Wydarzenia z 1989 r. i lat następnych, w których grupa państw Europy Wschodniej otwarcie zerwała ze Związkiem Radzieckim i wyraziła pragnienie wprowadzenia zasad właściwych dla demokratycznego państwa oraz zasad wolnego rynku, podważyły dotychczasowe teorie transformacji gospodarczej, a co więcej wpłynęły w sposób rewolucyjny na nie, gruntownie modyfikując je. Kiedy skończyła się radziecka dominacja w Europie Wschodniej, nie tylko zapanowała zrozumiała radość w Europie, lecz również wywołało to wstrząs w stolicach na całym świecie o czym informowało m.in. Radio Wolna Europa w Berlinie82. Niemniej jednak „polityce transformacji” były pilnie potrzebne właściwe decyzje, które miały wspomóc i ukierunkować reformy gospodarcze. Pierwsze koncepcje polityki mającej na celu przekształcenie niesprawnych socjalistycznych gospodarek w Europie Wschodniej odnosiły się do fundamentalnych zasad, rzecz można by podręcznikowej ekonomii, reprezentującej tzw. „konsensus waszyngtoński” – Washington consensus83. Decydenci opowiadający się za konsensusem waszyngtońskim przekonywali, że w celu zapoczątkowania procesu przejścia do gospodarki rynkowej, rządy muszą uwolnić ceny, ustabilizować warunki makroekonomiczne poprzez restrykcyjną politykę monetarną i sprywatyzować przedsiębiorstwa państwowe84. Dziesięć lat prób dowiodło, że powyższy kierunek – koncepcja takiej polityki, nie jest taka doskonała. W całym regionie uwolnienie cen doprowadziło do nieoczekiwanego i gwałtownego spadku produkcji, który okazał się znacznie dłuższy, niż ktokolwiek przypuszczał85.
W większości krajów stabilizację bardzo trudno było osiągnąć ze względu na miękkie ograniczenia budżetowe dla przedsiębiorstw państwowych i niezdolność rządów
82 J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
83 J. Williamson, What Washington Means by Policy Reform, [w:] John Williamson (red.), Latin American Adjustment: How Much Has Happened, Washington D.C.: Institute for International Economics, 1990; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
84 O. Blanchard, R. Dornsbusch, P, Krugman, R. Layard, I L. Summers, Reform in Eastern Europe, Cambridge, 1991, MIT Press; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
85 J. Kornai, Tranformational Recession: A General Phenomenom Examined through the Example of Hungarys Development, Economie Appliquée 46 (2), 1995, s. 181-227; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
do wycofania dotacji i świadczeń socjalnych dla obywateli. Masowa prywatyzacja w wielu państwach często była opóźniana lub zakłócana poprzez wielką wyprzedaż aktywów nabywanych spółek (asset stripping). Z perspektywy czasu wiemy, że wiele niedoskonałości w zaleceniach dotyczących polityki było związanych z ograniczonym zrozumieniem przemian gospodarczych oraz z niezrozumieniem roli instytucji gospodarczych i politycznych we wspieraniu wzrostu gospodarczego. Od początku lat 90. zmieniło się bardzo wiele.
Obecnie ekonomia transformacji obejmuje rozbudowane dynamiczne teorie reform gospodarczych, które w znacznym stopniu opierają się na standardowych argumentach teorii wyboru publicznego86.
Przed rokiem 1989 ekonomiści mieli ograniczone doświadczenie w zakresie szybkiej transformacji gospodarek w kierunku systemów wolnorynkowych, a nie mieli jeszcze do czynienia z takim rodzajem transformacji, jaki miał miejsce w Europie Wschodniej.
Chociaż w latach 1970. i 1980. takie kraje, jak Chile, Argentyna i Korea Południowa podjęły próbę przeprowadzenia znacznych reform rynkowych, czyniły tak pod rządami autorytarnymi. Inne kraje komunistyczne, takie jak Chiny i Wietnam, wprowadzały stopniowe reformy gospodarcze w istniejących systemach socjalistycznych. W każdym z tych przypadków, kiedy wprowadzano reformy rynkowe, instytucje polityczne każdego kraju pozostały w zasadzie niezmienione. Jednak państwa Europy Wschodniej i byłego Związku Radzieckiego zapoczątkowały tzw. podwójne transformacje, w których systemy polityczny i gospodarczy zmieniały się jednocześnie. Oznaczało to, że w przypadku transformacji w Europie Wschodniej zakres i stopień zmian był dużo większy niż niemal we wszystkich poprzednich przypadkach przechodzenia do gospodarki rynkowej i wiązało się to z bezprecedensowymi zmianami instytucji systemu rządowego i z rozwojem rynku87.
W Europie Wschodniej droga do demokracji wolnorynkowej zapowiadała się długa i trudna.
W dawnych społeczeństwach komunistycznych nie było praw własności, istniały rozbudowane i nieefektywne branże państwowe, planowanie wszelkich aspektów gospodarki było scentralizowane, a alokacja siły roboczej, produkcji i zasobów niewłaściwa.
Doprowadzenie rynku do ograniczonej choćby funkcjonalności wymagałoby poważnych
86 G. Roland, Transition and Economics: Politics, Markets, and Firms, Cambridge: MIT Press, 2000;
G. Roland, The Political Economy of Transition, Journal of Economic Perspectives 16 (1), 2002, s. 29-50;
J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
87 L. Balcerowicz, Understanding Post Communist Transitions, “Journal of Democracy” 5(4), 1994, s. 75-89; J. Voorhees, The Transition to Market Economies and Political Pluralism. East-Central European Economies in Transition, [w:] J.P. Hardt, R. F. Kaufman (red.). New York, M. E. Sharpe, 1995; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
działań restrukturyzacyjnych. Społeczeństwa te nie posiadały również ustanowionych instytucji sądowych lub regulacyjnych, społeczeństwo obywatelskie było słabo rozwinięte, a wcześniejsze doświadczenia w zakresie liberalnej demokracji były niewielkie lub żadne88. Rozpisanie wolnych wyborów mogło potrwać kilka tygodni, lecz przy braku dokładnej strategii postępu reform gruntowna przebudowa tych instytucji politycznych wymagałaby lat.
Kiedy decydenci opracowali nowe strategie podwójnej transformacji przebiegającej w Europie Wschodniej, szybko stało się jasne, że podczas wprowadzania reform te państwa napotkają zupełnie nowe problemy. Na przykład, instrumenty polityki mające na celu wsparcie rozwoju rynku i pozbycie się spuścizny po planowaniu socjalistycznym mogły być sprzeczne ze środkami wprowadzonymi w celu rozwoju demokracji. Z tego względu pierwsze badania nad podwójną transformacją skoncentrowały się na dynamice jednoczesnego wprowadzania reform politycznych i gospodarczych oraz na związanych z tym problemach89. Rzeczywiste ograniczenia, którym podlegają rządy zajmujące się reformami, są bardzo zróżnicowane i dość poważne. Reformy rynkowe w konsekwencji musiały wywołać spadek koniunktury w istniejących gospodarkach socjalistycznych. Ponadto, wśród obywateli panowała znaczna niepewność, co do skutków różnych programów reform dla gospodarki.
Kiedy połączy się te fakty albo z postawami wobec ryzyka wśród obywateli, albo z rzeczywistą niepewnością co do potencjalnych dystrybucyjnych konsekwencji dla jednostki, łatwo zrozumieć, dlaczego racjonalni wyborcy mogli próbować sprzeciwiać się reformom rynkowym. Skoro ich oczekiwana użyteczność z programów reform prawdopodobnie będzie niska, będą przedkładali status quo nad nowe programy reform.
Rządy w krajach przechodzących transformację, zatem mają podstawy spodziewać się ze strony racjonalnych obywateli oporu ex ante wobec programów reform gospodarczych.
Jeśli owe rządy są wybrane demokratycznie, tak jak rządy we wszystkich przypadkach transformacji w Europie Wschodniej, wówczas pojawia się naturalne pytanie, jak potencjalnie kosztowne programy reform mogą być zapoczątkowane w reżimach demokratycznych.
Ekonomia transformacji, w dużej mierze opierająca się na teoriach wyboru publicznego, podaje dwie ogólne odpowiedzi na ten problem. Pierwsza odpowiedź koncentrowała się na wyrównawczych, czyli ubocznych płatnościach dla obywateli w gospodarce przechodzącej transformację – rządy mogłyby wynagrodzić straty poszkodowanym, aby zmienić
88 J. Szacki, Liberalizm po Komunizmie, Warszawa, 1994, Społeczny Instytut Wydawniczy Znak, Fundacja im. Stefana Batorego; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
89 J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
ich preferencje w kwestii programów reform. Owa koncepcja była szczegółowo badana w różnych wersjach teorii wyboru publicznego, łącznie z teoriami gier kooperacyjnych, działania zbiorowego i wyboru społecznego90. Ponieważ jednak strategia ta była potencjalnie kosztowna, mogła ona również osłabić reformy budżetowe w gospodarkach przechodzących transformację. Z tego powodu nie była ona kontynuowana przez większość ekonomistów należących do głównego nurtu badań ani przez decydentów. Kolejna odpowiedź kładła nacisk na rolę podmiotów ustalających program działań (agenda-setters) w instytucjach demokratycznych. Ponieważ jest mało prawdopodobne, aby większość racjonalnych wyborców przedkładała reformy nad status quo, eksperci do spraw polityki zaproponowali intensywne wykorzystanie przysługujących władzy wykonawczej uprawnień do ustalania programu zarówno w celu opracowania pakietów reform gospodarczych, jak i wprowadzenia tych pakietów reform w życie poprzez nowo ustanowioną władzę ustawodawczą91. Czyniąc pakiety reform propozycjami typu „tak albo nie” (take it or leave it), z niewielkimi lub żadnymi poprawkami, rządy unikały problemu kosztów transakcyjnych związanych z przetargami w demokracji92, a także problemów cyklicznych zmian demokratycznej władzy ustawodawczej93. Strategia ta nie tylko ułatwiłaby uchwalenie programów reform w demokracji, lecz również pomogłaby zaradzić nieuniknionemu preferowaniu przez większość obywateli status quo. Rządy w całej Europie Wschodniej szeroko stosowały tę strategię do zapoczątkowania programów reform. Po wprowadzeniu przez rządy programów reform gospodarczych systemy postsocjalistyczne miały odczuć długotrwały spadek koniunktury. Chociaż czas trwania i dotkliwość spadku koniunktury gospodarczej były niepewne, decydenci obawiali się, że przedłużająca się recesja zmusi polityków do odwrotu od reform pod wpływem ogromnego nacisku politycznego. Dlatego ekonomiści zajmujący się transformacją uważali, że rządy spotkają się ze sprzeciwem wobec programów
90 P. Murrell, Conservative Political Philosophy and the Strategy of Economic Transition, East European Politics and Societies. 6 (1), 1986, s. 3-16; A. Przeworski, Democracy and the Market, Cambridge: Cambridge University Press, 1991; A. K. Sen, Collective Choice and Social Welfare, New York, North-Holland Press, 1970; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
91 J.D. Sachs, Poland.s Jump to the Market Economy, Cambridge: MIT Press, 1993; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, www.pir.org.pl.
92 D. Black, The Theory of Committees and Elections, Cambridge, 1958, Cambridge University Press;
J. M. Buchanan, G. Tullock, The Calculus of Consent, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1962;
G. Tullock, The Calculus of Consent, Ann Arbor: University of Michigan Press, 1962; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
93 W. Riker, Liberalism Against Populism, Prospect Heights, IL: Waveland Press, 1986; J. Michael, G.
Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
rynkowych ex post, oprócz ograniczeń wprowadzenia reform ex ante. Ze względu na prawdopodobieństwo takiego sprzeciwu decydenci starali się ocenić optymalność różnych strategii mających na celu przejście od gospodarki socjalistycznej do rynkowej94. Aby ocenić te strategie, decydenci koncentrowali się na szybkości programów reform, możliwości odwrotu od programów reform oraz na prawdopodobieństwie gwałtownego sprzeciwu politycznego.
Decydenci opowiadali się za dwoma głównymi rodzajami strategii reform, mających na celu przezwyciężenie potencjalnych problemów związanych z reformami gospodarczymi w Europie Wschodniej i w Eurazji. Jedna strategia reform, znana jako terapia szokowa lub metoda „wielkiego wybuchu” (big bang) w transformacji gospodarczej. Zalecała ona, aby rządy wspierały szybkie i szeroko zakrojone przejście od socjalizmu do kapitalizmu95. Zgodnie z tą strategią reform, rządy powinny zapoczątkować radykalny proces przemian, jednocześnie wprowadzający w gospodarce instrumenty deregulacji, stabilizacji i restrukturyzacyjne, a wdrożenie tych środków powinno nastąpić jak najszybciej96. Miało to doprowadzić to do samoistnych dostosowań do reform rynkowych w całym społeczeństwie i szybko przesunąć elementy gospodarki w kierunku systemu wolnorynkowego. Głównymi argumentami uzasadniającymi ten plan było pełne wykorzystanie okazji politycznej, jaką stworzyła nowa sytuacja polityczna po upadku komunizmu, a także użycie tego kapitału politycznego do ułatwienia przetrwania nieuniknionej recesji gospodarczej spowodowanej wprowadzeniem reform rynkowych97. W przeciwieństwie do metod terapii szokowej, część ekonomistów zajmujących się transformacją orędowała za zdecydowanie stopniowym procesem transformacji, stopniowym odchodzeniem od komunistycznej gospodarki98.
94 A. Aslund, How Russia Became a Market Economy, Washington, 1995: The Brookings Institution;
J. Hellman, Winner Take All: The Politics of Partial Reform in Postcommunist Transitions, World Politics 50 (2), 1998, s. 203-34; A. Przeworski, Democracy and the Market, Cambridge: Cambridge University Press, 1991;
J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
95 L. Balcerowicz, Socialism, Capitalism, Transformation, Budapest, 1995, t: Central European University Press; J.D. Sachs, Poland.s Jump to the Market Economy, Cambridge: MIT Press, 1993; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
96 A. Aslund, How Russia Became a Market Economy, Washington, 1995: The Brookings Institution;
D. Lipton, J. Sachs, Creating a Market Economy in Eastern Europe: The Case of Poland, Brookings Papers on Economic Activity (1), 1990, s. 75-133; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
97 L. Balcerowicz, Socialism, Capitalism, Transformation, Budapest, 1995, t: Central European University Press; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland,
„Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
98 M. Dewatripont, G. Roland, Economic Reforms and Dynamic Political Constraints, Review of Economic Studies nr 59 (4), 1992, s. 703-30; J. McMillan, B. Naughton, How to Reform a Planned Economy:
Lessons from China, Oxford Review of Economic Policy, Spring 12 (3), 1992, s. 130-43; P. Murrell, Conservative Political Philosophy and the Strategy of Economic Transition, East European Politics
W ramach powyższej reguły, tzw. strategii gradualistycznej, reformy miały być zaplanowane w odpowiedniej kolejności, zarówno pod względem pierwszeństwa, jak i wykonalności reform. Chociaż obie strategie miały wprowadzić polityki deregulacji, stabilizacji i prywatyzacji, szybkość wdrożenia byłaby inna. Co więcej, gradualistyczne strategie reform kładły nacisk na szeroko zakrojoną instytucjonalną restrukturyzację organizacji gospodarczych, we wczesnej fazie procesu transformacji, natomiast terapia szokowa zakładała, że restrukturyzacja instytucjonalna nastąpi później. Strategie stopniowych reform mają kilka potencjalnych zalet w stosunku do metod „terapii szokowej”:
1. Po pierwsze, łatwiej byłoby zidentyfikować podmioty, na które transformacja wpłynęłaby negatywnie i skompensować poszkodowanym straty za pomocą programów socjalnych. Pomogłoby to zapobiec gwałtownemu sprzeciwowi politycznemu wobec reformy.
2. Po drugie, wprowadzając reformy w odpowiedniej kolejności, rządy mogłyby wykazać wyraźne sukcesy polityki, kiedy polityki te przyniosłyby korzyści społeczne.
Ułatwiłoby to tworzenie koalicji politycznych na rzecz przyszłych reform w gospodarce i przyczyniłoby się do utrzymania politycznego impetu reform gospodarczych.
3. Po trzecie, gdyby polityki transformacji przyniosły niepożądane skutki gospodarcze, przy strategiach gradualistycznych można by wstrzymać te reformy, ponieważ koszty odwrotu byłyby niższe niż w przypadku metody .terapii szokowej99.
Dlatego gradualizm zmniejsza koszty eksperymentowania z programami reform i z upływem czasu może uczynić odejście od status quo bardziej akceptowanym przez większość obywateli. Ważna kwestia sporna w tych różnych strategiach reform gospodarczych dotyczyła ich założeń, co do kosztu wstrzymania reform lub odwrotu od nich. Niektórzy decydenci preferowali szybką transformację, ponieważ uważano, że koszty związane z odwrotem od tych polityk będą bardzo wysokie. W konsekwencji, polityki szybkiej transformacji najprawdopodobniej przyniosłyby długookresowe zobowiązanie do wprowadzania gospodarki rynkowej lub strukturalnych reform gospodarczych, z których nowe rządy nie mogłyby się wycofać. Inni decydenci preferowali strategie gradualistyczne, ponieważ koszty odwrotu były niższe. Polityki gradualistyczne mogłyby uniknąć reform prowadzących do niewłaściwych rezultatów rynkowych, z których wycofanie się byłoby niemożliwe ze względu na wysokie koszty odwrotu. W konsekwencji naprawa błędów polityki
and Societies. 6 (1), 1992, s. 3-16; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
99 M. Dewatripont, G. Roland, The Design of Reform Packages Under Uncertainty, American Economic Review nr 85 (5), 1995, s. 1207-223; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
lub uczenie się na nich byłyby łatwiejsze dla rządów wprowadzających stopniowe reformy w gospodarce100.
Koncepcje wykorzystywane do wyjaśnienia spowalniania, wstrzymywania lub nawet odwrotu od programów reform gospodarczych przez demokracje w Europie Wschodniej mają bezpośredni związek z teoriami wyboru publicznego o działaniach zbiorowych i poszukiwaniu renty ekonomicznej. Jeden punkt widzenia sugeruje, że do odwrotu od polityki najprawdopodobniej doprowadziłaby koalicja niezadowolonych wyborców i przeciwnych reformom polityków101.
Aby zrozumieć ten punkt widzenia, przypomnijmy, że w miarę postępu reform gospodarczych prawdopodobnie będą one powodowały wyższe koszty społeczne. Naturalnie obywatele lub grupy najbardziej poszkodowane wskutek reform, takie jak pracownicy przedsiębiorstw państwowych, bezrobotni lub emeryci, będą dążyć do uzyskania specjalnych zwolnień lub starać się o szczególną ochronę ze strony rządu102.
Niestety, zwykle politycy stają przed perspektywą wyborów, zanim pojawiają się korzyści z reform gospodarczych. Dlatego wielu będzie odczuwać pokusę, aby zapewnić szczególne świadczenia faworyzowanej klienteli politycznej w celu uzyskania poparcia wyborców.
W długim okresie mogłoby to osłabić korzystne skutki polityki reform dla gospodarki.
Z tego względu społeczne grupy interesu zabiegające o ochronę przed reformami gospodarczymi stanowią poważne zagrożenie restrukturyzacji gospodarczej ex post.
Za pomocą podobnego mechanizmu można wyjaśnić gwałtowny sprzeciw polityczny wobec reformatorów. W miarę jak całe społeczeństwo zaczyna odczuwać koszty reformy, a niepewność co do kosztów dystrybucyjnych się zmniejsza, opozycja wobec reform transformacji wzrasta. Gdy zbliżają się wybory, obywatele reagują na koszty reform w ten sposób, że odrzucają partie reformatorskie i zastępują je politykami przeciwnymi reformom, aby wstrzymać polityki restrukturyzacyjne. W owych wyjaśnieniach dotyczących odwrotu od polityki reformę gospodarek socjalistycznych uznaje się za dobro publiczne, któremu mogą zaszkodzić szczególne interesy zabiegające o ochronę przed pojawiającymi się siłami
100 J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
101 A. Przeworski, Democracy and the Market, Cambridge: Cambridge University Press, 1991; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
102 J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
rynkowymi. Alternatywny punkt widzenia sugeruje, że elity będą wstrzymywać transformację gospodarczą, ponieważ odnoszą korzyści z częściowych lub niepełnych reform gospodarki103. Aby zrozumieć ten argument, musimy pamiętać, że gospodarki postsocjalistyczne były pełne należących do nomenklatury biurokratów, których pozycja po zapoczątkowaniu programów reform procesu transformacji nadal pozostała niezwykle silna104. Urzędnicy ci często pozostawali u władzy, dalej prowadzili dawne przedsiębiorstwa państwowe lub zarządzali nowo sprywatyzowanymi firmami, bankami i branżami. Wielu biurokratów odnosiło również niespodziewane korzyści z pierwszych i niepełnych reform gospodarczych. Na przykład, słabo rozwinięte prawa własności pozwalały kierownikom wyprzedawać aktywa ich firm.
Bankierzy korzystali z zyskownych transakcji arbitrażowych na zniekształconych rynkach finansowych, natomiast miejscowi urzędnicy partyjni nie dopuszczali nowych firm na lokalne rynki. Jeśli rząd egzekwuje prawa własności, uchwala dodatkowe regulacje sektorów finansowych i wzmacnia prawo bankowe i przepisy dotyczące przedsiębiorstw, wszelkie dodatkowe reformy zmniejszyłyby lub wyeliminowały renty wynikające z częściowych reform. Osoby należące do nomenklatury bez wątpienia mają silną motywację, aby zapobiegać takim dodatkowym reformom w celu zachowania swoich przywilejów ekonomicznych w państwach przechodzących transformację. Poza siłą ekonomiczną i polityczną, uprzywilejowana pozycja osób należących do nomenklatury wywodzi się z korzyści działań zbiorowych związanych z wielkością. Grupy te mają stosunkowo niewielu członków o podobnych interesach, natomiast grupy obywatelskie w Europie Wschodniej są znacznie większe, słabsze i bardziej heterogeniczne105. Ponieważ korzyści z ich przywilejów ekonomicznych są skoncentrowane i prywatne, podczas gdy koszty rozkładają się na całe społeczeństwo, członkowie nomenklatury mają silniejszą motywację do blokowania reform, niż grupy obywateli do utrzymania reform. W odróżnieniu od innych zagrożeń reform, to spostrzeżenie na temat poszukiwania renty wyjaśnia, że problem odwrotu od reform gospodarczych powodują członkowie nomenklatury, którzy hamują reformy
103 J. Hellman, Winner Take All: The Politics of Partial Reform in Postcommunist Transitions, World Politics 50 (2), 1998, s. 203-34; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.
103 J. Hellman, Winner Take All: The Politics of Partial Reform in Postcommunist Transitions, World Politics 50 (2), 1998, s. 203-34; J. Michael, G. Cain, Gospodarki w procesie transformacji, St. Mary's College of Maryland, „Państwo i Rynek”, nr 2/2004, tłumaczenie: Dariusz Sielski, www.pir.org.pl.