MAŁE GOSPODARSTWA ROLNE W PODREGIONIE RZESZOWSKIM
3.1. Uwarunkowania funkcjonowania małych gospodarstw rolnych w podregionie rzeszowskim
Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich dokonuje się zawsze w określonym pewnymi cechami spektrum uwarunkowań historycznych, ekonomicznych oraz społecznych.
Procesy przemian zachodzące na wsiach oraz w samym rolnictwie, prowadzące do zmian struktury produkcji, wytwarzanej wartości dodanej oraz zatrudnienia, mają swoje źródło niejednokrotnie w innych sektorach gospodarki narodowej, a także w przestrzeni miast. Wzajemne oddziaływania pomiędzy zróżnicowanymi podmiotami gospodarczymi oraz interakcje zachodzące w gospodarce rynkowej powodują określone dostosowania pojedynczych osób, gospodarstw domowych czy większych zbiorowości osób w odniesieniu do wykonywanego przez nich zawodu, źródeł utrzymania, a w konsekwencji również stylu życia.
Dużym problemem części obszarów wiejskich jest niski poziom rozwoju pozarolniczych sektorów gospodarki, skutkujący względnie wysokim poziomem bezrobocia, ograniczona dostępność komunikacyjna, co między innymi związane jest ze słabym wyposażeniem w podstawowe składniki infrastruktury technicznej, oraz słabym poziomem zaspokojenia części usług publicznych. Nasilenie tego typu problemów w największym stopniu dotyczy regionów o mniejszym poziomie urba-nizacji i jest skorelowane z niskim poziomem rozwoju gospodarczego mierzonym wartością PKB na mieszkańca [Spellerberg, Huschka, & Habich 2007; Czudec, Miś, Zając 2018].
Duże znaczenie dla postępu dokonującego się w wielu krajach, regionach oraz środowiskach lokalnych mają miasta, szczególnie metropolie [Castells 1998;
Smętkowski, Jałowiecki, Gorzelak 2009]. Niemal każde miasto oddziałuje na swo-je otoczenie, a zakres swo-jego wpływu może przybierać różne formy – od dojazdów ludności wiejskiej do pracy oraz szkół, świadczenia przez miasto i związane z nim jednostki organizacyjne i gospodarcze usług publicznych na rzecz mieszkańców sfery jego oddziaływania po kooperację podmiotów gospodarczych. W rezultacie szczególnie duże miasta mogą stanowić bieguny rozwoju regionów, a proces ten związany jest z rozprzestrzenianiem inwestycji w otoczeniu miast i związanymi z nim transferami kapitałowymi [Smętkowski 2011].
Zapotrzebowanie na siłę roboczą generowane w pozarolniczych rodzajach aktywności gospodarczej oraz oferowane tam zarobki były i są nadal w wielu przy-padkach kluczowym czynnikiem determinującym odchodzenie ludzi z rolnictwa do innych zawodów, a tym samym, w konsekwencji wywołanych tym procesem zmian (deficyt rąk do pracy, konieczność zwiększania wydajności i produktywno-ści), prowadziły do zmian sposobu gospodarowania w rolnictwie (mechanizacja, automatyzacja, zwiększanie skali produkcji) oraz na obszarach wiejskich. Tendencja zmierzająca do zwiększenia wydajności pracy w rolnictwie oraz konieczność wy-twarzania większych partii produktów żywnościowych, które mogą być następnie przetwarzane w przedsiębiorstwach przemysłu rolno-spożywczego, wywierały presję na gospodarstwa rolne, powodując zmiany kierunków oraz struktury ich produkcji. Do pojawiających się na rynku zmian zdecydowanie łatwiej i szybciej mogły się przystosować większe gospodarstwa rolne. Jako podmioty charakte-ryzujące się większym potencjałem ekonomicznym miały środki finansowe na dokonanie koniecznych zmian i dostosowanie do zmieniających się uwarunkowań rynkowych. Większe gospodarstwa rolne cechuje ponadto wyższy poziom towa-rowości produkcji oraz specjalizacji, co oznacza koncentrację na jednym bądź maksymalnie kilku produktach, które są następnie w całości sprzedawane. Nie ma w nich w ogóle, a jeśli nawet produkcja z przeznaczeniem na samozaopatrzenie występuje, jej udział jest marginalny.
Większe gospodarstwa rolne zdecydowanie wcześniej odbierają sygnały ryn-kowe po pierwsze dlatego, że starają się na bieżąco monitorować sytuację na rynku, a po drugie – w wyniku tego, że pozostają w stałym, częstym i systematycznym kontakcie z podmiotami gospodarczymi, od których nabywają środki produkcji i którym sprzedają wytwarzane przez siebie produkty. Małe gospodarstwa rolne nie wykazują tak ścisłych kontaktów z rynkiem, gdyż tylko część wytwarzanej przez nich produkcji staje się przedmiotem obrotu rynkowego. Ze względu na raczej niski poziom profesjonalizmu prowadzenia przynajmniej części produkcji (m.in.
70 Rozdział 3. Małe gospodarstwa rolne w podregionie rzeszowskim – próba diagnozy
brak stosowania zabiegów ochrony roślin, ograniczony poziom nawożenia) doko-nują sprzedaży tych produktów tylko w latach urodzaju, w sytuacji gdy pojawiają się nadwyżki, natomiast w pozostałych w ogóle nie są zainteresowane aktualną sytuacją rynkową. Uwzględniając takie okoliczności, trudno spodziewać się, aby małe gospodarstwa rolne odpowiednio wcześnie odbierały symptomy płynące z rynku i aby potrafiły adekwatnie na nie reagować, dostosowując kierunki oraz strukturę produkcji. W tym miejscu trzeba jednak jednoznacznie podkreślić, że sytuacja taka nie dotyczy wszystkich małych gospodarstw rolnych, a jedynie takich, które prowadzą wielokierunkową produkcję o bardzo małej skali. Istnieje bowiem grupa małych gospodarstw rolnych prowadzących wyspecjalizowaną produkcję rolną na wysokim poziomie profesjonalizmu. W takich przypadkach najczęściej jest to produkcja sadownicza, warzywnicza, zielarska itp., wysoce zintensyfikowana, odbywająca się przy dużym zaangażowaniu technicznych środ-ków wytwarzania (specjalistyczny sprzęt, dostosowany system nawożenia oraz ochrony roślin). W odniesieniu do takich sytuacji nie można stosować wielkości powierzchni jako kryterium delimitacji i kwalifikacji gospodarstwa do grupy małych gospodarstw rolnych.
Prowadząc rozważania na temat istnienia małych gospodarstw rolnych i ich roli w regionie rzeszowskim, warto przedstawić w skrócie historyczne uwarunko-wania ich występouwarunko-wania. Ważnym procesem, który miał wpływ na ukształtowanie się obecnej struktury gospodarstw rolnych w Europie, była rewolucja agrarna, której początki obejmują okres przełomu XVI i XVII wieku [Beyer 2012; Koll 1998;
Kopsidis i Wolf 2012]. Społeczeństwa niektórych krajów Zachodniej Europy zaczęły odchodzić od rolniczego stylu życia ok. 1700 roku i tworzyć większe skupiska lud-ności w postaci wiosek i miast. W wyniku rewolucji agrarnej rolnictwo niektórych krajów Europy Zachodniej stało się liderem pod względem wydajności. Kolejnym istotnym wydarzeniem dla przemian oraz rozwoju rolnictwa była rewolucja prze-mysłowa, która głównie dzięki wprowadzeniu do tego sektora gospodarki nowych maszyn i urządzeń i innych osiągnięć techniki, w dużym stopniu przyczyniła się do zwiększenia wydajności pracy. Bardzo ważny wpływ miały wówczas również procesy urbanizacji oraz industrializacji, dzięki którym tworzył się, a następnie dynamicznie rozwijał rynek na produkty pochodzenia rolniczego. Część ludności, która uzyskiwała w tamtym czasie zatrudnienie w przemyśle, uwalniała posiadane zasoby ziemi, które były przejmowane przez rolników na powiększenie własnych gospodarstw. Poza tym pracownicy zatrudnieni poza rolnictwem kreowali rynek zbytu na produkty rolne. W ten sposób rolnicy pozyskiwali zarówno nowe obszary
ziemi, które mogli zagospodarować, jak i zdobywali środki finansowe, które inwe-stowali w swoje gospodarstwa w celu poprawy ich efektywności [Sroka 2015].
W krajach Europy Środkowo-Wschodniej przemiany systemu gospodarowania, zwane rewolucją agrarną oraz przemysłową, rozpoczęły się zdecydowanie później, dopiero w XIX wieku. W trakcie doniosłych przemian, jakie dokonywały się rol-nictwie wielu państw Europy Zachodniej, rozwój rolnictwa w Europie Środkowej i Wschodniej napędzany był w głównej mierze poprzez zwiększenie zaangażowania czynników produkcji. Gospodarka rolna prowadzona była tam w ekstensywny sposób, a procesy intensyfikacji odgrywały niewielką rolę [Satoła, Wojewodzic, Sroka 2018].
Przedstawione pokrótce historyczne uwarunkowania przemian w rolnictwie wpływały również na sytuację kształtującą się na terytorium obecnie zajmowanym przez województwo podkarpackie. Można zaryzykować stwierdzenie, że wyraźnie zarysowane różnice pomiędzy, umownie nazywając, Europą Zachodnią a Środko-wo-Wschodnią miały swoje przełożenie i kontynuację w przemianach zachodzących na ziemiach polskich. Polska jako kraj położony w Europie Środkowo-Wschodniej objęta była procesami scharakteryzowanymi dla tej części kontynentu, a zatem prze-miany dokonywały się tutaj zdecydowanie później względem państw tzw. Zachodu.
Ponadto przez 123 lata, poczynając od 1795 roku, a skończywszy na 1918 roku, terytorium obecnej Polski znajdowało się pod zaborami w obszarach wpływów trzech ówczesnych mocarstw: Prus, Rosji i Austrii. Prowadzona przez zaborców polityka wobec zajętych terenów również odcisnęła piętno na procesach przemian w ich gospodarkach, co miało niebagatelny wpływ na rolnictwo. Obszar obecnego województwa podkarpackiego znalazł się pod zaborem austriackim, tym niemniej od północy graniczył z zaborem rosyjskim i można dostrzec pewne oddziaływania gospodarcze również ze strony tego zaborcy. Pomimo faktu, że od tych wydarzeń upłynęło już bardzo wiele czasu, nie pozostały one bez wpływu na aktualny stan gospodarki podregionu rzeszowskiego, a ich oddziaływanie jest widoczne na obsza-rach wiejskich, w tym obejmuje również sferę funkcjonowania gospodarstw rolnych.
Na terytorium obecnego województwa podkarpackiego nie funkcjonowało, historycznie ujmując, wiele dużych miast, które mogłyby stanowić silne ośrodki rozwoju działalności przemysłowej. Pewnym wyjątkiem w tym zakresie były miasta:
Rzeszów, Krosno, Stalowa Wola, Mielec. Obecnie jedynie w przypadku Rzeszowa można mówić o silnym oddziaływaniu, a w konsekwencji kształtowaniu przez to miasto określonych warunków funkcjonowania gospodarki sąsiadujących z nim gmin [por. Pawlik, Dziekański, Karpińska 2019]. Nie pomniejszając istotnej roli
72 Rozdział 3. Małe gospodarstwa rolne w podregionie rzeszowskim – próba diagnozy
pozostałych miast w procesach przemian oraz realizacji lokalnych strategii rozwo-ju, warto jednak podkreślić, że ich oddziaływanie nie było tak silne i widoczne dla sąsiadujących obszarów, jak w przypadku ośrodków metropolitalnych.
Duże znaczenie dla sytuacji gospodarczej oraz procesów przemian zacho-dzących współcześnie na Podkarpaciu ma fakt, że obszar ten stanowił w latach 1936–1939 część terenu budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego. Był to teren, gdzie lokowano najważniejsze z punktu widzenia rozwoju gospodarczego kraju inwestycje i rozbudowywano infrastrukturę techniczną. Większość ponoszonych naówczas nakładów inwestycyjnych związana była z tworzeniem i rozbudową zakła-dów przemysłowych, w tym w szczególnie istotnej wtedy branży militarnej. W ślad za tym dokonał się rozwój miast oraz poprawa ich wyposażenia infrastrukturalnego [Chudzik 2011]. W największym stopniu na tych inwestycjach skorzystały takie miasta obecnego województwa podkarpackiego, jak Stalowa Wola, Mielec i Rzeszów.
Ten proces nie pozostał bez znaczenia dla funkcjonowania obszarów wiejskich, albowiem również w latach późniejszych znaczna część ludności znalazła pracę w powstałych zakładach przemysłowych i stamtąd pochodziła większość lub całość ich dochodów. Jeżeli prowadzili oni gospodarstwa rolne, to jedynie w celu zapewnie-nia (części) żywności dla rodziny. Taki stan nie stanowił motywatora, aby zmiezapewnie-niać strukturę produkcji rolnej, intensyfikować ją czy powiększać gospodarstwo. Był to zatem jeden z czynników odpowiadających za utrwalenie archaicznej struktury obszarowej gospodarstw w tej części Polski i trwanie wielu małych gospodarstw rolnych [por. Satoła 2013].
Województwo podkarpackie jest jednym z regionów Polski Wschodniej, czyli obszaru postrzeganego jako słabo uprzemysłowiony. Część województw Polski Wschodniej charakteryzuje wyraźnie niższy od średniej krajowej udział przemysłu w zatrudnieniu oraz wytwarzaniu wartości dodanej w przemyśle. Ostatnie miejsca w zestawieniach zajmują w tym przypadku województwa: lubelskie, podlaskie oraz świętokrzyskie. Część tych regionów cechuje ponadto bardzo wysoki udział osób pracujących w rolnictwie. Najwyższe wartości tego wskaźnika dotyczą województwa lubelskiego (38,1%) oraz podlaskiego (31,1%), co z jednej strony wynika z natu-ralnych uwarunkowań tych terenów sprzyjających rozwojowi rolnictwa, natomiast z drugiej strony jest rezultatem niskiego poziomu industrializacji oraz rozwoju sektora usługowego w tych regionach [Kudełko 2016].
Na tle zaprezentowanych regionów wschodniej Polski relatywnie wysokim stop-niem industrializacji wyróżnia się województwo podkarpackie. Wprawdzie udział zatrudnionych w drugim sektorze gospodarki (przemyśle) kształtował się w tym
przypadku nieco poniżej średniej dla Polski, ale już udział wartości dodanej brutto wytwarzanej w sektorze przemysłowym przekracza średnią krajową (tabela 20).
Tabela 20. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne obrazujące sytuację województwa podkarpackiego na tle kraju w 2017 roku
Wyszczególnienie
Udział ludności miejskiej
Struktura tworzenia wartości dodanej brutto:
Produkt Krajowy Brutto na mieszkańca
rolnictwo przemysł i
budow-nictwo usługi
[%] [%] [%] [%] [zł]
Dolnośląskie 68,78 1,5 39,4 59,1 57 228
Kujawsko-pomorskie 59,29 4,5 35,4 60,1 41 875
Lubelskie 46,48 6,4 28,0 65,7 35 712
Lubuskie 64,88 3,5 40,0 56,5 42 755
Łódzkie 62,73 3,9 35,8 60,3 48 126
Małopolskie 48,29 1,4 31,4 67,2 47 272
Mazowieckie 64,32 3,0 24,4 72,7 83 123
Opolskie 52,78 3,4 39,1 57,5 41 080
Podkarpackie 41,15 1,8 38,0 60,2 36 088
Podlaskie 60,71 7,9 29,6 62,5 37 077
Pomorskie 63,88 2,5 34,6 62,8 50 001
Śląskie 76,87 0,8 42,4 56,8 53 654
Świętokrzyskie 44,57 4,8 34,3 60,9 36 970
Warmińsko-mazurskie 59,03 6,6 33,9 59,5 36 306
Wielkopolskie 54,55 4,4 36,2 59,4 56 496
Zachodniopomorskie 68,61 3,1 31,3 65,6 43 150
Polska 60,13 3,1 33,5 63,4 51 776
Źródło: opracowanie własne na podstawie: BDL GUS.
Spośród wszystkich polskich regionów województwo podkarpackie charakte-ryzuje się najmniejszym odsetkiem ludności zamieszkującej miasta (41,15%). Jest to wynik blisko o 19 punktów procentowych niższy od średniej krajowej. Nawet porównując do innych województw wschodniej Polski, widać wyraźne różnice.
74 Rozdział 3. Małe gospodarstwa rolne w podregionie rzeszowskim – próba diagnozy
Wspomniany wcześniej deficyt dużych ośrodków miejskich uniemożliwiał lub znacząco utrudniał dużej części ludności województwa podkarpackiego zmianę miejsca zatrudnienia z rolnictwa na rzecz pozostałych sektorów gospodarki na-rodowej. W konsekwencji przedstawionych uwarunkowań również dosyć wolno następowały tam zmiany strukturalne regionalnej gospodarki. Brak możliwości pozyskania pozarolniczych miejsc pracy oraz migracji ludności do miast spowo-dował, że procesy przemian w strukturze zatrudnienia województwa odbywały się wolniej, aniżeli w wielu innych regionach kraju.
W związku z przedstawionymi uwarunkowaniami duża część ludności zamiesz-kującej województwo podkarpackie pozostawiona była niejako przez wiele lat bez alternatywy nieskrępowanego wyboru miejsca pracy. Pozostawanie na wsi oraz zajmowanie się produkcją rolną było częstokroć wyborem z konieczności podyk-towanym potrzebą zapewnienia środków finansowych na utrzymanie rodziny. Ów wybór, lub w wielu sytuacjach raczej konieczność, dokonywany był w warunkach świadomości uzyskiwania raczej niskich dochodów z prowadzonej działalności rolniczej. Niejednokrotnie nie była to decyzja satysfakcjonująca lub w pełni satysfak-cjonująca, czy odpowiadająca aspiracjom ludności, lecz podejmowana jako wybór tzw. „mniejszego zła” w porównaniu do czasem długotrwałego pozostawania bez pracy i jakichkolwiek dochodów.
W strukturze tworzenia wartości dodanej brutto województwo podkarpackie uzyskuje wyniki niższe w porównaniu do średniej ogólnopolskiej w sektorze rolnic-twa oraz usług, natomiast wyższe w sektorze obejmującym przemysł oraz budow-nictwo. Na Podkarpaciu szczególnie duża część wartości dodanej brutto w ramach sektora przemysł i budownictwo powstawała w sekcji przetwórstwo przemysłowe (w 2017 roku było to 27% względem wartości średniej krajowej, która ukształtowała się na poziomie 21%). W tym przypadku należy jednak zaznaczyć, że tak wysoki względem pozostałych województw oraz przeciętnych wartości obliczonych dla kraju wkład przetwórstwa przemysłowego został osiągnięty na Podkarpaciu do-piero w ostatnich latach (2016–2017). Aktualnie dostępne dane statystyki publicz-nej wskazują, że jeszcze w 2010 roku ten wskaźnik kształtował się na poziomie zaledwie 22,4%. Należy stąd wnioskować, że w okresie 7 lat nastąpił intensywny rozwój działalności z zakresu przetwórstwa przemysłowego, który spowodował, że pewna część ludności znalazła inne niż rolnictwo miejsce pracy. Biorąc pod uwagę ograniczony popyt na ziemię rolniczą oraz stosunkowo mało chłonny jej rynek w województwie podkarpackim, można stwierdzić, że w większości przypadków nie doszło do zmiany własności gruntów, a zatem do sprzedaży, celem powiększenia
innych gospodarstw. Takie transakcje miały wprawdzie miejsce, ale ich skala nie była duża. Ludność, która znalazła miejsca pracy w innych sektorach gospodarki, czasem stopniowo, a w niektórych przypadkach w sposób bardziej dynamiczny, ekstensyfikowała produkcję rolną i ograniczała jej zakres oraz asortyment.