ROLNICTWA I OBSZARÓW WIEJSKICH
2.3. Role pełnione przez małe gospodarstwa rolne
Małe gospodarstwa rolne stanowią podstawę nie tylko krajowego, ale i europej-skiego modelu rolnictwa. Odgrywają szczególną rolę zarówno z punktu widzenia gospodarczego, społecznego, jak i środowiskowego. Niezależnie od dynamicznej zmienności uwarunkowań gospodarowania, którym podlega rolnictwo, nieza-leżnie od prowadzonej polityki rolnej czy też nasilenia się zachodzących zmian strukturalnych w rolnictwie, małe gospodarstwa rolne w dalszym ciągu stanowią i stanowić będą znaczną część podmiotów funkcjonujących na obszarach wiejskich.
Szeroki wachlarz literatury przedmiotu podkreśla rolę i potrzebę istnienia małych gospodarstw rolnych. Pełnią one bowiem szereg ważnych funkcji o charakterze produkcyjno-ekonomicznym i społecznym, wspierają świadczone przez rolnictwo usługi, kształtują środowisko naturalne, utrzymują pożądane walory krajobrazowe, a także przyczyniają się do zachowania dziedzictwa kulturowego.
Pierwotną i niezbywalną funkcją gospodarstw rolnych, w tym także gospo-darstw małych (również tych z podregionu rzeszowskiego), jest produkcja żywności.
Funkcja ta z upływem lat podlega jednak ewolucji i przekształceniu. Odchodzi się bowiem od zapewnienia samowystarczalności oraz bezpieczeństwa żywnościowego, gwarantującego dostępność fizyczną żywności, poprzez wzrost wolumenu produkcji.
W obecnej sytuacji znacznych nadwyżek produktów rolnych podstawowa funk-cja produkcyjna gospodarstw skupia się głównie na zapewnieniu wysokiej jakość wytwarzanej żywności, w tym żywności tradycyjnej, regionalnej i ekologicznej (cechującej się wysokimi walorami zdrowotnymi), [Musiał 2009a, 2009b]. Taki rodzaj działalności ma bowiem szansę wpłynąć pozytywnie na konkurencyjność małych gospodarstw rolnych nie poprzez wzrost wolumenu produkcji, lecz jakości wytwarzanych wyrobów, co jest szczególnie cenne w zakresie podaży na rynkach lokalnych, rynku krajowym czy europejskim [Siekierski 2019]. Ważnym aspektem pozostaje również utrzymanie potencjału produkcyjnego ziemi, co umożliwi pro-dukcję żywności w przyszłości [Wojewodzic 2017].
Istotnym elementem w zakresie produkcyjno-ekonomicznej (rysunek 7) funk-cji małych gospodarstw rolnych jest przeciwdziałanie procesom degradafunk-cji zie-mi i środowiska, jakie niesie ze sobą prowadzenie produkcji rolnej, zwłaszcza jej
intensyfikacja nakładcza, oraz zagwarantowanie racjonalnego wykorzystania ziemi jako szczególnego czynnika produkcji i nieodnawialnej części bogactwa narodowego [Ciechomski 1997]. Zmniejszanie ogólnego poziomu produkcji oraz jej ekstensyfi-kacja, charakterystyczna w małych gospodarstwach rolnych, sprzyja prowadzeniu produkcji rolnej bardziej przyjaznej naturze. Jednakże nadal, pomimo odczuwalnych zmian w tym zakresie, pozostaje lub nawet narasta wiele sprzeczności między kosz-tami ekonomicznymi a koszkosz-tami ekologicznymi efektów gospodarowania [Musiał 2009c]. Wyjścia z konfliktu interesów A. Czyżewski [2001] upatruje w poszukiwaniu równowagi cząstkowej odpowiadającej stosunkom popytowo-podażowym, kory-gowanym celową polityką państwa, równoważącą naturalną słabość ekonomiczną rolnictwa wobec pozostałych nierolniczych zastosowań kapitału.
Rysunek 7. Funkcje małych gospodarstw rolnych w sferze produkcyjno-ekonomicznej Produkcja
żywności
Podtrzymanie potencjału produkcyjnego gleb
Eelement ekonomicznej różnorodności
rolnictwa
Gwarancja podstaw egzystencji dla rodzin rolniczych Zaczyn dla pozarolniczej
działalności gozpodarczej Kreacja popytu
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wojewodzic 2017.
Małe gospodarstwa rolne stanowią także ważny element struktury agrarnej.
Utrzymując niektóre (często tradycyjne) elementy technologii produkcji, stają się gwarantem ekonomicznej różnorodności rolnictwa. Z kolei zasoby, którymi dys-ponują, nierzadko stanowią bazę dla dywersyfikacji i rozwoju działalności rolni-czej lub rozwijania pozarolnirolni-czej działalności gospodarrolni-czej [Wojewodzic 2017].
Aktywne wspieranie rozwoju społeczno-ekonomicznego obszarów wiejskich oraz wielofunkcyjności wsi i gospodarstw rolnych [Tomczak 1994] skupia się m.in. na aktywizowaniu oraz wspieraniu inicjatyw wykorzystania przez rolników swoich (małych) gospodarstw do rozwoju pozarolniczej działalności gospodarczej (np.
agroturystyki, rzemiosła). Rozwój tego typu form działalności na terenach wiejskich,
64 Rozdział 2. Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich
opartych na bazie noclegowej, żywieniowej czy rekreacyjnej w gospodarstwie i jego otoczeniu, dedykowany w szczególności małym gospodarstwom rolnym, daje dużą szansę na poprawę bytu oraz jakości życia rolnikom i ich rodzinom [Dacko i Płon-ka 2011]. W realizacji tych funkcji mieści się także podtrzymywanie odrębności i tożsamości (specyfiki) obszarów wiejskich, dziedzictwa kulturowego wsi oraz kultywowanie tradycji, które, coraz częściej komercjalizowane, stanowią cenne rozwiązanie w przekształcaniu pozaekonomicznych funkcji małych gospodarstw rolnych w funkcje stricte ekonomiczne. W Europie rolnictwo nadal stwarza istotne dla gospodarki miejsca pracy, a także jest sposobem na życie – szczególnie w krajach biedniejszych – dla znaczącej części populacji [Musiał 2009a].
Oprócz głównych przesłanek produkcyjnych, podkreślających znaczenie ma-łych gospodarstw rolnych, ważnym argumentem jest również wspieranie świad-czonych przez nie usług w zakresie dóbr publicznych [Wilkin 2003]. Łączą się one przede wszystkim z odpowiednim kształtowaniem środowiska naturalnego, utrzy-maniem pożądanych walorów krajobrazowych, a także zachowaniem dziedzictwa kulturowego (rysunek 8). Działalność przyjazna dla środowiska naturalnego wiąże się jednak z pewnymi wyrzeczeniami, np. ograniczeniem lub zaniechaniem przez rolników stosowania takich środków produkcji, jak nawozy czy środki ochrony roślin, które powinny być producentom rolnym rekompensowane [Chotkowski 2009]. Działania wspierające ochronę i zachowanie walorów przyrodniczo-kul-turowych przez małe gospodarstwa rolne mają szczególne znaczenie dla terenów rolniczo marginalnych, a atrakcyjnych przyrodniczo, krajobrazowo i turystycznie.
Utrzymanie mozaiki gruntów, oczek wodnych, śródpolnych zadrzewień i gęstej sieci miedz nie tylko sprzyja utrzymaniu bioróżnorodności, ale także kształtuje, pielęgnuje i konserwuje krajobraz, nadając mu rolniczy charakter [Wojewodzic 2017]. Umiejętne łączenie i podtrzymywanie funkcji rolniczych z ochroną przyrody i krajobrazu warunkuje z kolei pomyślność rozwoju regionalnego [Musiał 1998], w tym będącego przedmiotem analiz podregionu rzeszowskiego, niezwykle zasob-nego w walory przyrodnicze oraz kulturowe.
Funkcje społeczne pełnione przez małe gospodarstwa rolne niewątpliwie łączą się ze specyfiką tychże podmiotów, przyjmujących (a często i podtrzymujących) tradycyjny model rodziny (rysunek 9). Małe gospodarstwa rolne są w dominującej większości gospodarstwami rodzinnymi, tradycyjnymi, w których poprzez wspólne życie często kilku pokoleń, wzajemną pomoc, solidarność i pracę budowane jest zdrowe społeczeństwo [Wojewodzic 2017].
Rysunek 8. Środowiskowe funkcje małych gospodarstw rolnych
Wytwarzanie dóbr publicznych
Dbałość o zasoby naturalne
Kreowanie zrównoważonego rozwoju
Kształtowanie, pielęgnacja i konserwacja krajobrazu Ochrona środowiska
Zapewnienie bioróżnorodności
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wojewodzic 2017.
To właśnie rodzinom wiejskim – rodzinom prowadzącym małe gospodarstwa rolne przypisuje się podtrzymywanie tożsamości społecznej i kulturowej, w tym jakże ważnej tożsamości regionalnej, odnoszącej się do danego terytorium, jego specyficznych cech społecznych, kulturowych, gospodarczych czy nawet topogra-ficznych, wyróżniających go spośród innych ojczyzn [Szczepański i Ślęzak-Tazbir 2009]. Dbałość o tradycję, przekazywanie lokalnych zwyczajów następnym pokole-niom, a przede wszystkim wspólna nauka, pomoc, wzajemna opieka i praca w go-spodarstwie, sprzyjają kształtowaniu więzi pokoleniowych oraz nadają unikatowy charakter rodzinom rolniczym.
Małe gospodarstwa rolne, dominujące w południowej części Polski, w tym także i w podregionie rzeszowskim, często pełnią funkcję bufora zatrudnienia. Są bowiem alternatywą dla zagospodarowania siły roboczej, mającej trudności ze znalezieniem pracy na wsi, zwłaszcza w miejscu zamieszkania. Ponadto, małe gospodarstwa rolne, poprzez pełnienie podstawowej funkcji polegającej na produkcji żywności, mogą tym samym z powodzeniem zapewniać bezpieczeństwo żywnościowe poprzez do-starczanie żywności domownikom na własny użytek, zaspokajając potrzeby rodziny rolniczej. Dzięki zaangażowaniu nadwyżek siły roboczej w małych gospodarstwach rolnych znaczna część z nich może znaleźć chociaż marginalne zatrudnienie, a tym samym w mniejszym stopniu obciążać fundusze socjalne państwa. Racjonalne za-angażowanie posiadanych zasobów pracy powinno przekładać się także nie tylko na utrzymanie, ale przede wszystkim na poprawę statusu ekonomicznego rolnika
66 Rozdział 2. Małe gospodarstwa rolne a zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich
czy członków jego rodziny [Przygodzka 2006]. Zdegradowane finansowo rolnic-two, nie jest bowiem zdolne zapewnić godziwych warunków egzystencji rodzinom tradycyjnych, małych gospodarstw rolnych.
Rysunek 9. Społeczne funkcje małych gospodarstw rolnych
Wychowanie poprzez pracę we wspólnocie
Opieka nad najsłabszymi członkami rodzin Podtrzymanie tożsamości
społecznej i kulturowej (w tym regionalnej)
Zachowanie żywotności obszarów wiejskich
Bufor zatrudnienia
Dbałość o tradycję
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Wojewodzic 2017.
Bez małych gospodarstw rolnych trudno mówić także o podtrzymaniu ży-wotności obszarów wiejskich. Rozwój lokalnych wspólnot, kształtowanie charak-teru wsi, a także dbałość o poprawę sytuacji majątkowej regionu, w tym lokalnej infrastruktury technicznej i społecznej, nie mogłyby być realizowane bez udziału małych gospodarstw rolnych. Szczególnie ważne wydaje się to w odniesieniu do podtrzymania i kształtowania osadnictwa na wsi, w tym zwłaszcza na obszarach cennych przyrodniczo, bogatych kulturowo, lecz o dużych utrudnieniach natu-ralnych dla rozwoju innych dziedzin gospodarki i industrialnych form rolnictwa [Wojewodzic 2017].
Przedstawione funkcje małych gospodarstw rolnych nie wyczerpują szero-kiego wachlarza odgrywanych przez nie ról, opisywanych w dostępnej literaturze przedmiotu. Pozwalają jednak jednoznacznie wskazać, jak ważną odgrywają one rolę z punktu widzenia gospodarczego, społecznego i środowiskowego. Są tak-że podstawą działań argumentujących potrzebę wspierania małych gospodarstw rolnych w ramach prowadzonej polityki rolnej. Mówiąc bowiem o konieczności wsparcia rolnictwa, a w tym małych gospodarstw rolnych, należy stwierdzić: „iż wspieranie rozwoju rolnictwa nie odbywa się wyłącznie w interesie rolników (…),
lecz jest niezbędne dla rozwoju całej gospodarki i w interesie całego społeczeństwa”
[Adamowicz 2009].
Z punktu widzenia rolnictwa europejskiego wydaje się, że najlepszym modelem rozwoju będzie model rolnictwa wielofunkcyjnego i zrównoważonego, który ze względów bezpieczeństwa żywnościowego wymagać będzie utrzymania zarówno gospodarstw zdolnych do odtwarzania potencjału produkcyjnego, jak i gospodarstw pełniących istotne funkcje dla środowiska naturalnego oraz mających znaczenie dla zachowania funkcji pozaprodukcyjnych [Siekierski 2019]. W tak przyjętą koncepcję rozwoju idealnie wpisują się małe gospodarstwa rolne, których znaczenie w spełnia-niu funkcji społecznych i środowiskowych zdecydowanie wzrasta. To one bowiem są odpowiedzialne za kształtowanie krajobrazu, dziedzictwo kulturowe, bogactwo siedlisk i bioróżnorodności czy też wielofunkcyjny rozwój wsi i regionu.
ROZDZIAŁ 3