Podłoże historyczne.
XII wiek p.n.e. przyjęto podawać jako okres, w którym obecne terytoria Łotwy zostały zasiedlone przez migrujące ówczesne plemiona. Główny ich trzon stanowili Litwini, Łotysze, Prusowie, Jadźwinowie. Do powyższej bałtyckiej grupy językowej plemion łotewskich w drugim tysiącleciu n.e. dołączyli członkowie plemion ugrofińskich Liwów spokrewnionych z Finami i Estończykami. Ci, zamieszkujący przede wszystkim Półwysep Kurlandzki, przez stulecia asymilowani w środowisku łotewskim uważani są obecnie za właściwie wymarłą grupę etniczną. W 1989 roku język liwski jako ojczysty podało zaledwie 50 osób.
Kształtujące się nowe państwo łotewskie w drugim tysiącleciu zostało zaatakowane. Agresja bynajmniej nie nastąpiła ze strony osiedlanych się plemion Liwów, lecz ze strony niemieckiego zakonu rycerskiego – Kawalerów Mieczowych, którzy pod szyldem chrystianizacji zajęli łotewskie terytoria. Tym samym rozwój państwa łotewskiego został zahamowany, utraciło ono swoją niepodległość aż do początku wieku XX. Jednak co ważne, w przeciwieństwie do innych nacji, np. Prusów, nie zatraciło ono tożsamości etnicznej, nie uległo wynarodowieniu. Zaznaczyć należy, że powyższe słowa odnoszą się przede wszystkim do części narodu łotewskiego jaką stanowili chłopi. Warstwy wyższe bowiem: inteligencja, szlachta, mieszczaństwo, znacząca część duchowieństwa – wywodzące się z kręgów kolonistów niemieckich bądź ci, którzy odczuli „dyskomfort” i „troskę o swe interesy” sukcesywnie zaczęli nawracać się w imię niemieckiej chrystianizacji.
Znaczące zmiany polityczne przyniósł niespokojny dla ziem łotewskich wiek XVI i kolejny – XVII. W wieku XVI pozycja Zakonu została bowiem zagrożona bezpośrednio przez silne rosyjskie wojska Iwana Groźnego, jak i wpływy potężnej, „przeżywającej złoty wiek”, Rzeczypospolitej Polskiej co spowodowało, że ostatni landmistrz zakonu Gothard Kettler podjął decyzję, kierując się własnym dobrem, o poddaniu ziem inflanckich (łotewskich).
Konsekwencją decyzji Kettlera było podpisanie Aktu Wileńskiego w 1561 r. na mocy, którego Inflanty oddane zostały pod protekcję państwa polsko-litewskiego. W zamian terytoria Kurlandii i Semigalii, za wyjątkiem ziemi Pilytyńskiej, przynależnej bezpośrednio do Rzeczypospolitej otrzymywał w lenno świecki już książę Kettler. Jednocześnie nastąpiła
sekularyzacja Zakonu, a religią obowiązującą stała się religia luterańska. Warto podkreślić, że zmiany polityczne na obszarze Łotwy nie naruszyły dominującej pozycji niemieckojęzycznej szlachty i mieszczaństwa1.
Odzyskanie suwerenności Łotwy mogła przynieść wojna Szwecji z Polską (1600-1629) dająca kres polskiej władzy, którą utrwaliło zwycięstwo Polski w wojnie z Rosją. Wojna Szwedzko-Polska była zasadniczym zwrotem przeobrażeń dokonujących się na ziemiach łotewskich. Okazała się ona jednak bardziej brzemienna w skutkach i dotkliwsza dla narodu łotewskiego aniżeli polski protektorat. W roku 1600 terytoria Rzeczypospolitej Polskiej zostały naruszone przez oddziały wojsk szwedzkich. W następstwie wydłużającej się wojny zawarto traktat pokojowy w Starym Targu pomiędzy stronami Polską i Szwedzką, zgodnie z którym dokonano rozbioru ziem łotewskich. Z tym skutkiem, że postanowienia traktatu są odczuwalne po dziś dzień dla Republiki Łotwy. Sygnatariusze dzielili Łotwę na trzy zasadniczo odmienne części: Region Wschodni (Latgalia ze stolicą w Dyneburgu – terytoria określane mianem Inflant Polskich) – jurysdykcja władzy Rzeczypospolitej2, Region Północny (Liwlandia wraz z Rygą) – jurysdykcja władzy Szwecji oraz Region jurysdykcji księcia Kettler’a3.
Rozbiór doprowadził w konsekwencji do segregacji i separacji poszczególnych regionów Łotwy. W polskim regionie dokonały się dwa równolegle przebiegające procesy.
Są nimi: zmiana religii, którą jako ostateczną i powszechną uznano katolicyzm oraz proces polonizacji niemieckiej szlachty, mieszczaństwa, jak i chłopstwa, który nasilił proces napływu polskiej szlachty4.
Region szwedzki, odmiennie niż polski, w konsekwencji wojny północnej Szwecji z Rosją – 1700-1721, został oddany w strefę wpływów Rosji. Rządy zarówno Szwedów, jak i Rosjan tolerowały luterańską religię oraz uprzywilejowaną i dominującą rolę niemieckiej szlachty.
Dokonując porównania wszystkich trzech wymienionych regionów nie sposób zaprzeczyć, że największą niezależnością cieszył się region księcia Kettler’a – Księstwo Kurlandzkie.
Pozostające w lennej zależności od Polski, prowadzące politykę religii luterańskiej i uprzywilejowanej pozycji szlachty niemieckiej przeżywało okres, dzisiaj powiedzielibyśmy hossy. Szczególny rozkwit tej części Inflant przypada na panowanie Jakuba Kettlera w XVII w. kiedy to Księstwo rozpoczęło ekspansję kolonialną. Skutecznie zdobywając
1 L. Gołubiec, P. Kierończyk, Konstytucja Republiki Łotewskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s.6.
2 Państwo polskie pełniło swoją jurysdykcję na tym terytorium aż do roku 1772, tj. pierwszego rozbioru.
3 Zakres terytorialny jurysdykcji księcia Kettlera pozostał bez zmian, jak w roku 1561.
4 Region Łatgalii przez to uznaje się za miejsce, z którego rodowód czerpie polska mniejszość narodowa.
zamorskie posiadłości: Gambia – Afryka Zachodnia, wyspa Tobago – Antyle. Dopiero okres po wygaśnięciu dynastii Kettler’ów jest okresem faktycznej władzy Rosji i podporządkowywania się jej, to ona wyznacza bowiem kolejnych panujących podług własnych wytycznych i upodobań. Ostatecznie Księstwo zostało inkorporowane przez Rosję w roku 1795, po trzecim rozbiorze Polski.
Z końcem XVIII w. wszystkie obecne terytoria Łotwy znalazły się już pod panowaniem Rosji5. Jakość rosyjskiej polityki wobec Łotwy przypominała politykę prowadzoną wobec Księstwa Kurlandii. Dominowała niemiecka szlachta, której carat zachowywał dotychczasowe przywileje – tzw. baroni bałtyccy. Szlachta wykorzystując koniunkturę gospodarczą rozszerzała gospodarkę folwarczną, zwiększając powinności chłopskie i stosując na szeroką skalę rugi. To oni „w podzięce” stali się swoistą opoką dla reżimu cara. W zamian otrzymywali urzędnicze stanowiska w Rosji, tytuły oficerskie i in. Nie przeszkodziło to jednak w uwolnieniu chłopów od poddaństwa osobistego, które w roku 1817-19 zniesiono, pozbawiając ich jednocześnie prawa do ziemi, uznanej w całości za własność feudałów.
Konsekwencją ww. przemian gospodarczych było powstanie warstwy samodzielnych gospodarzy łotewskich. Zmianie uległ jednak także aspekt etniczny miast w wyniku napływu do nich ludności wiejskiej. W tym okresie Ryga, obecna stolica Republiki, stała się ważnym portem i ośrodkiem przemysłu metalurgicznego i okrętowego. Dominującą rolę w przemyśle i samorządzie miejskim odgrywali jednak Niemcy.
W znaczącej mierze ludność chłopska była enklawą pielęgnującą tradycję i kulturę łotewską.
Enklawą, w której posługiwano się językiem łotewskim na co dzień. Migracje tej grupy społecznej do miast wywarły bardzo ważny wpływ na świadomość narodową łotyszy:
podkreślała ona odrębne wartości kulturowe, językowe, społeczne. Innymi słowy rozwój kapitalizmu przyspieszył proces krystalizacji świadomości narodowej Łotyszów6, doprowadzając w konsekwencji do narodowego przebudzenia.
Umiejętnie nastrojami chłopów posługiwała się jednocześnie inteligencja narodowa, która skierowała niechęć do uprzywilejowanej pozycji niemieckich osadników7. Najdalej idącym w działaniach i najbardziej znanym był ruch młodołotewski, który w swych postulatach sprzeciwiał się niemieckiej dominacji kulturalnej, ekonomicznej i pośrednio politycznej. Głoszone hasła dzięki swej prostocie, panującej niesprawiedliwości społecznej doprowadziły do wysuwania postulatów natury politycznej, formowania się pierwszych partii
5 L. Gołubiec, P. Kierończyk, Konstytucja Republiki Łotewskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 7.
6 Encyklopedia PWN, wydanie trzecie, tom 2, Warszawa 1984, s. 805.
7 J. Grinbergs, A. L. Prams, Latvia 1918-1940, bez wyd., London 1952, s. 5.
politycznych. Problem autonomii Łotwy w ramach Rosji szczególnie wyraźnie został wyostrzony podczas rewolucji w 1905 r., która na Łotwie przebiegała z niezwykłą intensywnością. Pozycja niemieckiej szlachty zaczęła się chwiać pod koniec XIX w.
na skutek silnych „tendencji” do rusyfikacji w Cesarstwie Rosyjskim: do 1880 r. niemiecki był językiem urzędowym w prowincjach bałtyckich. Szkolnictwo zrusyfikowano w latach nastepnych. Uniwersytet w Dorpacie – obecnie Tartu w Estonii, oddziaływujący na cały obszar Estonii i Łotwy, utrzymywał niemiecki charakter do 1889 r., a i późniejsza rusyfikacja miała charakter stopniowy.
Równie ważny, jak nie najważniejszy wpływ na upadek pozycji niemieckiej szlachty miały wydarzenia pierwszej wojny światowej i nieufność jaka narodziła się do narodu Niemieckiego. Nie zmienia to faktu, że udział Niemców Bałtyckich w kadrze wojskowej i administracyjnej był stosunkowo wysoki aż do końca istnienia caratu8.
2. Kształtowanie się systemu politycznego i gospodarczego