiego). Na efektywność gospodarowania w byłej Galicji negatywnie wpływała także tzw. szachownica gruntów. Na tym obszarze najbardziej
opornie przebiegała również komasacja ziemi, ze względu na ogromne przywiązanie właścicieli do tradycyjnego układu pól. Rozdrobnieniem gospodarstw cechowały się także ziemie byłego zaboru rosyjskiego. Dominowały tutaj drobnotowarowe gospodarstwa rolne prowadzące gospodarkę ekstensywną. Na lokalnym runku zbytu istniała silna konkurencja w postaci tanich produktów przywożonych z głębi Rosji.
Z kolei w strukturze gospodarstw rolnych województw zachodnich dominowały duże gospodarstwa chłopskie. Wykorzystywano w nich nowoczesne metody gospo-darowania, a prace w dużej części były zmechanizowane. Zdaniem M. Machałek [2013] komasacja gruntów w tej części Polski w zasadzie nie była potrzebna. W okre-sie międzywojennym scalono na tym obszarze tylko kilka wsi [Machałek 2013].
Pod naciskiem partii chłopskich w 1919 roku sejm przyjął uchwałę o parcela-cji majątków państwowych i wykupie nadwyżek ziemi w majątkach prywatnych.
Maksymalną powierzchnię gospodarstw ustalono na poziomie 180 ha, natomiast na Kresach Wschodnich i w województwach zachodnich limit wynosił 400 ha. Uchwa-ła nie byUchwa-ła ustawą, jedynie wytyczyUchwa-ła kierunek reformy rolnej.. Ustawa w sprawie reformy rolnej, prawnie rozpoczynająca proces zmian, została uchwalona w lipcu 1920 roku [Dz.U. nr 70/1920, poz. 462]. Ustawa ta przewidywała parcelację całej ziemi państwowej oraz parcelację ziemi wykupywanej przez państwo od właścicieli ziemskich. Był to przymusowy wykup nadwyżek ziemi powyżej 60 ha w okręgach przemysłowych, powyżej 400 ha w województwach zachodnich i wschodnich oraz powyżej 180 ha na pozostałym obszarze państwa. Wywłaszczani właściciele mieli otrzymywać odszkodowanie w wysokości połowy ceny rynkowej. Pierwszeństwo przyznania ziemi dotyczyło wszystkich bezrolnych i małorolnych chłopów. Po wej-ściu w życie konstytucji marcowej z 1921 roku, która wprowadziła zasadę niena-ruszalności własności prywatnej, w praktyce parcelację ograniczono głównie do majątków państwowych.
Kolejną ustawę dotyczącą reformy rolnej uchwalono w 1925 roku. Przyjęta ustawa zakładała coroczną parcelację 200 tys. ha. Górną granicę powierzchni gospo-darstwa ustalono na 60–80 ha w Polsce centralnej, 300 ha na obszarze województw wschodnich i 700 ha dla majątków, na których terenie funkcjonowały zakłady przetwórstwa rolnego. Konsekwencją realizacji reformy rolnej było zmniejszenie powierzchni wielkich majątków ziemskich (około 1/5). Reforma nie powstrzyma-ła jednak postępującego rozdrobnienia agrarnego na wsi. Ziemia parcelowanych majątków zasilała istniejące gospodarstwa chłopskie, jednak tradycyjny, rodzinny podział ziemi powodował, że średni obszar gospodarstw systematycznie malał.
Jak wskazują I. Kostrowicka, Z. Landau i J. Tomaszewski [1984], przeciętny obszar
32 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne
gospodarstwa chłopskiego w 1921 roku wynosił w Polsce 5,7 ha, natomiast w 1938 roku powierzchnia ta zmalała do 5 ha. Jednocześnie wzrósł także udział liczby gospodarstw małych, niesamowystarczalnych, w ogólnej liczbie gospodarstw do prawie 65%.
W okresie międzywojennym nie udało się doprowadzić do rozwiązania kwe-stii agrarnej. Z koniecznością jej przebudowy po II wojnie światowej zgadzali się przedstawiciele wszystkich partii politycznych, różnili się jednak co do ich zasad.
Przebieg zdarzeń politycznych w Polsce po 1945 roku spowodował, że ostateczny wpływ na sposób realizacji reformy rolnej mieli komuniści. Reformę rolną zapo-wiedziano w ogłoszonym 22 lipca 1944 roku Manifeście Polskiego Komitetu Wy-zwolenia Narodowego (PKWN). Wprowadzona reforma rolna spowodowała wielkie zmiany na polskiej wsi, marginalizując rolę ziemiaństwa, a wzmacniając pozycję mało- i średniorolnych chłopów. Przebieg reformy był zróżnicowany regionalnie.
W województwach Polski południowo-wschodniej bardzo szybko wyczerpał się zapas ziemi uzyskany z likwidacji majątków ziemskich. Przyjęta w ustawie mi-nimalna norma 5 ha dla nowo tworzonych gospodarstw okazała się niemożliwa do utrzymania. Jak wskazują I. Kostrowicka, Z. Landau i J. Tomaszewski [1984], średnia powierzchnia nowo utworzonego gospodarstwa na terenach Polski po-łudniowo-wschodniej wynosiła niespełna 3 ha. Z kolei na ziemiach zachodnich i północnych znaczna nadwyżka ziemi oraz problemy z jej zasiedleniem pozwoliły na przyjęcie wyższych niż w pozostałych regionach nadziałów ziemi, które wynosiły od 7 do 15 ha.
Do 1949 roku rozparcelowano prawie 6 mln ha ziemi, w tym ponad 50% na ziemiach zachodnich i północnych. Rozdzielono lub przyjęto na własność państwa 13 000 majątków ziemskich [Batowski 2009]. Ponad 3 mln ha ziemi pozostało w posiadaniu państwa. Około 2/3 tego obszaru znajdowało się na ziemiach północ-no-zachodniej Polski. Liczba gospodarstw najmniejszych zmalała średnio o 5%, ale w dalszym ciągu utrzymywało się rozdrobnienie wsi [Kaliński, Landau 2003]. Jak wynika z tabeli 6, udział gospodarstw do 5 ha w strukturze agrarnej gospodarstw chłopskich w 1949 roku wynosił 61,3% i był niższy tylko o 3,1 p.p. w porównaniu do ich udziału w strukturze agrarnej gospodarstw w 1938 roku. Funkcjonujące małe gospodarstwa były słabe ekonomicznie, niezdolne do intensyfikacji produkcji, bardzo podatne na presję podatkową, a tym samym bardziej zależne od polityki państwa [Mieszczankowski 1960]. W okresie 1938–1949 zaobserwowano wzrost liczby gospodarstw o powierzchni 5–10 ha (o 13%) i jednostek liczących 10,1–20,0 ha (o 10%) [Kaliński, Landau 2003].
Tabela 6. Struktura agrarna gospodarstw chłopskich w latach 1938–1949 (%) Grupy obszarowe
gospodarstw 1938 r. 1949 r. Zmiana
1949/1938
Do 2 ha 30,6 28,8 -1,8 p.p.
2,1–5,0 ha 33,8 32,5 -1,3 p.p.
5,1–10,0 ha 23,9 27,1 3,2 p.p.
10,1–20,0 ha 9,5 10,4 0,9 p.p.
Powyżej 20 ha 2,2 1,2 -1,0 p.p.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Kaliński, Landau 2003.
Kolejnym okresem wpływającym na współczesną strukturę agrarną gospo-darstw w Polsce był czas kolektywizacji wsi. Proces ten rozpoczął się pod koniec lat 40. XX wieku. Celem zmian było ograniczenie liczby gospodarstw indywidualnych, zwłaszcza tzw. kułackich oraz rozbudowa sektora państwowego. Przeprowadzane zmiany nie były dyktowane uwarunkowaniami społecznymi czy przesłankami ekonomicznymi, a jedynie ideologicznymi. Tempo powstawania spółdzielni było zróżnicowane regionalnie (tabela 7).
Tabela 7. Stopień uspółdzielczenia chłopskich użytków rolnych wg spisów rolnych w latach 1953–1956 (wybrane województwa) [%]
Wyszczególnienie 1953 1954 1955 1956
katowickie 2,0 2,4 2,4 2,6
kieleckie 0,7 0,8 1,0 1,0
krakowskie 1,2 1,4 1,6 1,7
łódzkie 1,7 2,0 2,7 2,6
opolskie 21,3 24,0 25,9 26,6
rzeszowskie 4,2 5,1 5,3 5,6
szczecińskie 36,6 40,8 44,8 45,5
warszawskie 1,4 1,7 1,9 2,1
wrocławskie 28,8 35,3 39,8 41,2
Polska 7,7 9,4 10,6 11,2
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Jarosz 1998.
34 Rozdział 1. Problematyka małych gospodarstw rolnych – ujęcie teoretyczne
Najtrudniej było zmusić gospodarzy do zakładania spółdzielni tam, gdzie zie-mia należała do nich od pokoleń (obszary ówczesnych województw: katowickiego, kieleckiego, krakowskiego, łódzkiego, warszawskiego). Natomiast na ziemiach, gdzie przywiązanie gospodarza do ziemi było niższe (województwa zachodnie i północne), liczba spółdzielni była wyższa.
W wyniku kolektywizacji pogorszyła się struktura obszarowa gospodarstw – zaobserwowano spadek liczby gospodarstw o powierzchni powyżej 5 ha oraz wzrost udziału gospodarstw najmniejszych (0,1–2 ha, rysunek 5) [Klepacki, Żak 2013]. Efektem wzrostu liczby gospodarstw najmniejszych było nasilenie zjawiska dwuzawodowości (chłoporobotnicy). Dodatkowa praca w przemyśle pozwalała na godziwe życie nawet przy posiadaniu niewielkiej ilości ziemi w gospodarstwie.
Rysunek 5. Struktura gospodarstw indywidualnych według grup obszarowych w latach 1950, 1960, 1970, 1980* (%)
0,063 0,096 0,107
0,196 0,23 0,227
0,3
0,313 0,305 0,284 0,295
0,151 0,133 0,13 0,128
0,157 0,129 0,131 0,13
0,12 0,107 0,121 0,147
0%
20%
40%
60%
80%
100%
1950
0,10–0,49 ha 0,50–0,99 ha 2,00–4,99 ha 5,00–6,99 ha 7,00–9,99 ha 10,00 ha i więcej
1960 1970 1980
* w 1980 roku gospodarstwa o powierzchni 0,1–0,49 ha i 0,5–0,99 ha – jedna grupa obszarowa
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Klepacki, Żak 2013.
W latach 1990–2004 w rolnictwie polskim występowały dwie tendencje, pierw-sza związana z koncentracją ziemi, druga z rozdrobnieniem gospodarstw. Koncen-tracja ziemi związana była z powiększaniem już istniejących gospodarstw, z kolei rozdrobnienie było następstwem rosnącego bezrobocia [Szemberg 1997]. Jak wy-nika z danych zaprezentowanych w tabeli 8, w analizowanym okresie obniżył się
udział gospodarstw z grup obszarowych 2–15 ha w ogólnej strukturze gospodarstw – z poziomu 76,2% w 1990 roku do poziomu 63,5% w 2004 roku (różnica prawie 13 p.p.). Jednocześnie wzrósł udział gospodarstw najmniejszych o prawie 9 p.p.
Omawiane zjawisko nazwano procesem „wypłukiwania” gospodarstw średnich [Woś 1998]. Z kolei w województwach północnych i zachodnich wzrosła liczba dużych gospodarstw indywidualnych. Zdaniem J. Bańskiego [2007] było to następstwem przejmowania przez te gospodarstwa gruntów z sektora publicznego, w mniejszym
Omawiane zjawisko nazwano procesem „wypłukiwania” gospodarstw średnich [Woś 1998]. Z kolei w województwach północnych i zachodnich wzrosła liczba dużych gospodarstw indywidualnych. Zdaniem J. Bańskiego [2007] było to następstwem przejmowania przez te gospodarstwa gruntów z sektora publicznego, w mniejszym