Po blisko pięciu latach rządów dyktatora sytuacja polityczna, a przede wszystkim geopolityczna Łotwy, uległa zmianom z powodu tajnych porozumień paktu Ribbentrop-Mołotow51. Państwa bałtyckie znalazły się w strefie wpływów radzieckich, na rządzie łotewskim wymuszono zgodę wzajemnej pomocy – stacjonowania oddziałów rosyjskich na terytorium Łotwy, dzięki którym wkrótce, 18 czerwca 1940 r., podporządkowano militarnie całe terytorium Republiki52.
49 P. Łossowski, Kraje bałtyckie… op. cit., s. 153-155.
50 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 45.
51 23 sierpień 1939r., traktat o nieagresji zawarty pomiędzy Niemcami a ZSRR wraz z tajnymi porozumieniami.
52 Patrz M. Barański, Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej. Ustrój, organy władzy, partie polityczne [w:] Ł. Makowski, M. Migalski Łotwa, Katowice 2004, s. 187.
Pakt o nieagresji Ribbentrop–Mołłotow, zawarty pomiędzy ZSRR a III Rzeszą, był wyrazem pogwałcenia wszystkich dotychczasowych uregulowań prawnych wiążących ze sobą ZSRR i Republikę Łotwy. Kraje te wiązały bilateralne umowy międzynarodowe jeszcze z 1920 r., które zostały omówione wcześniej. Co więcej warunki tych umów potwierdzone zostały przez nowe władze, nowej Rosji, czyli ZSRR. Zapewniano w nich, że każda ze stron zobowiązuje się do nie wstępowania w sojusze wymierzone przeciwko sygnatariuszom niniejszej umowy53.
Strona Niemiecka przymierzając się do zawarcia porozumień ze stroną radziecką proponowała podpisanie umów handlowych, mających podłoże wyłącznie ekonomiczne, finansowe. Zawarto je 19 sierpnia 1939 r., a kolejne 11 lutego 1940 r. W porozumieniu określono terminy dostaw technologii niemieckiej dla ZSRR i dostaw surowców z ZSRR do Niemiec. Zwraca przy tym uwagę fakt, że ZSRR na realizację swoich zobowiązań, z których wywiązywał się regularnie, otrzymał 18 miesięcy, a więc dokładnie tyle czasu, ile dzieliło zawarcie traktatu od napaści na ZSRR przez Niemcy54. Do podpisanych umów handlowych z Niemcami strona radziecka zaczęła domagać się jednak dołączenia postanowień mających charakter sticto polityczny, na fotelu ministra spraw zagranicznych osadzono nawet specjalnie Wiaczesława Mołotowa przychylnie odbieranego przez dyplomację niemiecką55. Postanowienia dyplomacji niemieckiej i radzieckiej definiowały i jednocześnie przesądzały o przyszłym układzie geopolitycznym państw Pribałtiki, jak i Europy56. Był to cios w samo serce dla demokracji Łotewskiej, a także Litewskiej i Estońskiej, który padł ze strony ZSRR. Terytoria Finlandii, Estonii, Łotwy aż po Polskę (obszar do Wisły, Narwi i Sanu) stanowić miały własność ZSRR, pozostałe Niemiec57. Tym samym ustanowiono nowy porządek, w którym państwa bałtyckie znalazły się w strefie wpływów ZSRR. Następnym krokiem sygnatariusza było wymuszenie na rządzie łotewskim, jak również estońskim i litewskim podpisania zgody na stacjonowanie oddziałów Armii Czerwonej na terytoriach republik (Estonia 28 września, Łotwa 5 października, Litwa 10 października 1939 r.). Jak wskazują daty wydarzenia te miały miejsce kilka tygodni po napaści Niemiec na Polskę, stanowią one często niejako argument i usprawiedliwienie dla rządów republik wobec podjętych decyzji. Na Litwie nadto
53 Dogowor mieżdu Sojuzom Sowietskich Socialisticzeskich Riespublik i Litowskoj Riespublikoj ot 28 IX 1926g. [w:] O „litowskoj problemie”... op. cit., s. 85-87.
54 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 48.
55 A. Awtorchanow, Impierija Kriemlia... op. cit., s. 111.
56 Siekrietnyj dopołnitielnyj protokoł ot 23 VIII 1939r., [w:] O „litowskoj problemie”... op. cit., s. 88.
57 Litwa pierwotnie przewidziana jako terytorium wpływu Niemiec została oddana ostatecznie pod jurysdykcję ZSRR, po tym jak Niemcy zajęli większą część terytorium Polski, Siekrietnyj dopołnitielnyj protokoł ot 23 VIII 1939r., [w:] O „litowskoj problemie”… op. cit., s. 89.
wymuszono oddanie „pod opiekę” ZSRR Wilna i Wileńszczyzny58. Oddziałom radzieckim w myśl postanowień nakazano „chronić granice suwerennych państw”. Początkowo stacjonujące oddziały miały daleko ograniczony kontakt z ludnością cywilną, możliwości poruszania się po kraju oraz zakaz ingerowania w sprawy wewnętrzne republik. Wstępne postanowienia ZSRR uległy jednak szybko zmianie, zaczęto posuwać się coraz dalej, rościć coraz większe prawa. Państwa zachodnie nie reagowały, nie uczyniły tego też państwa bałtyckie, choć zawarły wcześniej między sobą sojusz o wzajemnej pomocy w przypadku agresji państwa trzeciego. Dysproporcje wojsk były ogromne, opór wydawał się być nieuzasadniony.
16 czerwca ZSRR wystąpiło z kolejnym roszczeniem – ultimatum skierowanym do rządów republik (odpowiednio 14 i 16 czerwca 1940 r. – Litwa, Estonia) mające na celu zwiększenie kontyngentu wojsk radzieckich stacjonujących na ich terytorium. Żądania wydano pod pretekstem naruszania postanowień układu o wzajemnej pomocy. 15 czerwca doszło bowiem do krwawego incydentu na granicy łotewsko-radzieckiej – do prowokacji radzieckiej.
Nazajutrz domagano się usunięcia z rządów republik osób rzekomo wrogo nastawionych do ZSRR: Rząd radziecki za absolutnie niezbędne i pilne uważa (...) aby bezzwłocznie utworzono na Litwie taki rząd, który byłby zdolny i gotowy zapewnić właściwą realizację układu radziecko-litewskiego o pomocy wzajemnej i zdecydowanie poskromić wrogów traktatu59.
Prowokacje ZSRR, odpowiedni wybór daty i miejsca, wskazują na taktyczne i bardzo dokładne przygotowanie się do przejęcia władzy przez stronę radziecką. Rosjanie działali konsekwentnie, dyskretnie, a co najważniejsze skutecznie. W stosunku do republik bałtyckich władze radzieckie kontynuowały politykę „małych kroków”, rozpoczętą już 1939 r.
W odróżnieniu od Zachodniej Białorusi i Ukrainy, sowietyzacja Litwy, Łotwy i Estonii przebiegała sukcesywnie, przy udziale dotychczasowego aparatu państwowego. Początkowo wiele przemawiało, że Związek poprzestanie na podporządkowaniu militarnym i rekonstrukcji rządu. Nie demontowano przecież istniejącego aparatu władzy, a prezydent K. Ulmanis podobnie jak prezydent Estonii – Konstantin Pats wciąż pozostawał w kraju oficjalnie nadal sprawując swój urząd. Władze radzieckie ponadto nie szczędziły werbalnych zapewnień o przyjaźni i chęci dobrosąsiedzkiej współpracy przy akceptacji różnic
58 Dogowor o pieriedacze Litowskoj Riespublikie goroda Wilno i wilenskoj obłasti i o wzaimopomoszczi mieżdu Sowietskim Sojuzom i Litwoj ot 10 X 1939r., [w:] O „litowskoj problemie”… op. cit., s. 90-93.
59 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 51, na podst. Zajawlenie sowietskogo prawitielstwa ot 14 VI 1940g., [w:] O „litowskoj problemie”... op. cit., s. 94-95.
ustrojowych60. Sytuacja diametralnie zmieniła się po wkroczeniu wojsk radzieckich do wszystkich republik bałtyckich. Pod naciskami Kremla zaczęły ustępować kolejne rządy – Litwy, Estonii, w tym i rząd Łotwy. 20 czerwca 1940 r. premierem Łotwy został lewicowy liberał, lekarz weterynarii, profesor biologii Augustus Kirhensteins. Resort spraw wewnętrznych oraz policja polityczna zaś została oddana automatycznie pod władzę komunistów.
Zmianom na fotelu przyglądała się z bliska „ekipa” – Andrieja Wyszyńskiego61, prokuratora generalnego ZSRR oraz pełnomocnika W. I. Stalina, który miał nadzorować włączanie ziem do ZSRR. Dość istotnym wydaje się być fakt, że bolszewicy przejęli władzę w białych rękawiczkach. We wszystkich państwach bałtyckich władzę oparto na autorytecie osób znanych, popularnych w poszczególnych społeczeństwach. Na Łotwie władzę przejął lekarz, gdzie indziej był to dziennikarz, pisarz, czy poseł. Następnie pod opieką, w przypadku Łotwy słynnego „prokuratora”, komuniści zaczęli przejmować najważniejsze urzędy i stanowiska w państwie. Rozpoczęto wreszcie przygotowania do całkowitego przejęcia władzy i jej legitymizacji. Cele te zapewnić miały wybory do parlamentu ludowego. Błyskawicznie zorganizowane i średnio dobrze wyreżyserowane potwierdzały władzę partii lewicowych – Związku Ludu Pracującego (ZLPŁ), która jako jedyna została dopuszczona do udziału w wyborach przez „ludową” Centralną Komisję Wyborczą. Z zasady miały to być „wybory wolne i dobrowolne”, w realiach okazały się klęską tych haseł.
Nie udało się wysunąć listy niekomunistycznej, na której znajdowały się nazwiska głównych działaczy opozycji byłych premierów: A. Blodnieks'a, H. Celminš'a, V. Zāmuels'a, ponadto:
gen. J. Balodis'a i P. Bergis'a, byłego ministra spraw wewnętrznych62. Jako przyczynę odmowy podano: „nieopublikowanie programu wyborczego”. W tej sprawie na próżno interweniował osobiście znający A. Wyszyńskiego – Atis Kenins, ówczesny minister oświaty63.
Zresztą Ludowa Komisja w stosunku do pozostałych zgłaszanych list (16-tu) ferowała podobne wyroki: „nie spełnienia wymogów formalnych”, było to jednoznaczne przekreślenie możliwości udziału partii w wyborach. Inne działania wymierzone przeciwko opcjom politycznym innym niż komunistyczna to utrudnianie dostępu do mediów – radia i telewizji, zakaz organizowania wystąpień publicznych, prewencyjne aresztowania znanych polityków,
60 L. Gołubiec, P. Kierończyk, Konstytucja Republiki Łotewskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 16.
61 Prokurator generalny ZSRR w latach 1933-1939.
62 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 53.
63 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 53, patrz również J. Grinbergs, A. L. Prams Latvia 1918-1940... op. cit., s. 15.
zmiany kadrowe oraz delegalizacja stowarzyszeń, związków i innych ugrupowań, które mogłyby stanowić alternatywę dla ZLPŁ.
Reasumując, w skutek działań Komisji Wyborczej (LCKW) bierne prawo wyborcze przypisano wyłącznie komunistom, zrównano liczbę kandydatów z liczbą mandatów co spowodowało, że głosujący de facto potwierdzali swoim głosem nominacje Związku.
Wybory okazały się fiaskiem, pogwałceniem wszelkich zasad dla demokratycznego systemu politycznego. Co więcej wyniki wyborcze sfingowano, mowa tu szczególnie o kwestiach frekwencji i proporcji wyników. Prawdziwą jednak „rewelacją” kazało się opublikowanie przez agencje prasowe w Londynie oficjalnych wyników wyborczych po zakończeniu głosowania już w pierwszym dniu64. Cały świat wieczorem 14 lipca 1940 roku znał wyniki wyborcze, pomimo że nazajutrz, piętnasty lipca był drugim dniem oddawania głosów.
Według danych LCKW frekwencja na Łotwie przekroczyła 94%, dokładnie 94,7 punktu procentowego, z czego 97,6% uprawnionych do głosowania opowiedziało się za Związkiem Ludu Pracującego Łotwy. Nieoficjalne źródła podają, że do urn zgłosiło się 15-32%
uprawnionych do głosowania65. Wartym podkreślenia jest fakt, iż przebieg wyborów miał podobne tło w każdym z podporządkowanych państw – w Estonii oraz na Litwie.
Niezwłocznie po wyborach podniesiono kwestie przyłączenia republik bałtyckich do Związku Radzieckiego, czego nie uczyniono wcześniej, tj. przed wyborami i w trakcie kampanii wyborczej. Na 21 lipca 1940 r. zwołano parlament „ludowy”, podobne wytyczne postawiono wobec parlamentów na Łotwie, Litwie i w Estonii, które podjęły identycznie brzmiące uchwały – przyjęcie ustroju radzieckiego i akces do ZSRR. 5 sierpnia, Rada Najwyższa ZSRR potwierdziła „żądania” republik. Tę datę przyjmuje się jako rozpoczęcie właściwego procesu sowietyzacji. Lipiec także przyniósł pierwszą falę represji w postaci aresztowań. 21 lipca prezydent Ulmanis został zmuszony do złożenia urzędu. Niezwłocznie potem został wywieziony w głąb Związku Radzieckiego, gdzie zmarł w 1942 r.66. Równolegle przystąpiono do instytucjonalizacji władzy radzieckiej. 25 sierpnia 1940 r.67. „sejm ludowy”
uchwalił konstytucję Łotewskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (ŁSRR) oraz uchwałę o przekształceniu się w Radę Najwyższą ŁSRR.
W taki o to sposób otwarto drogę do wprowadzenia radzieckiej koncepcji instytucjonalnej, diametralnie nowej koncepcji ustrojowej. Parlament Łotwy właściwie ograniczono
64 J. Grinbergs, A. L. Prams, Latvia 1918-1940… op. cit., s. 15.
65 Na podst. G. Von Rauch, Geschichte der baltischen... op. cit., s. 212.
66 L. Gołubiec, P. Kierończyk, Konstytucja Republiki Łotewskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 17.
67 Tego samego dnia Rada Najwyższa Estonii oraz Litwy przyjęła analogicznie ustawy zasadnicze.
do przyjmowania wszelkich aktów prawnych tożsamych z radzieckim prawodawstwem.
Łotewski parlament uznał przecież akcesję ZSRR (21 lipca 1940 r.), przekształcił Sejm Ludowy w Radę Najwyższą ŁSRR, odrzucił instytucje prezydenta. Przyjął wreszcie konstytucje (1940 r., 1978 r.), które były typowym przykładem fasadowego aktu prawnego, o cechach właściwych dla republiki radzieckiej68.
Łotewska Socjalistyczna Republika Radziecka odrzuciła trójpodział władzy, dotychczasowe symbole państwowe – godło, flagę. W zamian przyjęła herb sierpa i młota, zapisy
„socjalistycznego państwa robotników i chłopów”, socjalistyczny system gospodarczy, socjalistyczną własność narzędzi i środków produkcji, Radę Najwyższą ŁSRR – najwyższy organ władzy państwowej69, Radę Komisarzy Ludowych – najwyższą władzę wykonawczą.
Prezydium Rady Najwyższej – odpowiednik urzędu prezydenta, zapisy o przewodniej roli partii komunistycznej oraz „szerokie swobody obywatelskie” – szczególnie ironicznie odnieśmy się do prawa do: wolności słowa, druku, zebrań, pochodów, demonstracji, kultu religijnego. Całe społeczeństwo łotewskie z mocy prawa otrzymywało wspólne obywatelstwo radzieckie70. Transformacji równolegle poddano system sądownictwa oraz siły zbrojne.
Te drugie stały się terytorialnymi korpusami Armii Czerwonej71. Ustanowiono również obowiązkową służbę wojskową. Wprowadzono nową politykę kadrową, „lustracji” poddano każdą komórkę państwową. Najważniejsze urzędy oddano w ręce osób powiązanych z wszechobecną partią komunistyczną. Wprowadzono system gospodarki centralnie planowanej, zupełnie nieracjonalnej z punktu widzenia zasad równowagi popytu i podaży.
Dotychczasową walutę zastąpił rubel. Ograniczono prawo do posiadania własności prywatnej, choć jak podaje Pan Profesor P. Łossowski pojawia się tutaj pewna, dodajmy jedyna, odrębność jaka występuje w konstytucjach republik bałtyckich w stosunku do ustawy zasadniczej ZSRR. Polega ona na dopuszczeniu możliwości istnienia, w określonych przez przepisy ramach, indywidualnych gospodarstw chłopskich, zakładów rzemieślniczych
68 L. Gołubiec, P. Kierończyk, Konstytucja Republiki Łotewskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 17.
69 Wybory do RN ŁSRR były wyborami przeprowadzanymi w oparciu o 4 przymiotnikową ordynację wyborczą (za T. Szymczak, Ustrój polityczny Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (1936-1977), Wrocław 1978r., s. 167). Kadencję Rady określono na poziomie 4 lat. Rada funkcjonowała na podstawie sesji, przy czym terminu „sesja”, w odniesieniu do etymologii tego słowa w rozumieniu polskiej terminologii, można używać dopiero od roku 1977. Do tego czasu termin „sesja” odpowiadał określeniu „posiedzenie” – zgodnie z J. Osiński, Przedstawicielskie organy władzy w ZSRR, Warszawa 1987, s. 222-223. Sesje Rady zaś zwoływało Prezydium dwa razy do roku. Ustawa przewidziała możliwość zwołania Rady na posiedzenie nadzwyczajne, na wniosek Prezydium za zgodą deputowanych. Deputowanym zasiadającym zaś w Radzie przysługiwał mandat, którego mogli pozbawić deputowani bądź wyborcy. Ustawa zasadnicza dalej nie precyzuje jednak trybu odebrania mandatu.
70 Patrz M. Barański, Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej. Ustrój, organy władzy, partie polityczne [w:] Ł. Makowski, M. Migalski Łotwa, Katowice 2004, s. 188.
71 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 51.
i chałupniczych. Oznacza to, że w państwach Pribałtiki zakres gospodarki nieskolektywizowanej został poszerzony o tzw. małe przedsiębiorstwa oraz pominięto aspekty dotyczące „wyzysku”. Przepisy te jednak stały się szybko martwymi – po przymusowej kolektywizacji przeprowadzonej w końcu lat 40., w warunkach słabej klasy robotniczej alternatywą zaplecza kadrowego mogło być wyłącznie biedne chłopstwo, które otrzymało nadziały ziemi w drodze reformy rolnej okresu międzywojennego.
Pozyskanie tej części społeczeństwa było niezbędne z punktu widzenia późniejszej komasacji ziemi – w kołchozy72.
Dokonano także sekularyzacji kościoła oraz przeprowadzono nacjonalizację dużych gospodarstw, z których ziem stworzono sowchozy – państwowe gospodarstwa rolne ZSRR73.
Wszystkie gospodarstwa w kraju ponadto znacjonalizowano oraz objęto obowiązkiem dostaw na rzecz ŁSRR. Jako organa władzy samorządowej powołano terenowe rady i komitety wykonawcze, podporządkowane władzy centralnej. Wszczęto również proces deportacji, a samodzielną dotychczas partię komunistyczną podporządkowano WKP(b).
Łotwa w tym katalogu zachowywała prawo do wystąpienia ze struktur ZSRR, podobnie jak pozostałe republiki, przy czym uprawnienie to było de facto uprawnieniem pustym.
Wskazuje na to chociażby fakt, że przepisy wykonawcze do tego prawa pojawiły się dopiero w roku 1991.
Społeczeństwo łotewskie podchodziło jednak do zmian systemowych inicjowanych z Moskwy z dużym dystansem i respektem. Dość powszechnym bowiem było przekonanie wśród społeczeństwa o chwilowości transformacji74 i tego „wszechogarniającego” procesu unifikacji z ZSRR. To przekonanie umacniało wystąpienie Adolfa Hitlera w połowie roku 1940, kiedy to mówił o planach powołania związku państw bałtyckich, który zostanie ustanowiony i będzie funkcjonował pod zwierzchnictwem niemieckim. Słowa te utwierdziło w mocy wypowiedzenie wojny ZSRR przez III Rzeszę niemalże w rok później, 22 czerwca 1941 r. Pewien dystans do reform władzy radzieckiej podtrzymywała także bierność państw zachodnich, nieuznanie przezeń aneksji republik bałtyckich. Ponadto funkcjonowanie w podziemiu ludzi będących do niedawna u steru władzy oraz coraz silniejszej opozycji, która przymierzała się do przejęcia ponownie władzy również budziła przekonanie o krótkowzroczności i krótkotrwałości władzy radzieckiej. Włączenia „grupy nadbałtyckiej”
72 Tamże, s. 54.
73 Na podst. W. Kopaliński, Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1994, s. 474.
74 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 55.
do ZSRR nie uznała także stolica Apostolska, która utrzymała obecne granice diecezji łotewskich i litewskich75.
Ziszczeniem próśb dla narodu łotewskiego miał być moment wkroczenia oddziałów wojsk niemieckich na terytoria państw bałtyckich. Wówczas łotysze, podobnie jak Litwini, podjęli walkę z oddziałami Armii Czerwonej. W trakcie narodowego powstania, 28 czerwca 1941 r.
ogłoszono niepodległość Republiki Łotewskiej, do życia powołano Łotewski Rząd Tymczasowy76. W chwili wkroczenia na terytoria Łotwy Niemców funkcjonowały już zorganizowane i przygotowane struktury do przejęcia władzy z Centralnym Komitetem dla Wyzwolonej Łotwy i Tymczasową Radą Państwa na czele, której przewodniczył były minister transportu – Bernhards Einbergs77.
Niemcy jednak niezaakceptowali struktur powołanych zarówno na Litwie, jak i Łotwie.
Oficjalnie poinformowano naród o braku podstaw formalno-prawnych dla istniejących rządów. Mimo to Łotysze chętnie kolaborowali z Niemcami biorąc pod uwagę udział łotewskich formacji policyjnych w eksterminacji Żydów, w trakcie której dokonano mordów na niemalże całej mniejszości żydowskiej oraz patrząc przez pryzmat ścisłej współpracy w ramach dywizji Waffen SS – Lettland.
Cień szansy odzyskania niepodległości pojawił się powtórnie, kiedy wojska niemieckie uległy pod Stalingradem, rok 1943, oraz Leningradem, 1944. W Estonii pilnie utworzono Komitet Narodowy, który nawiązał stosunki z Wielką Brytanią i który miał przejąć władzę po wycofaniu Niemców, na moment tuż przed wkroczeniem Rosjan. Premiera Otto Tiefema aresztowali jednak, po blisko pięciu dniach urzędowania, Rosjanie. Prezydent uciekł do Szwecji, gdzie w 1945 r. zmarł. Na Litwie zaś opór Steponasa Kairysa przywódcy Naczelnego Litewskiego Komitetu Wyzwoleńczego przełamali Niemcy, aresztując jego lidera i członków. Jak się później okazało, były to ostatnie próby odzyskania niepodległości, którą państwa bałtyckie traciły na długie lata na rzecz ZSRR. Do łask natomiast powróciła dawna administracja radziecka Łotewskiej SRR.
Przewodniczącym Rady Najwyższej na Łotwie został powtórnie – Augustus Kirhensteins, premierem – Vilis Lacis, a pierwszym sekretarzem – Janis Kalnberzins. Stanowiska drugich
75 J. Sozański, Status prawnomiędzynarodowy... op. cit., s. 154.
76 B. Piotrowski, Półwiecze zmagań Łotyszy o narodową niepodległość i suwerenność. Dramaty – alternatywy – osiągnięcia, [w:] T. Pałuszyński, T. Novickas, L. Marcinkowska (red.) Łotwa wczoraj – dziś – jutro. Materiały pokonferencyjne. Wielkopolskie Stowarzyszenie Przyjaźni Polska – Łotwa, Instytut Wschodni Uniwersytet Adama Mickiewicza, Koło Naukowe Wschodnioznawców, Studio, Poznań 2003, s. 46.
77 J. Korzeń, Dramat narodów... op. cit., s. 45-46.
sekretarzy, wicepremierów i zastępców przewodniczących rad najwyższych powierzono Rosjanom78.
Ramy ustrojowe Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich określone zostały w ustawie zasadniczej przyjętej 31 stycznia 1924 r., a następnie w konstytucjach z roku 1936 oraz z 1977. Każda z ww. konstytucji na przestrzeni lat była kilkakrotnie nowelizowana, przy czym najważniejsze rozwiązania dla porządku instytucjonalnego zostały zapisane w ustawie zasadniczej w roku 1936.
Pamiętajmy jednocześnie, że każdą z konstytucji – 1924, 1936 i 1977, tworzyły dwa integralne i w pełni kompatybilne dokumenty. Pierwszy z nich stanowił właściwy tekst ustawy zasadniczej, drugi zaś stanowiła Deklaracja o powołaniu ZSRR – potocznie określana umową federacyjną. Od tej reguły odstąpiono dopiero w roku 1993, dzisiejsza ustawa zasadnicza Federacji Rosyjskiej to wyłącznie tekst właściwy konstytucji. Oba dokumenty potwierdzały de nomine, federalny charakter rządów79. Każdej z piętnastu republik wchodzących w skład Związku Radzieckiego gwarantowano konstytucyjnie suwerenność, zapewniono respektowanie jej granicy, a także wpisano zakaz dokonywania jakichkolwiek zmian terytorialnych bez zgody zainteresowanej republiki. Ponadto przewidziano prawo do wystąpienia zainteresowanego podmiotu ze Związku. Przepisy te jednak są ewidentnym przykładem fasadowego aktu prawnego zważywszy chociażby na kwestie wystąpienia republiki ze związku – akty wykonawcze do tego prawa ukazały się dopiero kilkadziesiąt lat później. Analogiczny argument stanowią rzeczywiste kompetencje głównych instytucji władzy poszczególnych socjalistycznych republik radzieckich. Konstytucja w dalszej części przypisuje bowiem kluczowe uprawnienia konstytucyjnym organom ZSRR, co spowodowało, że przepisy właściwie nie były koherencyjne bądź wręcz zaprzeczały sobie. Suwerenność republik w praktyce m. in. poprzez takie przepisy i rozwiązania została ograniczona do minimum80.
Ciekawym jest fakt, iż ustawa zasadnicza z roku 1924, wchodziła w życie po blisko dwóch latach od dnia, w którym powołano ZSRR. Tę zwłokę wywołał burzliwy spór, którego przedmiotem było określenie zakresu suwerenności podmiotów składowych ZSRR.
Związek musiał przyjąć taki system prawno-instytucjonalny, który zapewniał mu pełną jurysdykcję, dwa lata natomiast przeznaczono na dogłębną jurysprudencję.
78 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 57.
79 Na podst. A. Kubik, A. Bosiacki, Konstytucja Rosji, Warszawa 2000, s. 14.
80 Kompetencje podmiotów, wchodzących w skład ZSRR zostały omówione m. in. w pracy S. Ehrlicha, Ustrój Związku Radzieckiego, Warszawa 1954, s. 20 i nast.; por. także Sowietskije konstituciji… op. cit., s. 173 (wykres). Jak wyglądała w praktyce niezależność radzieckich republik piszą szerzej np. M. Heller, A. Niekricz, Utopia u władzy… op. cit., rozdz. II i rozdz. III.
Podług ustawy zasadniczej z roku 1924 kapitułę władzy ZSRR tworzyły Rada Związku81 i Rada Narodowości82 jako główny trzon legislatywy i szczególnie ważny w stosunku
Podług ustawy zasadniczej z roku 1924 kapitułę władzy ZSRR tworzyły Rada Związku81 i Rada Narodowości82 jako główny trzon legislatywy i szczególnie ważny w stosunku