jako droga do tranzycji systemu.
Wydarzenia jakie dokonały się na przestrzeni niepełna dwóch dekad (lat 80. i początku 90.) w efekcie przyniosły niepodległość republikom bałtyckim, a tym samym rozpoczynały nową dynamikę przemian. Przed „młodym państwem”, odrodzonym w nowej jakościowo, zupełnie innej rzeczywistości, stanęła konieczność przeprowadzenia radykalnych reform w obszarze gospodarczym, politycznym, społecznym oraz kulturalnym. Ich kierunek i treść wyznaczały dwa równolegle zainicjowane i przebiegające procesy: odrodzenia państwowego i transformacji systemowej. Towarzyszyło im idealizowanie niepodległości i korzyści płynących z przyjęcia wzorów demokracji zachodnich, a także niedostrzeganie lub pomniejszanie znaczenia konfliktów oraz istniejących uwarunkowań. Dodatkowo pojawił się dylemat znalezienia punktów styczności pomiędzy kształtem nowej jakości polityki Republiki a integrującą się Europą. Jednocześnie już w tym okresie powstały konflikty, które po dziś dzień utrudniają budowę społeczeństwa obywatelskiego oraz stanowią przeszkodę w wypracowaniu konsensusu.
Dokonanie przewartościowania systemu spowodowało utrwalenie gros z istniejących problemów, ale narodziło i nowe.
Ponadto zmiany w pierwszym etapie miały wydźwięk ogólnospołeczny, lecz przebieg zdarzeń zmienił historycznie ukształtowane cele, tworząc nową ideę narodu. Sprawił, że droga do demokracji zaczęła prowadzić przez rozwiązanie kwestii narodowej, a wartości odrodzeniowe nie oznaczały zgody na kierunek przyjęty przez KPZR172.
Nową dynamikę przemian, o której mowa dyktował de facto przebieg wyborów parlamentarnych, które kraje bałtyckie przeprowadziły odpowiednio: 24 lutego 1990 r. – Litwa i 18 marca 1990 r. – Estonia i Łotwa.
172 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 38., a także L. Sekeli, Państwa narodowe a sukces demokratycznej transformacji w dawnych komunistycznych państwach europejskich, [w:] J. Miklaszewska (red.), Demokracja w Europie Środkowej 1989-1999. Studia historyczne i porównawcze, ISS, Kraków 2001, s. 257-279. Też: R. Czarkowski, W kręgu konfliktów narodowościowych i roszczeń terytorialnych w Europie Środkowo-Wschodniej, [w:] S. Helnarski (red.), Nacjonalizm. Konflikty narodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej, wyd. A. Marszałek, s. 167-179; J. Kurczewska, Ideologie narodowe – stare i nowe wzorce, [w:] Ibidem, s. 19-28; W. Lamentowicz, Perspektywy społeczeństwa obywatelskiego w Europie Środkowej: u źródeł pesymizmu politycznego, [w:] Ibidem, s. 29-38. J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 38.
Litwa (24 II 1990r.)* Łotwa (18 III 1990r.)* Estonia (18 III 1990r.)*
Unia Ojczyźniana 43 58 Front Ludowy 68,2 131 Front Ludowy 32,3 43
Litewska Demokratyczna
Partia Pracy 34,1 46 Blok Wyborczy
„Wolna Estonia”
Frekwencja: 71,70% Frekwencja: 81,25% Frekwencja: 78,00%
* data wyborów.
Tabela. Wyniki wyborów do Rad Najwyższych LSRR, ŁSRR, ESRR w roku 1990.
Źródło: J. Zieliński Instytucjonalizacja przemian ustrojowych..., op. cit., s. 123-125.
Wybory potwierdzały zwycięstwo ugrupowań typu forum w każdym, bez wyjątku z państw:
na Litwie – Sąjüdisu, na Łotwie i w Estonii – Frontu Ludowego. Wybory w Republice podobnie, jak w pozostałych krajach bałtyckich przeprowadzone zostały w oparciu o cztero przymiotnikową ordynację wyborczą. Wymogiem otrzymania mandatu było zdobycie bezwzględnej większości głosów w turze pierwszej. W przeciwnym przypadku przeprowadzano ponowne głosowanie, w którym mandat otrzymywał kandydat, którego wskazano na podstawie zwykłej większości. Frekwencja na Łotwie była najwyższą z porównaniu do pozostałych, sięgnęła pułapu 81,25%. Walka polityczna faktycznie toczyła się pomiędzy dwoma opcjami politycznymi: nomenklaturą systemu komunistycznego i opozycją. Do głosu dopuszczono tych drugich – ugrupowania typu forum. Już w turze pierwszej Łotysze obsadzili 171 mandatów, z których 118 deputowanych reprezentowało stanowisko Frontu Ludowego. W okresie „drugiej niepodległości” pierwszym Przewodniczącym Rady Najwyższej ŁSRR, który zasiadł na tym fotelu był Anatolijs Gorbunovs, prezesem Rady Ministrów 7 maja 1990 r. został zaś Ivars Godmanis.
Po ukonstytuowaniu się Rad Najwyższych ugrupowania kontynuowały wypracowaną linię polityczną. Co ciekawe zauważyć można pewne zbieżności w podejmowanych decyzjach przez „młode” państwa. Odnoszą się one do wprowadzanych zmian, szczególnie reform polityczno-gospodarczych. Na Łotwie uchwalono ustawę konstytucyjną Prawa i obowiązki obywatela i człowieka, pakiet ustaw prywatyzacyjnych, w styczniu 1991 r. rząd litewski z kolei podjął próby uwolnienia cen. Bezwzględnie wszystkie państwa dokonały również oceny formalnoprawnej aktów inkorporacyjnych. Litwa osądu dokonywała już w deklaracji suwerenności, określając się mianem państwa „sponiewieranego przez obcą siłę w 1940 r.”.
Estonia uchwaliła specjalną ustawę, w której wypowiadała się o niniejszym przedmiocie w analogicznym tonie. Łotwa natomiast wydarzenia lat 40. uznała za „przestępstwo międzynarodowe”: wybory parlamentarne, utworzony w ich efekcie rząd były bezprawne – nie miały legitymacji narodu. Organa władzy te nie miały żadnych podstaw i uprawomocnień do „zbycia się” suwerenności przez Republikę i włączenia jej do składu ZSRR.
W okresie przejściowym Łotwa wreszcie formalnie przywróciła obowiązywanie Konstytucji Republiki Łotewskiej z 1922 r., z wyłączeniem zasad ustrojowych, do wobec których prawo zobowiązywało przeprowadzenie referendum. Przewidywano respektowanie prawa przyjętego w okresie funkcjonowania ŁSRR pod warunkiem, iż nie naruszało ono zasad ustawy zasadniczej z 1922 r. W przypadku kolizji prawnej Trybunał Konstytucyjny rozstrzygał o zgodności przepisów kwalifikowanych aktów oraz dokonywał ich wykładni.
Rada Najwyższa nadal pozostawała najważniejszą władzą w państwie. Stosunki z ZSRR określono w oparciu o traktat pokojowy z 1920 r. Zapowiedziano wreszcie przeprowadzenie wyborów do Sejmu, które miały zamknąć okres przejściowy. Co ważne, na Łotwie najdłużej utrzymano obowiązywanie aktów prawodawczych ZSRR, z drugiej strony w najszerszym zakresie przywrócono (bądź wykorzystano) ustawodawstwo międzywojenne, włącznie z konstytucją. Zresztą jedynie Łotwa dysponowała ustawą zasadniczą z okresu rządów demokratycznych173.
Pamiętajmy, że niniejsze wydarzenia były przedsięwzięciami o charakterze fundamentalnym dla istnienia ZSRR. Tak i historycznymi dla losów Europy, jak i świata. Były zwiastunem odrodzenia państwowości republik radzieckich, a jednocześnie schyłkiem imperium radzieckiego i zimnej wojny. Odbudowę państwowości rozpoczyna program liberalizacji systemu komunistycznego i przebudowy oraz modernizacji życia gospodarczego ZSRR, realizowany przez M. Gorbaczowa. Skutkiem bezpośrednim pierestrojki i głasnosti było nasilenie dążeń niepodległościowych w republikach bałtyckich przez uaktywnione fora
173 Na podst. J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 259.
społeczne – Fronty Ludowe, które coraz śmielej wkraczały na arenę życia politycznego.
Na Łotwie sytuacja była jednak nieco bardziej skomplikowana, ponieważ prawie połowę ludności łotewskiej stanowili mieszkańcy rosyjskojęzyczni będący zapleczem dla ruchu Interfront (anty–niepodległościowego). Stąd Rada Najwyższa ŁSRR obrała drogę tzw. „kroku za krokiem” na drodze ku niepodległości. Niemniej jednak zwraca się uwagę na pewne zbieżności w modelu i tempie dochodzenia do niepodległości. Efektem finalnym przemian w każdej z republik było przyjęcie deklaracji niepodległości. Dokumenty utrzymywały ciągłość konstytucyjnoprawną z okresu międzywojennego, przewidywały ustanowienie okresu przejściowego, koniecznego dla dostosowania rozwiązań instytucjonalnoprawnych do zasad ustrojowych niepodległego państwa. Akt aneksji uznawały za bezprawny, jak również dalsze decyzje wynikające z jego konsekwencji. Deklaracje nadto przywracały symbole z okresu niepodległości. Wreszcie odnosiły się do standardu obowiązujących międzynarodowych norm prawnych.
W odpowiedzi na błyskawiczną reakcję republik SRR, 24 grudnia 1990 r., IV Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR podjął wniosek, inicjatywę Michaiła Gorbaczowa, którego „beneficjentem” miały być podmioty składowe ZSRR. Adresaci na drodze referendów ogólnonarodowych mieli opowiedzieć się za odrodzeniem federacji174. Wybieg władz miał również na celu osłabienie Frontów i silnych tendencji odśrodkowych.
W konsekwencji referenda w republikach przeprowadzono, przy czym w krajach Pribałtiki stanowiły kontrakcję na wezwanie władz radzieckich. Litwa, następnie Łotwa i Estonia zerwały z doktryną Gorbaczowa, przeprowadziły własne referenda, w których postawiono pytania odnoszące się ściśle do niepodległości kraju. Głosowania miały stanowić legitymację dla prowadzonej linii politycznej przez zwycięzców wyborów z roku 1990. Stanowiły nadto źródło informacji opinii publicznej i tak też je przede wszystkim traktowano.
Litwa (9 II 1991 r.)*
Łotwa (3 III 1991 r.)*
Estonia (3 III 1991 r.)*
Frekwencja (%) 84 87,6 82
Procent osób opowiadających się
pozytywnie dla referendum 90 73 77,8
* data referendum.
Tabela. Wyniki referendum niepodległościowego.
Źródło: J. Zieliński Instytucjonalizacja przemian ustrojowych..., op. cit.
174 Termin referendów miał być wspólny dla wszystkich krajów ZSRR – 17 marca 1991 r.
Jako pierwsza do głosowania przystąpiła Litwa (9 lutego), a następnie Łotwa i Estonia (3 marca 1991 r.). Największą frekwencję odnotowano po raz kolejny na Łotwie, co może być implikacją szybkiego tempa przemian inicjowanych już w latach 80. Z drugiej strony najniższy wynik jest indykatorem rozbieżności występujących pomiędzy ludnością narodowości łotewskiej a rosyjskojęzycznej, jak i wynikiem pozbawienia czynnych praw wyborczych wojskowych, wybranych kategorii pracowników MSW oraz marynarzy pozostających poza granicami kraju175. Niemniej jednak wysoka frekwencja oraz równie duża liczba odpowiedzi za poparciem dążeń niepodległościowych były nieformalnym potwierdzeniem odejścia od koncepcji federalnego państwa komunistycznego.
Wydarzenia zachodzące w ŁSRR spotkały się z krytyczną reakcją władz moskiewskich, 25 lutego 1991 r. Rada Najwyższa ZSRR uznała je za sprzeczne z konstytucją ZSRR domagając się wyciągnięcia daleko idących konsekwencji. Do gotowości postawiono wojsko i policję, podjęto środki represji ekonomicznych. W jednostkach Ministerstwa Obrony ZSRR i Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR w republikach, gdzie nie zostały zorganizowane centralne komisje wyborcze utworzono nawet dodatkowe listy obejmujące członków rodzin wojskowych, a także osoby, które pozbawiano prawa głosowania176.
Nic to jednak nie dało. Proces dezintegracji wkraczał w ostatnie stadium, stwierdzenie to można potraktować jako supozycję w przypadku kiedy ujmiemy sprzyjającą atmosferę jaka panowała w Moskwie, a dokładniej w strukturach KPZR. 19 sierpnia 1991 r.
zachowawcze skrzydło KPZR podjęło próbę przejęcia władzy177. Poprzez odsunięcie
175 Analogiczne zjawiska miały również miejsce w Estonii, gdzie amplituda poparcia dla idei niepodległości wahała się w dość znaczący sposób. W Narwie, gdzie zamieszkiwało 4% ludności narodowości estońskiej w referendum za niepodległością opowiedziało się zaledwie 25% uprawnionych do głosowania.
W Kohtla-Järve – 46%, a w Sillimäe – 11%. Na podst. „Komsomolskaja Prawda” z 5 III 1991 r., „Moskowskije Nowosti” z 17 II 1991 r.; J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 38.
176 Postanowlenije Wierchownogo Sowieta SSSR o chodie wypołnienija Postanowlenija Wierchownogo Sowieta SSSR ob organizacii i mierach po obiespieczaju prowiedienija riefierienduma SSSR 17 marta 1991 g.
ot 25 II 1991 g., [w:] „Izwiestija” z 7 III 1991 r.; J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 133.
177 W nocy z 18 na 19 sierpnia doszło do zamachu stanu, aresztowania przebywającego na Krymie prezydenta ZSRR Michaiła Gorbaczowa i przejęcia władzy przez 8-osobowy Komitet Stanu Wyjątkowego.
Na czele tego Komitetu stał wiceprezydent ZSRR Giennadij Janajew. Oprócz niego w skład Komitetu wchodzili:
premier Walentin Pawłow, minister obrony Dmitrij Jazow, szef KGB Władimir Kriuczkow, minister spraw wewnętrznych Borys Pugo, I zastępca przewodniczącego Rady Obrony ZSRR Oleg Bakłanow, przewodniczący Zwiazku Rolników ZSRR Wasilij Starodubcew, przewodniczący Stowarzyszenia Państwowych Obiektów Przemysłu, Budownictwa, Transportu i Łączności ZSRR Aleksandr Tisiakow. Komitet ogłosił na niemal całym terytorium ZSRR stan wyjątkowy, który miał obowiązywać przez 6 najbliższych miesięcy. Skierowano Odezwę do narodu radzieckiego, inwigilacji poddano prasę (gros z dziennikarzy oraz czasopism została zawieszona), wprowadzono zakaz demonstracji i strajków. Do Moskwy wkroczyły oddziały wojskowe uzbrojone w czołgi, okrążono wszystkie ważniejsze gmachy w mieście. Łącznie Komitet skierował do stolicy ZSRR kilka dywizji i około 500 pojazdów pancernych. Zamach wywołał zdecydowaną reakcję sił demokratycznych, a głównym ogniskiem oporu stał się budynek parlamentu Rosji, który otoczony został barykadami, których broniło kilka tysięcy ludzi. Prezydent Federacji Rosyjskiej Borys Jelcyn uznał działanie Komitetu za nielegalne i wezwał
Gorbaczowa od steru władzy, frakcja, usiłowała przeciwdziałać tendencjom odśrodkowym nie dopuszczając tym samym do rozpadu ZSRR. Pucz zakończył się 21 sierpnia porażką dla betonu komunistycznego.
Destabilizacja i perturbacje systemu radzieckiego, a dokładniej paraliż kluczowych organów władzy okazał się jednak bezpośrednią przyczyną do przyjęcia przez RN ŁSRR Deklaracji całkowitej i natychmiastowej niepodległości Łotwy, a dalej ustawy konstytucyjnej Republiki Łotewskiej o statusie państwowym Łotwy178. Dokumenty te były kontynuacją aktów niepodległościowych, szczególnie ten drugi – ustawa, nawiązywała w przedmiocie i tonie bezpośrednio do deklaracji przywrócenia niepodległości z 4 maja 1990 r., wyników republikańskiego sondażu z 3 marca 1990 r. oraz przewrotu w ZSRR 19 sierpnia 1991 r.
Oba dokumenty przyjęto już 21 sierpnia 1991 r.179.
27 I 1994 r. w pełni przywrócono konstytucję z 1922 r., a z regulacji wydanych przez Radę Najwyższą ŁSRR do 4 V 1990 r. zrezygnowano ostatecznie z dniem 1 stycznia 1999 r.180. Władze państwowe ZSRR oficjalnie 6 IX 1991 r. uznały niepodległość Pribałtiki, niezwłocznie wolę Republiki Łotwy uznała społeczność międzynarodowa – jako pierwsza tego aktu dokonała Dania, 28 lutego 1991 r. Parlament Islandii natomiast już 11 lutego 1991
do protestów oraz bojkotu zarządzeń przywódców zamachu. Część oddziałów wojskowych znajdujących się w Moskwie przeszła na stronę Jelcyna. 20 sierpnia Komitet popierały już zaledwie niektóre lokalne władze.
W wielu regionach ZSRR nasilił się zaś opór przeciw puczowi. W nocy z 20 na 21 sierpnia grupa 8 transporterów opancerzonych próbowała bezskutecznie wedrzeć się ulicą Sadowoje Kolco do siedziby parlamentu Rosji. W trakcie starć zginęło 5 osób. 21 sierpnia pucz moskiewski załamał się. Decydującą rolę odegrało przejście na stronę Jelcyna Tamańskiej Dywizji Pancernej Gwardii i Tulskiej Dywizji Powietrznodesantowej, która podłóg rozkazu Komitetu zdobyć miała budynek parlamentu rosyjskiego.
W godzinach popołudniowych 21 sierpnia aresztowano kilku członków Komitetu (22 sierpnia Borys Pugo popełnił samobójstwo). Tego samego dnia uwolniono prezydenta Gorbaczowa, który natychmiast powrócił do Moskwy, gdzie dokonał nominacji nowych szefów w resorcie spraw wewnętrznych, obrony oraz KGB.
Wymieniono niemalże całą kadrę w ministerstwach. W następnych dniach proces ten objął także inne urzędy, m.in. Ministerstwo Spraw Zagranicznych i Prokuraturę Generalną (ustąpili ich szefowie Aleksandr Biessmiertnych i Nikołaj Trubin). W rezultacie puczu zawieszono działalność KPZR (29 sierpnia), a proces demontażu pozostałości systemu komunistycznego przybrał na sile. Prezydenta Gorbaczowa pozbawiono przyznanych mu we wrześniu 1990 specjalnych pełnomocnictw w sprawach gospodarczych, wzrosła zaś rola Borysa Jelcyna, który zdobył realną władzę na terenie republiki rosyjskiej. Pucz przyspieszył ostateczną likwidację ZSRR, która nastąpiła w grudniu 1991. Na podst. http://pl.wikipedia.org/wiki/Pucz_moskiewski
178 Konstitucionnyj zakon Łatwiskoj Riespubliki o gosudarstwiennom statusie Łatwiskoj Riespubliki ot 21 VIII 1991 r., [w:] Konstitucija Łatwieskoj Riespubliki, Biblioteka Biulletiena Diełowoj Informacji, 17/2000, Biznesa informācijas birojs, Ríga, s. 22-23; J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych...
op. cit., s. 134.
179 Natychmiastowe działania podjęły również władze Estonii. 19 sierpnia 1991 r. Rada Najwyższa ESRR uznała Główny Komitet ds. Sytuacji Nadzwyczajnej za jedyną legalną władzę. 20 sierpnia przyjęła uchwałę o niepodległości państwowej Estonii, 30 marca statut państwowy Estonii oraz deklarację współpracy z Kongresem. Litwa natomiast potwierdziła akt niepodległości z 11 marca 1990 r., a 27 sierpnia 1991 r.
wprowadziła kontrolę granic. Wymogiem przekroczenia granicy stała się wiza co miało oznaczać początek korzystania z atrybutów suwerenności. Na podst. Postanowlenije Wierchownogo Sowieta Estońskoj Riespubliki o gousdarstwiennoj niezawisimosti Estonii ot 20 VIII 1991 g, [w:] „Sowietskaja Estonia” z 20 VIII 1991 r.;
J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s.133.
180 J. Zieliński, Systemy konstytucyjne Łotwy, Estonii i Litwy, Warszawa 2000 r., s. 15.
r. wydał polecenie rządowi do nawiązania stosunków dyplomatycznych z rządami państw bałtyckich181. 17 września 1991 r. Litwa, Łotwa oraz Estonia przystąpiły do KBWE oraz ONZ.
Wydarzenia przełomu lat 80. i 90. ostatecznie zadecydowały o bałtyckim come back.
Powrót, który dla wielu był wielkim zaskoczeniem wymuszał przeprowadzenie transformacji, gruntownych przemian systemu, nie tylko politycznego. Zakres, tempo i głębokość procesu zmian były decydującymi kwestiami w ówczesnym okresie, ważyły bowiem o stabilizacji tych krajów, kierunkach i kształcie przyszłej polityki. Stąd niezwykle istotnym aspektem było przyjęcie ustaw zasadniczych przez republiki, ustawy miały konstytuować i regulować nową jakość polityki. Państwa „grupy bałtyckiej” nie posiadały natomiast odpowiedniego zaplecza w postaci polityków, jak i wyborców. W ówczesnym okresie nie mogliśmy mówić o wysublimowanej kulturze i świadomości politycznej Łotyszy. Co więcej republika wielokrotnie odnosiła się do tradycji demokratycznych i ciągłości władzy – w rzeczywistości rządy demokratyczne państwa łotewskiego trwały zaledwie 16 lat, tj. do czasu przejęcia władzy przez autorytarnego K. Ulmanisa. Nie mogła zatem czerpać pozytywnych wzorców z historii, mogła z niej wyłącznie wyciągać wnioski. Stąd, szczególnie Łotwa i Estonia, skłonne były przysposobić, i przysposabiały, sprawdzone modele rozwiązań konstytucyjnych państw skandynawskich do swoich warunków. Pojawił się jednak dylemat, który z systemów – prezydencjalizm czy parlamentaryzm, będzie efektywniejszym dla stabilizacji przy jednoczesnym dużym tempie przemian systemowych182. Do głosu dostały się także racje wpływowych polityków i biznesmenów, czyli partykularne interesy. W efekcie to układ sił politycznych wywarł największy wpływ na rozwiązania ustrojowe. Co ciekawe duże partie powinny być zainteresowane systemem parlamentarnym, ta reguła nie do końca jednak znalazła potwierdzenie w państwach bałtyckich. Indykatora poparcia politycznego partii
181 Zob. R. Kwiecień, Tożsamość Litwy, Łotwy i Estonii w świetle prawa międzynarodowego, Warszawa 1997 r.; J. Sozański, International legal status of Lithuania, Latvia and Estonia in the years 1918-1994, Ryga 1995 r., s. 120-161.
182 Znaczenie rządów dla przebiegu przemian analizuje m. in. A. Lijphart, Constitutional Choices for New Democracies, [w:] „Journal of Democracy”, vol. 2/1991; A. Lijphart, Presidencialism and Majoritarian Democracy: Theoritical Observations, [w:] G. Szoboszlai (ed.), Democracy and Transformations. Theories and East Central European Realities, HSPA, Budapest 1991; J. Linz, The Perils of Presidentialism, [w:] „Journal of Democracy”, 1/1990; R. Dahl, Transitions to Democracy, [w:] G. Szoboszlai (ed.), Democracy and Transformations… op. cit; A. Antoszewski, Forma rządu, [w:] A. Antoszewski, R. Herbut (red.), Demokracje Europy Środkowo-Wschodniej… op. cit.; S. Gebethner, Parlamentarne i prezydenckie systemy rządów (porównawcza analiza politologiczna), [w:] „Państwo i Prawo”, nr 7-8/1994; A. Trzaska-Chrząszczewski, Przypływy i odpływy… op. cit., A. Trzaska-Chrząszczewski, Zmierzch parlamentaryzmu, Nakładem redakcji miesięcznika „Drogi Polskie” 1923; J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 135-136.
nie stanowił bowiem w ówczesnym okresie stały i stabilny elektorat, lecz oddźwięk społeczeństwa na populistyczne hasła aktualne w danym momencie.
Wartym podkreślenia jest jeszcze jedna kwestia, Łotwa jako jedyna z krajów bałtyckich była wolna od niedemokratycznej konstytucji. Międzywojenne dyktatury Litwy i Estonii legitymowały swoją władzę poprzez przyjęcie ustaw zasadniczych (noweli konstytucyjnych, etc.) na Łotwie K. Ulmanis takich kroków nie przedsięwziął.
10 grudnia 1991 roku przyjęto ustawę konstytucyjną Prawa i obowiązki człowieka i obywatela, która otwierała „dorobek publicystyczny” noweli konstytucyjnych. Niniejsza ustawa regulowała przedmiot, którego nie udało się wypracować nawet w roku 1922.
27 stycznia 1994 r. ostatecznie przywrócono brzmienie konstytucji z roku 1922, choć do końca roku 1998 wciąż trwały prace nad jej nowelizacją. Z dniem 1 stycznia 1999 r.
zrezygnowano ze wszystkich pozostałych rozwiązań formalnoprawnych z okresu doby ŁSRR, w tym z przepisów wydanych przez Radę Najwyższą ŁSRR w okresie do 4 maja 1990 r.
Wszystkie akty prawne de facto usprawniały międzywojenny system polityczny.
Przywracając w zmodyfikowanej, a czasem w nowej formie, porządek prawny z przed roku 1940. Republika Łotwy jednocześnie podkreśliła kontynuację bytu państwowego, a równolegle zanegowała okres radziecki w łotewskiej historii konstytucjonalizmu. Zakres przedmiotowy nowelizacji łotewskiej konstytucji z 1922 r. (okresu drugiej niepodległości) szczegółowo przedstawia zamieszczona poniżej tabela.
Łotewska ustawa zasadnicza na przestrzeni ostatnich 14 lat była uzupełniana i kilkakrotnie w nieznaczny sposób modyfikowana celem usprawnienia mechanizmu konstytucyjnego, jak i przystąpienia do struktur Unii Europejskiej. Preambuła ustawy zasadniczej permanentnie jednak przypomina, że to: Naród Łotewski poprzez swobodnie wybrane przez siebie Zgromadzenie Ustawodawcze postanowił nadać sobie następującą Konstytucję, a w dalszych artykułach deklaruje: Łotwa jest niepodległą republiką demokratyczną (art. 1), władza zwierzchnia należy do narodu łotewskiego (art. 2), terytorium Łotwy, w granicach ustalonych w umowach międzynarodowych, składa się z Liwlandii, Łatgalii, Kurlandii i Semigalii (art. 3), językiem państwowym w republice Łotewskiej jest język łotewski, flaga Łotwy jest czerwona z białym pasem (art. 3). Co więcej ww. artykuły bezpośrednio nawiązują do treści art. 77, który poddaje wszystkie zawarte w tym rozdziale przepisy szczególnej ochronie, z obligatoryjnym, ogólnonarodowym referendum włącznie.
Podobne obostrzenia odniesiono do sytuacji nowelizacji artykułów określających tryb zmiany konstytucji.
Data
nowelizacji Art. Przedmiot zmian Uwagi Charakter zmian
21.01.1994 r.
8 Obniżenie czynnego prawa wyborczego do 18 lat. Pierwotnie czynne prawo wyborcze przysługiwało osobom,
które ukończyły 21 rok życia. Merytoryczny 05.06.1996 r.
85 Całkowita zmiana redakcji. Nowy przepis odnosi się do Sądu Konstytucyjnego, zakresu jego kompetencji oraz trybu mianowania sędziów.
Konstytucja z roku 1922 w ogóle
nie wymieniała takiej instytucji. Merytoryczny
10 Wydłużono kadencję parlamentu do 4 lat. Pierwotnie kadencja parlamentu
wynosiła 3 lata Merytoryczny
11
Zrezygnowano z dwudniowych wyborów do Sejmu.
Ustalono przeprowadzenie wyborów
13 Wydłużono kadencję parlamentu wybranego przedterminowo do 3 lat.
Pierwotnie kadencja ta wynosiła
2 lata. Techniczny
30 Uszczegółowienie. Bez zgody Sejmu nie wolno wszcząć przeciwko deputowanemu postępowania karnego lub nałożyć nań kary administracyjnej.
Pierwotnie nie karnego
a sądowego. Merytoryczny
35 Wydłużono kadencję prezydenta do lat 4 Pierwotnie 3 lata. Merytoryczny
37
Uszczegółowienie. Bierne prawo wyborcze na urząd prezydenta przysługuje obywatelowi Łotwy, korzystającemu z pełni praw cywilnych i
politycznych, który ukończył 40 rok życia.
Wykluczeni zostali obywatele legitymujący się podwójnym obywatelstwem.
Dotychczasowe ograniczenia obejmowały wyłącznie cenzus
wiekowy. Merytoryczny
39 Ograniczenie. Urząd prezydenta pełnić można do
lat ośmiu. Por. nowelizacja art. 35 Techniczny
45 Związano prezydenta w zakresie ułaskawiania przestępców skazanych prawomocnym wyrokiem
Zmiana zakresu przedmiotowego ustaw, które nie mogą być zmienione rozporządzeniem z mocą ustawy, wydanym przez Gabinet Ministrów, w
Zmiana zakresu przedmiotowego ustaw, które nie mogą być zmienione rozporządzeniem z mocą ustawy, wydanym przez Gabinet Ministrów, w