Niewiarygodne, lecz potrzeba było zaledwie 15 lat, od kiedy ostatnie z państw drugiej fali dokonało przesunięcia ku rządom autorytarnym, a świat dotknął proces kolejnej, trzeciej fali demokratyzacji. De facto jej genezę stanowią wydarzenia goździkowej rewolucji w Portugalii w 1974. Rewolucja ta nieświadomie zainicjowała początek globalnego ruchu demokratyzacji, przy czym upadku portugalskiego dyktatora – Marcello Caetano, nie można traktować równoznacznie z narodzinami demokracji. Wydarzenia te wyzwoliły dopiero szeroki wachlarz sił obywatelskich, społecznych i politycznych, skutecznie tłumionych dotychczas. Znaczenie rewolucji jest niemalże jednocześnie powtórzeniem wielu aspektów, wydarzeń z Rosji z 1917 roku. Precyzując, Caetano spełniał analogiczne funkcje jak Mikołaj II, zamach kwietniowy – rewolucji lutowej, a grupy w MFA – bolszewików. Tło polityczne i gospodarcze, czyli chaos i wrzenie było równie silne i podobne jak w minionym okresie w Rosji, spisek Korniłowa natomiast odzwierciedlają wydarzenia oraz ściśle związana z nimi osoba Spinoli (próba zamachu stanu w 1975 r.). S. P. Huntington zauważa, że zwrot w kierunku demokracji w Portugalii w 1974 i 1975 roku był dramatyczny, ale nie wyjątkowy.
W 1974 r. otwarcie polityczne zgodnie z planem distensão z 1973 r. przeprowadzono w Brazylii. Liberalizacja systemowa nastąpiła także w Hiszpanii oraz Grecji w roku 1974, a w dobie następnych 15 lat objęła cały świat. Co w efekcie doprowadziło do przejścia od autorytaryzmu do demokracji szeregu państw. Fala demokratyzacji przelała się przez południową Europę, następnie Amerykę Łacińską i Azję, by zdziesiątkować dyktatury bloku komunistycznego. Według ocen Freedom House w 1973 r. 32% ludności żyło w wolnych krajach. W 1990 r. już 39%38. Raport zaprezentowany przez Colina Glennie, Stałego Przedstawiciela UNDP w Polsce wskazuje natomiast, że od 2002 r. kraje o ustroju demokratycznym zamieszkuje 57% ludności świata39. Dokonania trzeciej fali można przedstawić jeszcze inaczej, a mianowicie w ten sposób, że działania demokratyzowania się dotknęły ok. 50 krajów, z czego w blisko 30 nastąpiło wspominane rzeczywiste przesunięcie.
38 S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995, s. 13-14 oraz 35.
39 Raport Colin Glennie, Stałego Przedstawiciela UNDP w Polsce zwraca uwagę, iż powszechne w latach 80 i 90-tych tempo rozwoju demokracji na świecie znacznie osłabło. Z Raportu wynika, iż liczba państw demokratycznych wzrosła. Obecnie państwa o ustroju demokratycznym zamieszkuje 57% ludności świata. 2/3 ludności żyje dziś w krajach o systemie wielopartyjnym, ludzie nie chcą uczestniczyć w sprawach państwowych.
Nowe demokracje borykają się z rosnącymi problemami ekonomicznymi i społecznymi. Nie ma jednak wątpliwości, zdaniem Colina Glennie, że przyszłość świata należy do demokracji, która wspiera wartości prawne i polityczne oraz wolną wymianę idei i kultur. Sama demokracja nie wystarczy, ważny jest też rozwój społeczeństw i jednostek. Obywatele powinni mieć możliwość wywierania wpływu na podejmowanie decyzji w skali państwa. Ludzie muszą być nie tylko beneficjentami zmian, ale i ich współtwórcami.
Analiza S. P. Huntingtona odnosząca się do schematów przeprowadzenia zmian systemowych w okresie trzeciej z fal wskazuje, że transformacja systemowa przebiegała w danym kraju według jednego z pięciu wzorców:
• wzoru cyklicznego,
• wzoru drugiej próby,
• wzoru demokracji przerywanej,
• wzoru bezpośredniego przejścia,
• wzoru dekolonizacyjnego.
1. Zgodnie ze wzorem cyklicznym kraje przechodziły na zmianę transformację od demokracji do autorytaryzmu, od autorytaryzmu do demokracji, by ponownie wrócić do punktu początkowego. Schemat ten szczególnie widoczny był w państwach Ameryki Łacińskiej, gdzie cykliczność zmian demokracji autorytaryzmu stanowi swoisty systemem polityczny40.
a-d-a-d-a-D41 Gdzie:
A i D – reprezentują stosunkowo stabilne i funkcjonujące od wielu lat systemy autorytarny (A) i demokratyczny (D)
a i d – reprezentują mniej stabilne systemy o krótszym okresie istnienia.
Przykłady krajów, w których transformacja odbywała się wg powyższego schematu:
Argentyna, Brazylia, Peru, Boliwia, Ekwador, Turcja, Nigeria
2. Druga próba odnosiła się do krajów, które system demokratyczny wprowadzały po raz kolejny (drugi). Po pierwszych nieudanych staraniach wynikających m. in. z braku zaplecza społecznego bądź perturbacji politycznych nie udało utrzymać się systemu demokratycznego przez dłuższy okres. Dopiero kolejne dążenia doprowadziły do przywrócenia demokracji, a kluczowi gracze polityczni wzorowali się na wcześniejszych nieudanych doświadczeniach.
A-d-a-D Gdzie:
A i D – reprezentują stosunkowo stabilne i funkcjonujące od wielu lat systemy autorytarny (A) i demokratyczny (D)
a i d – reprezentują mniej stabilne systemy o krótszym okresie istnienia.
Przykłady krajów, w których transformacja odbywała się wg powyższego schematu:
Niemcy, Włochy, Austria, Japonia, Wenezuela, Kolumbia, Hiszpania, Portugalia, Grecja, Korea, Czechosłowacja, Polska.
40 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 17. S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995, s. 51.
41 Zgodnie ze wzorem autora – S. Huntingtona schemat powinien wyglądać: a-d-a-d-a-d. Z obserwacji wynika jednak, że ostatnia fala wprowadziła na dłużej stabilny system demokratyczny.
Generalnie wzór powyższy dla krajów bałtyckich, osobiście uważam, powinien przyjąć jednak postać:
A-d-A-D
3. Schemat demokracji przerywanej dotyczy krajów, w których systemy demokratyczne funkcjonowały przez dłuższy okres, jednak w efekcie zaistniałych trudności i załamania się stabilności politycznej, społecznej czy gospodarczej uległy zawieszeniu.
A-D-a-D Gdzie:
A i D – reprezentują stosunkowo stabilne i funkcjonujące od wielu lat systemy autorytarny (A) i demokratyczny (D)
a i d – reprezentują mniej stabilne systemy o krótszym okresie istnienia.
Przykłady krajów, w których transformacja odbywała się wg powyższego schematu:
Indie, Urugwaj, Chile.
4. Czwarty wzór zmian dotyczył bezpośredniego przejścia od stabilnego systemu autorytarnego do stabilnego systemu demokratycznego na drodze powolnych przekształceń ewolucyjnych bądź nagłego przeistoczenia.
A-D Gdzie:
A i D – reprezentują stosunkowo stabilne i funkcjonujące od wielu lat systemy autorytarny (A) i demokratyczny (D)
a i d – reprezentują mniej stabilne systemy o krótszym okresie istnienia.
Przykłady krajów, w których transformacja odbywała się wg powyższego schematu:
Rumunia, Bułgaria, Tajwan, Meksyk, Gwatemala, Salwador, Honduras, Nikaragua.
5. Ostatni wzorzec procesu demokratyzacji stanowi model dekolonizacyjny. Jak jego nazwa podpowiada odzwierciedla sytuację krajów, które uzyskały niepodległość w efekcie dekolonizacji. Państwa takie utrzymały narzucone uprzednio demokratyczne rozwiązania instytucjonalne.
D/a-D Gdzie:
A i D – reprezentują stosunkowo stabilne i funkcjonujące od wielu lat systemy autorytarny (A) i demokratyczny (D)
a i d – reprezentują mniej stabilne systemy o krótszym okresie istnienia.
Przykłady krajów, w których transformacja odbywała się wg powyższego schematu:
Nowa Gwinea, Antiqua, Barbuda, Belize, Dominika, Kiribati, Saint Christopher i Nevis, Saint Lucia, Saint Vincent i Grenadyny, W-py Salomona, Tuvalu, Vanuatu.
Rozpisane wzory nie obejmują jednak szeregu przykładów transformacyjnych minionego okresu, jak Związku Radzieckiego, Rumunii, Bułgarii, Tajwanu, czy Meksyku. A zatem państw, które uprzednio nie posiadały doświadczeń demokratycznych. Huntington wyjaśnia jednak, że kraje ww. objęła fala demokratyzacji roku 1989, czyli drugie stadium procesu demokratyzacji. Co więcej wyróżnił pięć czynników procesu transformacyjnego, które miały największe znaczenie dla tego etapu trzeciej fali, są nimi:
1. pogłębiające się trudności z legitymizacją systemów autorytarnych;
2. rozwój gospodarczy, który znacząco poprawił poziom życia i edukacji i który przyczynił się do powstania miejskich klas średnich;
3. polityczne zaangażowanie Kościoła katolickiego w upowszechnianie idei demokracji.
Szczególnie zmiana doktryny i działań kościoła katolickiego, które zamanifestowane zostały na soborze watykańskim II w 1963-65 r. oraz transformacja kościołów narodowych z obrońców statusu quo w przeciwników autorytaryzmu i zwolenników reform społeczno-polityczno-ekonomicznych;
4. zmiany w polityce głównych aktorów międzynarodowych: Wspólnoty Europejskiej, Stanów Zjednoczonych i Związku Radzieckiego;
5. efekt „domina”, wywołany przez pierwsze transformacje systemów politycznych na początku trzeciej fali, który wzmagany był przez rozwój nowoczesnych środków masowego przekazu;
Oczywiście w każdym z państw, które podlegały demokratyzacji w ramach trzeciej fali, różne z wyżej wymienionych czynników odgrywały różne – główne, role. W krajach Europy Środkowo- Wschodniej komunizm i wraz z nim system jednopartyjny został narzucony, wymuszony przez siły zewnętrzne. Stąd jak podaje S. P. Huntington, legitymizacja władzy musiała wspierać się ideologią marksistowską-leninowską, nie mogła wykorzystać drugiego z ważkich czynników legitymizacji jakim był nacjonalizm.
Nacjonalizm bowiem stanowił zarzewie konfliktu i potencjalne źródło destabilizacji systemu.
Co więcej trudności legitymizacji władzy radzieckiej pojawiały się wraz z upływem czasu, wraz z tym, jak podejmowane były decyzje, obietnice nie były realizowane oraz jak pogłębiały się frustracje. Ponadto reżimy były podkopywane, gdy spełniały swe obietnice – osiągając swój cel, traciły celowość42. Usiłowano w różnym okresie odnieść się zatem do oparcia legitymizacji na dokonaniach, wskazaniu nowych celów. Poprzez nasilenie represji, sprowokowanie konfliktu międzynarodowego i odwołanie się do nacjonalizmu
42 S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995, s. 63 i nast.
bądź na stworzeniu pozorów demokratycznej legitymizacji. Spadek legitymizacji powodował jednocześnie wątpliwości w klasterze władzy i różnice zdań co do dalszych działań.
W konsekwencji doprowadził do podziału w grupie rządzących. Wynikające z tego niezadowolenie i brak konsekwencji podejmowanych decyzji jeszcze bardziej obniżały legitymizm reżimów oraz stanowiły zachętę grup politycznych do myślenia o ich zastąpieniu.
W latach 80. zaczęto postrzegać reżimy komunistyczne w końcu jako niealternatywne.
Walory gospodarcze odgrywają równie ważne znaczenie dla trzeciej fali, bezpośrednio bowiem implikowały władze do odpowiednich reakcji, szczególnie w sytuacjach gwałtownych zmian na rynku. Jak wskazują badania nagły wzrost gospodarczy bądź kryzys ekonomiczny mogą skutecznie osłabić autorytarne rządy. W sytuacji nawet, kiedy destabilizujący wzrost lub kryzys nie nastąpił równolegle ze zmianami poziomu bogactwa reżim może upaść. Szanse jednak na zastąpienie go trwałym i stabilnym systemem demokratycznym są nikłe. Niemniej jednak niektóre badania usiłują dowieść, że kraje po osiągnięciu pewnego poziomu społecznego i gospodarczego wchodzą w sferę zmian, w której ich szanse na przesunięcie się w kierunku demokracji znacznie wzrastają (model O’Donnella)43. Szczególnie wraz z pojawieniem się dojrzałej klasy średniej uwidaczniają się powyższe tendencje (majętnej, wykształconej i świadomej obywatelsko-politycznie klasy).
→ Lepiej wykształcone społeczeństwo →
↑ ↓
→ →
Wyższy poziom rozwoju
ekonomicznego →
Postawy kultury obywatelskiej: zaufanie,
zadowolenie, kompetencje →
Poparcie dla demokracji
↓ ↑
→
→ Liczniejsza klasa średnia
Rysunek. Rozwój ekonomiczny jako czynnik demokratyzacji.
Źródło S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995, s. 78.
G. Almond, S. C. Flanagan, R. J. Mundt wskazali jednak, że to przede wszystkim recesja gospodarcza odegrała kluczową rolę dla kryzysu reżimów autorytarnych. Szczególnie ważne są tu elementy związane ze spadającym poziomem wyników gospodarczych – depresja, bezrobocie, reglamentacja towarów, głód. Słabe wyniki gospodarcze krajów
43 Ibidem.
komunistycznych były rezultatem narzucenia przez ZSRR gospodarki nakazowo-rozdzielczej.
I tak jak gospodarka prężnie rozwijała się w latach 50. tak już w 60. jej tempo wyraźnie spadło, a w dwóch następnych dekadach uległo stagnacji. Niepowodzenia ekonomiczne bezpośrednio przełożyły się na niezadowolenie społeczne oraz umocnienie opozycji.
Sama w sobie stagnacja ekonomiczna nie była jednak w stanie wywołać ruchu w kierunku demokracji. Nie stała się czynnikiem wpływającym na demokratyzację w tych krajach dopóki, Związek Radziecki na to nie zezwalał. W Europie Środkowo-Wschodniej rządziła sfera polityczna i wsparcie ZSRR uodporniało systemy komunistyczne na skutki słabych wyników gospodarczych44.
W latach 60. pojawił się kolejny z czynników dla trzeciej fali, została na nowo bowiem zinterpretowana doktryna kościoła. „Nową” wykładnię doktryny zdeterminowały przekształcenia wewnątrzkościelne, w ich konsekwencji Kościół jako instytucja społeczna przeszedł do opozycji wobec reżimów, pozbawiając tym samym dyktatury legitymizacji.
Sobór watykański II zwołany przez papieża Jana XXIII podkreślił słuszność i konieczność zmian społecznych, konieczność wspólnych działań biskupów i księży, wskazywał na warunkowy charakter struktur społecznych i politycznych oraz oddawał znaczenie praw jednostek. Co więcej stwierdzał, że dostojnicy kościelni mają obowiązek dokonywania ocen moralnych nawet na temat porządku politycznego, gdy podstawowe prawa człowieka czynią takie oceny koniecznymi45. Dotychczasowe stanowisko kościoła: partnera establishmentu i obrońcy pokoju społecznego zostało ostatecznie odrzucone. Kościoły stały się swoistym forum dla opozycji wobec reżimu, pełniły istotną rolę dla ruchu antyrządowego. Stanowiły instytucjonalną podstawę dla działań na rzecz praw człowieka i sprawiedliwości oraz stawały się miejscem publicznym, w którym można było wyrażać opozycyjne poglądy i wiarę.
Kościoły wniosły do walki z komunizmem ogromny potencjał: organizacje kościelne i ich budynki wykorzystywane były jako schronienie i wsparcie dla przeciwników reżimu.
Stacje radiowe, gazety i czasopisma kościelne przedstawiały punkt widzenia opozycji.
Ponadto kościół był organizacją ponadnarodową, której nacisk (Watykanu) można było w wyjątkowych sytuacjach w odpowiedni sposób wykorzystać.
Pontyfikat następcy Jana XXIII – papieża Polaka Jana Pawła II oraz Watykan znalazł się na głównej linii walki Kościoła z Autorytaryzmem. W marcu 1979 r. w pierwszej encyklice Jan Paweł II potępił naruszanie praw człowieka i jasno określił Kościół jako „strażnika”
44 S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995, s. 62.
45 B. H. Smith, The Church and Politics in Spain: Challenges to Modern Catholicism, Princeton 1982, Princeton University Press, s. 284. S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995, s. 87.
wolności, która „jest warunkiem i podstawą prawdziwej godności człowieka”46. Ojciec Święty największy wpływ wywarł w Polsce, gdzie jego dramatyczna wizyta w roku 1979, jak powiedział jeden z polskich biskupów, zmieniła mentalność strachu, strachu przed milicją i czołgami, utratą pracy, brakiem awansu, wyrzuceniem ze szkoły, nieotrzymaniem paszportu. Ludzie dowiedzieli się, że gdy przestaną się bać systemu, stanie się on bezradny. Ta „pierwsza wielka pielgrzymka” – według Timothy Gartona Asha, była
„początkiem końca” komunizmu w Europie. Po raz pierwszy zobaczyliśmy wtedy te masowe, długotrwałe, lecz zupełnie pokojowe i zdyscyplinowane manifestacje jedności społecznej (łagodny tłum przeciw partii-państwu), które potem stały się cechą szczególną i koniecznym wewnętrznym katalizatorem zmian w 1989 roku w każdym kraju oprócz Rumunii (a nawet tam – to nie tłum zaczął stosować przemoc)47.
Relewantną kwestię dla przekształceń systemowych trzeciej fali ma aspekt, czy też czynnik nowej jakości polityki głównych podmiotów społeczności międzynarodowej.
Gracze zewnętrzni w znaczący sposób wsparli proces liberalizacji i demokratyzacji.
Koniec lat 80. ukazuje wspólne stanowisko wszystkich czołowych instytucji, krajów i ich działań – Watykanu, Wspólnoty Europejskiej, KBWE, USA, ZSRR, wobec walki z reżimami. I tak jak Rzym pozbawił legitymizacji autorytarne reżimy w krajach katolickich, tak Bruksela stała się bodźcem dla demokratyzacji w południowej oraz wschodniej części Europy. Waszyngton naciskał w kierunku demokratyzacji w Ameryce Łacińskiej i Azji, a Moskwa usunęła podstawową przeszkodę dla demokracji w Europie Wschodniej. Wszelkie przedsięwzięcia nie były wynikiem wyłącznie filantropii, czy empatii ze strony kluczowych aktorów społeczności międzynarodowej, niemniej jednak gdyby zmiany te oraz wynikające z nich działania nie nastąpiły, to trzecia fala byłaby dużo bardziej ograniczona48.
Wspólnota Europejska otwarła się na państwa trzecie, stworzono podstawy do poszerzenia jej składu. Kluczowym obostrzeniem dla członkostwa we Wspólnocie stał się wymóg demokratycznego państwa, a zatem demokracja w Europie stała się koniecznym krokiem na drodze do wzrostu gospodarczego i dobrobytu. Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie, a przede wszystkim sygnowanie przez wszystkich jej uczestników, w tym ZSRR Aktu końcowego stanowi swoisty proces. W rezultacie, którego zobowiązano rządy komunistyczne do liberalizacji oraz uprawomocniono wysiłki podejmowane przez dysydentów i obce rządy celem nakłonienia ich do realizacji tych zobowiązań.
46 S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995, s. 92.
47 “Time”, 4 XII 1989, s. 74. Też: T. Garton Ash, Eastern Europe: The Year of Truth, “New York Review of Books”, 15 II 1990, s. 17 oraz S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995, s. 92.
48 S. P. Huntington, Trzecia fala demokratyzacji, PWN, Warszawa 1995, s. 95.
Innymi słowy rządy komunistyczne potwierdziły zachodnie zasady dotyczące standardów praw człowieka, otwierając się na wewnętrzną oraz międzynarodową krytykę, gdy prawa te łamały. Helsinki stanowiły bodziec i broń dla reformatorów, do wykorzystania przy próbach otwarcia ich społeczeństw. Nie stworzono w ten sposób demokracji, otwierano jednak politycznie Europę Wschodnią i Związek Radziecki na świat – niedługo potem powstała przecież chociażby Karta 77 (Czechosłowacja), czy Ukraińska Grupa Helsińska.
Polityka USA w latach 70. została także diametralnie w tym przedmiocie zmieniona.
W roku 1974 Kongres wprowadził poprawki odnoszące się do praw człowieka do ustawy o pomocy zagranicznej (Foreign Assistance Act), o wzajemnej pomocy (Mutual Assistance Act) o reformie handlu (Trade Reform Act) oraz w 1977 r. do ustawy o międzynarodowych instytucjach finansowych (International Financial Institutions Act). Zmiany prawne pozbawiały pomocy kraje, w których doszło do poważnych naruszeń łamania praw człowieka, chyba, że Prezydent USA dopuszczał taką pomoc. Kolejny prezydent, Carter, kwestię łamania praw człowieka postawił jako główny element kampanii wyborczej oraz polityki międzynarodowej. Administracja Reagana w 1983 i 1984 r. podejmowała już aktywne działania na rzecz zmian demokratycznych w dyktaturach komunistycznych i niekomunistycznych, a symbolem jego kadencji stało się utworzenie Narodowej Fundacji na rzecz Demokracji (National Endowment for Democracy). Administracja Cartera i Reagana aktywnie wspierały poszanowanie praw człowieka i zasad demokracji poza granicami kraju49. Dla krajów bloku wschodniego, a tym samym dla Pribałtiki najbardziej znaczące były jednak rozstrzygnięcia jakie zapadały w Moskwie. Polityka i decyzje powzięte przez kluczowego gracza Rosji Radzieckiej – Michaiła Gorbaczowa okazały się bardzo optymistyczne i dały bezpośredni asumpt politycznej i ekonomicznej liberalizacji w krajach komunistycznych. Gorbaczow odrzucił doktrynę Breżniewa uwalniając silne tendencje odśrodkowe. Nowe podejście ZSRR otworzyło drogę przede wszystkim do usunięcia dotychczasowych przywódców komunistycznych, partycypacji ugrupowań niekomunistycznych we władzy, wyboru rządzących w konkurencyjnych wyborach, otwarcia granic z zachodnią częścią Europy i wzmożonych wysiłków mających na celu przejście do bardziej rynkowej gospodarki. Nie do końca jasne są działania gorbaczowskiej polityki, jaki zakres reform ten polityk popierał i przewidywał. Czy był zwolennikiem pełnej
49 Zob. T. Jakoby, The Reagan Turnaround on Human Rights, „Foreign Affairs”, nr 64, 1986, s. 1066-1086. Też: P. Dobriansky, Human Rights and U.S. Foreign Policy, [w:] The New Democracies, B. Roberts (red.), s. 145-161. D. P. Forsythe, Human Rights and U.S. Foreign Policy: Congress Reconsidered, Gainesville 1988, University of Florida Press; J. Muravchik, The Uncertain Crusade: Jimmy Carter and the Dilemmas of Human Rights Policy, Lanham 1986, Hamilton Press; S. P. Huntington, Trzecia fala… op. cit., s. 101.
demokratyzacji krajów Europy Wschodniej, bo do tego doprowadził proces reform, czy też może efekt demokratyzacji wschodniej części Europy jest wynikiem utraty kontroli nad liberalizacją systemu. Stanowisko „publicystyczne” jest niezwykle szerokie w tej materii, ale i niejednoznaczne. Odpowiedzi nie jesteśmy poznać, niemniej jednak osobiście bliższe są mi opnie na temat deprecjacji systemu komunistycznego, konieczności przeprowadzenia liberalizacji i głębokich reform systemu, przy boku i pod wodzą jednak Rosji Radzieckiej.
W efekcie M. Gorbaczow został uznany obok Jana Pawła II, Jimmy’ego Cartera i Ronalda Reagana za jednego z głównych międzynarodowych inspiratorów zmian demokratycznych końca XX wieku50.
Efekt domina stanowi ostatni już z czynników trzeciej fali. S. Huntington, G. Almond i R. J. Mundt wskazują na ważny charakter znaczenia tego elementu fali. Badania statyczne przeprowadzone przezeń podkreślają istnienie wzorca zakażania51. Efekt ten jest implikacją przełomowego wydarzenia i/lub zachowania przywódców oraz ugrupowań, w tym konkretnym przypadku demokratyzującym się krajem, który wskazuje na możliwość odrzucenia reżimu autorytarnego. Kraj przechodzący ww. proces stanowi tym samym przykład, instruktarz dla pozostałych społeczeństw. Co więcej kraj obserwujący dokonania państwa trzeciego staje się świadomy niebezpieczeństw, które może napotkać na drodze ku własnej niepodległości. Powyższe wnioski najdobitniej oddaje Timothy Garton Ash:
Każdy już wiedział na podstawie doświadczeń krajów sąsiednich, że można tego dokonać52.
Schemat domina odegrał większe znaczenie w dobie trzeciej fali aniżeli w okresach wcześniejszych – pierwszej i drugiej fali, co jest m. in. wynikiem szybkiego rozwoju po drugiej wojnie światowej technologii: telewizji satelitarnej, radia krótkofalowego, faksu, komputerów, etc. Efekt wzorowania jednak nadal pozostaje silniejszy wśród krajów geograficznie i kulturowo bliskich państwu, w którym dokonywały się zmiany systemowe.
Ponadto proces wzorowania się nie jest szczególnie uzależniony od istnienia korzystnych dla demokracji warunków ekonomicznych i społecznych w krajach naśladujących inne.
Wraz z postępowaniem procesu zastępował on te warunki. Znajdowało to wyraz w akceleracji procesu: w Polsce demokratyzacja zajęła dziesięć lat, na Węgrzech dziesięć miesięcy,
50 S. P. Huntington, Trzecia fala… op. cit., s. 108.
51 G. A. Almond, R. J. Mundt, Tentative Cocnclusions, [w:] Crisis, Choice and Change, s. 626-629; D.L.
Huff, J. M. Lutz, The Contagion of Political Unrest in Independent Black Africa, “Economic Geography”, nr 50, 1974, s. 352-367; R. P. Y. Li, W. R. Thompson, The “Coup Contagion” Hypothesis, “Journal of Conflict Resolution”, nr 19, 1975; M. Lutz, The Diffusion of Political Phenomena in Sub-Saharan Africa, “Journal of Political and Military Sociology”, nr 17, 1989, s. 93-114; S. P. Huntington, Trzecia fala… op. cit., s. 108-109.
52 T. Garton Ash, The Revolution of the Magic Lantern, “New York Review of Books”, 18 I 1990, s. 51;
“Time”, 27 XI 1989, s. 41; S. P. Huntington, Trzecia fala… op. cit., s. 113.