Republika Łotwy odzyskała niepodległość na fali wydarzeń pierwszej wojny światowej, podobnie z resztą jak gros innych państw. Nie sposób jednak pominąć wydarzeń, które miały równie decydujący i bezpośredni wpływ na powstanie i kształt ówczesnej Łotwy.
Poza pierwszą wojną światową takimi wydarzeniami są: rewolucje rosyjskie – z roku 1905, a dokładniej moment kiedy to wysunięto żądania autonomii Łotwy oraz rewolucja z roku 1917, kiedy dokonano przewartościowania systemu społecznego, politycznego i gospodarczego w Rosji. Ponadto proces uwłaszczenia chłopów. Ten ostatni nie pozostaje bez znaczenia. Proces uwłaszczenia chłopów i wszystkie konsekwencje z nim związane, wpłynęły na formowanie sił walczących o suwerenność Łotwy.
a) Faza pierwsza – kształtowanie idei samodzielności i poszukiwanie protektora niepodległego bytu9.
W trakcie działań wojennych koncepcje odzyskania niepodległości przybierały różny charakter. Podobnie rzecz się miała w kwestii znalezienia „wielkiego brata”, sojusznika dzięki, któremu Łotwa mogłaby stać się niezależnym państwem. Ogólnie rzecz ujmując
8 Na podst. W. Mościcki, J. Cynarski, Historia najnowsza. Wiek XX, nakładem Księgarni J. Przeworskiego, Warszawa, bez roku wydania, t. 3, s. 666; również L. Gołubiec, P. Kierończyk, Konstytucja Republiki Łotewskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 7-8.
9 Nazwy punktów a, b i c zostały zapożyczone z: J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych na Litwie, Łotwie i w Estonii, Warszawa 2004
to pozycja geopolityczna Łotwy decydowała o kierunkach i kształcie prowadzonej przez nią polityki. Wyróżnić możemy okres kiedy Łotwa ewidentnie opierała odzyskanie niepodległości o wspólne działania z Rządem Tymczasowym Rosji. Dzięki działaniom J. Godmanisa, na przykład, powołano drużyny strzelców w ramach armii rosyjskiej (19 lipca 1915 r.)10, w Piotrogrodzie utworzono Centralny Łotewski Komitet Pomocy Uchodźcom.
W roku 1917, oparto niepodległość o państwa Ententy. Do życia powołano Valgie – Łotewską Radę Narodową, proklamowano autonomię Łotwy, nagłośniono kwestie niepodległości Łotwy, szczególne znaczenie odegrała działalność emisariusza ww. Rady – Zigfridsa Meierovicsa, bardzo doceniona przez państwa Ententy, które poparły aspiracje niepodległościowe łotyszy11. Mimo to bezpieczeństwo państwa pozostawało nadal pod dużym znakiem zapytania. Nawet Traktat Brzeski (3 marca 1918 r.), w którym Rosja bolszewicka jednoznacznie zrzekała się roszczeń terytorialnych do Litwy, Łotwy i Estonii nie uchronił jej przed oddziałami niemieckimi. Wszystkie dotychczasowe koncepcje niepodległościowe upadły, kiedy wojska niemieckie zajęły Łotwę, a tym bardziej gdy podjęto realizację dyspozycji Rzeszy wobec okupowanych terytoriów. Tylko Łatgalia i Liwlandia pozostawała nadal w strefie wpływów Rosji. Terytoria okupowane przez Rzeszę podzielono na dwie części: Kurlandie wraz z m. Ryga, którą włączono do Niemiec oraz ziemie pozostałe jako odrębne, samodzielne państwo połączone z Rzeszą12. Niemcy nie dopuszczali myśli o oddaniu Łotwie niepodległości, czy nawet stworzenia w ramach państwa satelickiego jakiejś formy autonomii. Rozwiązano bezwzględnie wszystkie instytucje decyzyjne, w tym Radę Narodową. Co więcej pojawiła się koncepcja utworzenia na obszarze Estonii i Łotwy Księstwa Bałtyckiego jako unii personalnej z cesarstwem niemieckim. Powołano nawet Zjednoczony Landesrat Inflant, Estlandii, w-py Ozylii i m. Rygi, i wystapiono do Wilhelma II (12 kwietnia 1918 r.)13 z prośbą o panowanie nad nim. Cesarz Niemiec podpisał akt niepodległości Księstwa. Na czele Rady Regencyjnej stanął Adolf Pilar von Pilchau-Audern14. W ten sposób po raz kolejny zahamowano proces tworzenia konstytucyjno-instytucjonalnych ram państwa łotewskiego15.
10 P. Łossowski, Strzelcy łotewscy w rewolucji i wojnie domowej w Rosji (1917-1920), [w:] „Studia z dziejów ZSRR i Europy Środkowej”, Wrocław 1976, t. 3, s. 81-85.
11 W. Mościcki, J. Cynarski, Historia najnowsza. Wiek XX, nakładem Księgarni J. Przeworskiego, Warszawa, bez roku wydania, t. 3, s. 506 również J. Cynarski, Łotwa współczesna… op. cit., s. 59, a także J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian, op. cit., Warszawa 2004, s. 18.
12 J. Cynarski, Łotwa współczesna… op. cit., s. 59.
13 W. Mościcki, J. Cynarski, Historia najnowsza.. op. cit, s. 506.
14 J. Lewandowski, Estonia... op. cit., s. 68.
15 Na podst. J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 20.
Impulsem wstąpienia Łotwy na drogę niepodległości był wybuch rewolucji w Niemczech.
W 1918 roku w Rydze utworzono tajny rząd, działający pod nazwą Rady Ludowej (Tautas Padome) na czele z Karlisem Ulmanisem. Przy czym zwracam uwagę, aby nie utożsamiać Rady z parlamentem, nie nosiła ona bowiem takich znamion. Rada ujawniła się 17 listopada 1918 roku podejmując prace pod przewodnictwem J. Cakste16. Nazajutrz, 18 listopada ta sama Rada pod przewodnictwem K. Ulmanisa, składająca się z 74 przedstawicieli łotewskich stronnictw politycznych, ogłosiła utworzenie niepodległej Republiki Łotwy, przyjmując Deklarację Niepodległości. Tego samego dnia Rada Ludowa przyjęła Deklarację o zasadach politycznych, która de facto stanowić miała małą konstytucję17.
Podkreślmy, że odzyskanie niepodległości przez Łotwę nie jest wynikiem mizernie przygotowanego planu, a zadecydowały o nim sprzyjające wydarzenia. Społeczeństwo odzyskując wolność nie było przygotowane na ten krok, nie posiadało zaplecza w postaci kadr, elit. W konsekwencji prowadziło to do zapożyczania rozwiązań ustrojowych od innych demokracji – do przyjęcia, niemalże identycznych rozwiązań w konstytucjach państw, które odzyskiwały niepodległość. Tak jest np. w kwestii pozycji ustrojowej prezydenta na Litwie i w Estonii18.
Zgodnie z zapisami deklaracji w okresie prowizorum konstytucyjnego władzę państwową sprawować miały: Rada Ludowa i Rząd Tymczasowy, na czele którego stanął sam K. Ulmanis. Dodatkowo deklaracje te zapowiadały przeprowadzenie demokratycznych wyborów parlamentarnych, które odbyły się 17-18 kwietnia 1920 r. po całkowitym zakończeniu działań wojennych. Wybrany parlament (Satversmes Sapulace), w którym zdecydowaną przewagę zdobyli deputowani frakcji socjademokratycznej, rozpoczął swe prace od przyjęcia konstytucji tymczasowej, składającej się z dwu aktów: Deklaracji niepodległości przyjętej 27 maja 1920 r. oraz Statutu tymczasowego państwa, Praw i wolności obywatelskich z 1 czerwca 1920 r. Kolejnym krokiem Satversmes Sapulace było przystąpienie do właściwych prac nad Satversme, czyli ustawą zasadniczą – konstytucją19.
16 W. Mościcki, J. Cynarski, Historia najnowsza... op. cit., s. 507.
17 D. Łukasz, Rada Najwyższa Republiki Łotewskiej, Warszawa 1993, s. 1-2.
18 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 28.
19 Patrz M. Barański, Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej. Ustrój, organy władzy, partie polityczne [w:] Ł. Makowski, M. Migalski Łotwa, Katowice 2004, s. 186.
b) Faza druga – próby narzucenia systemu władzy radzieckiej.
Równolegle, w momencie formowania się władzy Ulmanisa Rosja Radziecka powołała do życia w Valmierze alternatywny rząd wobec niego z Petrisem Stucką jako liderem, przez co Ulmanis zmuszony był się ukryć. Dalej z inicjatywy rosyjskiej powołano Zjazd Robotników Rad, Strzelców i Bezrolnych Deputowanych Zjednoczonej Łotwy, który to przyjął Konstytucję Socjalistycznej Radzieckiej Republiki Łotwy (15 stycznia 1919 r.), nadto:
Schemat organizacyjny rządu radzieckiego zjednoczonej Łotwy oraz rezolucję o stosunkach z Rosją20. Konstytucja ŁSRR była niemalże całkowicie rekonstrukcją Konstytucji Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej z 1918 r., wprowadzała analogiczny, radziecki „schemat” władzy.
c) Faza trzecia – ustanowienie państwowości opartej na deklaracji niepodległości.
Dopiero po wyzwoleniu Łotwy władzę całkowicie przejęła Rada Ludowa z K. Ulmanisem na czele. Rosja zaś 11 sierpnia 1920 r. podpisała układ o nieagresji z Łotwą, na mocy którego zrzekała się roszczeń terytorialnych i praw do zamieszkującej jej ludności.
Układ rozstrzygał także o kwestiach przebiegu granic pomiędzy Rosją a Łotwą, poruszał sprawy obywatelstwa, rozliczeń finansowych, podziału dóbr narodowych, potwierdzał wygaśnięcie wszystkich zobowiązań wynikających z wcześniejszego uzależnienia Łotwy21. Identyczne niemalże umowy międzynarodowe regulowały stosunki Rosji z Estonią i Litwą22. Prace nad właściwą ustawą zasadniczą zakończyły się 15 lutego 1922 r. uchwaleniem Konstytucji Republiki Łotewskiej (Latvijas Republikas Satversme)23, która w życie weszła z dniem 7 listopada 1922 r. Co ważne, konstytucja powyższa nie pozostaje wolna od powstałego układu politycznego, który ukształtował się w wyniku wyborów parlamentarnych w kwietniu 1920 r. Przypomnijmy, wybory parlamentarne z 17 i 18 kwietnia 1920 r. dały zwycięstwo partii socjaldemokratycznej24, która zdobyła 57 mandatów w 150 osobowym Zgromadzeniu Ustawodawczym (Satversmes Sapulace). Przeciwwagą dla socjaldemokratów okazał się Związek Chłopski K. Ulmanisa dysponujący 26 mandatami
20 Patrz E. Stumbina, Zakrieplenije i razwitije diemokratii w konstitucijach sowietskoj Łatwii, AN Łatwijskoj SSR, Riga 1980r., s. 18-47.
21 Mirnyj dogowor mieżdu Rossiej i Litwoj ot 12 VI 1920g., [w:] O „litowskoj problemie”. Biełaja kniga, APN, Moskwa 1990, s. 73-83.
22 A. M. Samsonow (red.), Kratkaja istorija SSSR, czast wtoraja. Ot Wielikoj Oktjabrskoj Socialisticzeskoj Riewolucji do naszich dniej, Nauka, Moskwa 1983, s. 108.
23 za Konstytucje Republiki Łotewskiej, [w:] Nowe Konstytucje..., op. cit., s. 137-153.
24 1 maja 1920r. na przewodniczącego partii socjaldemokratycznej mianowany został Jan Čakste
w parlamencie. Nadmienić należy także, że wybory na Łotwie przebiegały w podobnym tonie jak, na Litwie i Estonii, gdzie zwyciężyły ugrupowania głoszące nośne hasła reformy rolnej (na Litwie obok socjaldemokratów dominowały również ugrupowania chrześcijańskie).
Dla pełnego obrazu przebiegu i samego wyniku wyborczego należy dodać, że na wynik wyborczy wpływ miały również doświadczenia przeszłości, istniejąca struktura społeczna, jak i nadal obowiązujący stan25.
Dyskusja nad przepisami ustawy zasadniczej była dużo bardziej skomplikowana i zacięta aniżeli przy kształtowaniu zapisów aktów prawnych tymczasowych. Wynikało to z rangi dokumentu, bipolarnego układu politycznego, doświadczeń płynących z okresu blisko dwu lat obowiązywania tymczasowych aktów oraz braku doświadczeń parlamentarzystów z zakresu wiedzy prawa konstytucyjnego. Jak duży był to problem podkreśla fakt, iż na Litwie Konstytuanta zwróciła się m.in. do S. Rozenbauma, adwokata z Kowna, o przeprowadzenie dla parlamentarzystów cyklu wykładów z w/w zagadnień.
Najgorętszą debatę kształtu stałej konstytucji budziły unormowania prawne dotyczące kompetencji organów, pozycji prezydenta, opcji wprowadzenia i obowiązywania stanów nadzwyczajnych oraz stosunków państwo – kościół. Prawica, jak i mniejsze partie polityczne optowały za silną władzą wykonawczą z prezydentem na czele. Inaczej odnosiły się ugrupowania lewicowe, których nadrzędnym celem było sformułowanie przepisów, które dawały parlamentowi supremację. Zgodni byli jednak w tym, że nowa konstytucja musi zawierać idee wielkiej rewolucji z 1791 r. oraz powinna przyjąć rozwiązania podobne do zapisanych w konstytucji weimarskiej. Projekt ustawy zasadniczej Łotewska Konstytuanta przyjęła 15 lutego 1922 r., moc obowiązującą uzyskiwał natomiast z dniem 7 listopada.
Przyjęte rozwiązania konstytucyjne obowiązują, z późniejszymi modyfikacjami, po dzień dzisiejszy. Niniejsza ustawa zasadnicza przyjmuje ogólne ramy, wymienia konstytucyjne organa władzy, ich kompetencje i zasady działania. Zgodnie z przepisami tego najwyższej rangi aktu: władza ustawodawcza została powierzona jednoizbowemu parlamentowi – Sejmowi (Saeima), wybieranego w wyborach powszechnych na trzy letnią kadencję.
Sejm wyposażono w rozległe kompetencje, przy czym rzeczywistą przeciwwagę doń stanowiła władza wykonawcza sprawowana przez przewodniczącego rządu oraz jego gabinetu. Jako arbitra dla ewentualnych przesileń systemu politycznego konstytucja stawiała na ponadpartyjnego prezydenta wybieranego przez parlament na trzy letnią kadencję. Posiadał on prawo w konstytucyjnie określonych sytuacjach wszczęcia procedury rozwiązania parlamentu, do której w drodze referendum miał się odnieść naród.
25 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 22.
Przyjęcie ustaw zasadniczych jest zakończeniem etapu tworzenia podstaw prawnoustrojowych niepodległych państw Litwy, Łotwy i Estonii. Wydarzenia kolejnych lat pokazały, w jakim stopniu zapożyczone rozwiązania konstytucyjne zapewniły stabilizację polityczną. Unaoczniły też, w jakim zakresie siły polityczne uczestniczące w tworzeniu podstaw konstytucyjno-ustrojowych gotowe były do ich realizacji i podporządkowania się ustalonym mechanizmom władczym26.
Niestety pierwsze lata po uchwaleniu konstytucji nie napawają do dumy. Bardzo niedobrym faktem jest, że w niepodległym państwie o fundamencie konstytucyjnym nadal został podtrzymany stan wyjątkowy, który niewątpliwie jest jednym z determinantów hamujących kształtowanie rządów parlamentarnych. Stan wyjątkowy na terytorium Łotwy obowiązywał w różnych formach aż do maja 1924 r. Polscy, jak i łotewscy konstytucjonaliści tłumaczą tę decyzję zagrożeniem dla porządku konstytucyjno-prawnego jakie, mimo wyparcia wojsk Armii Czerwonej, stanowiła Rosja Radziecka. Jako przykład realnego zagrożenia podaje się słynną próbę przeprowadzenia zamachu stanu w sąsiedniej Estonii, gdzie Komunistyczna Partia Estonii 1 grudnia 1924 r. usiłowała przejąć władzę wprowadzając radziecki model rządów.
Paradoksalnie zatem, po przyjęciu demokratycznej konstytucji obowiązywało stare ustawodawstwo dotyczące stanów nadzwyczajnych. Ustawodawstwo, które regulowało działania administracji w stanach nadzwyczajnych nawiązywało do okresu caratu lub rewolucji, a dokładniej wykorzystywało przepisy ustawy rządu Kiereńskiego z 2 sierpnia 1917 r.27. Za niezbędne uznawano funkcjonowanie policji politycznej, organizacji para militarnych. Niepodległa Łotwa przypominała państwo quasi policyjne niż demokratyczne.
W konsekwencji funkcjonowanie fundamentalnych konstytucyjnych organów władzy było, co najmniej utrudnione, a debata ogólnospołeczna nad sprawami państwa została przesunięta na forum parlamentu. Konsolidowały się zaś środowiska prawicowe i nacjonalistyczne.
W wyborach w 1922 r. chadecja uzyskała większość w parlamencie. Wniosek o zniesienie stanu nadzwyczajnego jako pierwsza przedłożyła partia socjaldemokratyczna. Nastąpiło to cztery miesiące po podpisaniu aktu o nieagresji z Rosją, czyli już 21 grudnia 1920 r.
Nie otrzymał on jednak wymaganego poparcia, podobny los spotykał kolejne wnioski wysuwane przez Związek Chłopski. Wnoszenie wniosków pod obrady Sejmu, jak również zgłaszane na forum parlamentu zapytania pod adresem ministrów, skutecznie ograniczały uznaniowość decyzji rządzącej większości. O skali zjawiska świadczy m. in. fakt,
26 Ibidem.
27 P. Łossowski, Państwa bałtyckie..., op. cit., s. 14 i nast.
że o ile w 1920 r. sądy wojskowe rozpatrzyły ponad 50% wszystkich spraw karnych, o tyle w latach następnych odsetek ten systematycznie malał28. Ostatecznie kwestię stanu nadzwyczajnego rozwiązał rząd premiera Voldemarasa Zamuelsa z Centrum Demokratycznego. Ten przeciwstawiając się dotychczasowemu porządkowi 27 stycznia 1924 r. przegłosował projekt zakładający zniesienie stanu nadzwyczajnego29.
Zniesienie stanu nadzwyczajnego automatycznie otworzyło drogę do kształtowania się pełnego modelu rządów demokratycznych. Jest to jednak kolejny moment w historii łotewskiego konstytucjonalizmu, który po głębszej refleksji rozczarowuje zwykłego obserwatora sceny politycznej.
Wraz ze zniesieniem stanu nadzwyczajnego przyjęte rozwiązania konstytucyjno-instytucjonalne odzyskiwały swoją moc prawną. Na terytorium Republiki ustępował m. in. zakaz tworzenia partii politycznych, co wywołało prawdziwy „boom i modę”
na powstawanie ugrupowań politycznych. Jest to zjawisko pozytywne pod warunkiem, że przebiega w normach przyzwoitości powstawania nowych partii pod kątem liczebności.
Niestety przypadek łotewski wskazuje, że równolegle na sile nabierał proces polaryzacji i fragmentaryzacji życia politycznego, co wpłynęło wyłącznie na rozdrobnienie życia politycznego. Stabilizacji praktyki politycznej nie zapewniły również przyjęte rozwiązania instytucjonalne. Szczególnie zaś sytuację komplikowała proporcjonalna ordynacja wyborcza i niskie progi zaporowe30.
Cechą znamienną ówczesnej Republiki stały się fragmentaryzacja polityczna, nietrwałość rządów, nieproporcjonalny duży wpływ małych partii politycznych, rozmycie odpowiedzialności za poszczególne decyzje oraz brak spójności opozycji, która krytykowała rządzących z diametralnie odmiennych punktów widzenia.
W wyborach parlamentarnych w latach: 1922, 1925, 1928, 1931 udział brało 16-28 partii, z czego 10-14 partii posiadało mandaty w parlamencie. W okresie od listopada 1918 r.
do maja 1934 r. na Łotwie rządziło 18 gabinetów przez średni okres blisko dziesięciu miesięcy. Rząd Blodnieksa powołano 24 marca 1933 r. po ponad dwóch miesiącach prac nad udzieleniem mu absolutorium, przetrwał potem zaledwie trzy miesiące.
Spośród wszystkich partii dominującą rolę odgrywały dwie: socjaldemokraci i agraryści.
W rzeczywistości wykształcił się bipolarny układ polityczny. Z jednej strony mieliśmy do czynienia z coraz bardziej zachowawczym społeczeństwem, z drugiej proparlamentarnymi
28 P. Łossowski, Kraje bałtyckie..., op. cit., s.49 również J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 30.
29 Stan nadzwyczajny w państwach sąsiednich, tj. na Litwie i w Estonii obowiązywał do roku 1922.
30 D. Łukasz, Rada Najwyższa Republiki Łotewskiej, Warszawa 1993, s. 1-2.
deputowanymi. Co nie rzadko przybierało skrajne formy31. Na znaczeniu zaczęły nabierać ugrupowania faszystowskie i nacjonalistyczne. Pozycje swoje zaczęli umacniać również wojskowi. Struktury wojskowe należały do najbardziej homogenicznych i rozwiniętych, co umożliwiało narzucenie państwu podobnych, własnych reguł gry oraz zapewnienie sobie własnych interesów32. Korzystając z tego tworzyli własne organizacje polityczne. Doskonale obrazuje to przykład opisywany przez Panów Profesora J. Zielińskiego i Profesora J. Lewandowskiego, gdzie Estoński Centralny Związek Uczestników Wojny Wyzwoleńczej (Eestii Vabadussojalaste Keskliit) powstały w 1929 r. znany jako ruch wabsów formalnie kierowany był przez generała w stanie spoczynku Andresa Larka. Początkowo ruch ten koncentrował swą uwagę na ochronie byłych żołnierzy i kultywowaniu pamięci czynów zbrojnych wkrótce jednak zaczął wysuwać hasła odnowy prestiżu przywództwa politycznego33. Przy czym sprecyzować należy, że ruchów antyparlamentarnych nie należy utożsamiać z negacją wartości demokratycznych34.
W kwestiach gospodarczych natomiast powinno się jednoznacznie wskazać, że w latach 20.
i 30. minionego wieku Estonia i Łotwa znalazły się wśród krajów europejskich o najwyższym poziomie życia35. W roku 1922 przeprowadzono reformę rolną, która likwidowała wielką własność ziemską, głównie niemieckich właścicieli. Cechą charakterystyczną gospodarki łotewskiej stał się rozwój rolnictwa, przy stałym rozwoju przemysłu ciężkiego.
Koszta prowadzonych reform wzmagały jednak perturbacje gospodarcze, które dodatkowo pogarszały skomplikowaną już sytuację polityczną. Społeczeństwo zaczęło domagać się konstytucyjnie gwarantowanych osłon socjalnych, aktywizujące się mniejszości narodowe występowały z roszczeniami zagwarantowania konstytucyjnych praw odnoszących się do autonomii kulturowej. Narastały strajki i demonstracje niezadowolonego społeczeństwa.
W siłę zaczęły rosnąć ugrupowania skrajne: nacjonalistyczne, faszystowskie, jak i komunistyczne. Najbardziej znanym skrajnym ugrupowaniem prawicowym przytaczanym przez historyków i konstytucjonalistów jest Ugunskruts36, które zdelegalizowano na wniosek socjaldemokratów w 1933 r. Blisko trzy miesiące później ugrupowanie to odrodziło się pod nazwą Perkonkrusts37. Na drugiej stronie osi uformowały się ugrupowania komunistyczne skupione wokół frakcji robotniczo-chłopskiej.
31 P. Łossowski, Kraje bałtyckie..., op. cit., s. 71.
32 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 31.
33 J.Lewandowski, Estonia..., op. cit., s. 101.
34 W. Mościcki, J. Cynarski, Historia najnowsza... op. cit., s. 663.
35 Tablice historyczne, Wydawnictwo Adamantan, Warszawa 1996, s. 244.
36 Krzyż ognia, A. Gutmanis (red.), Latviesu-Krievu Vardnica, Riga 1992.
37 Krzyż piorunu, Krzyż błyskawicy, A. Gutmanis (red.), Latviesu-Krievu Vardnica, Riga 1992.
Na wniosek partii centrum, szczególnie mocno naciskającej w tej kwestii Partii Centrum Demokratycznego uznano je za ugrupowania wywrotowe38.
W warunkach skomplikowanej sytuacji politycznej i rozchwianej gospodarce (wysoka stopa inflacji oraz bezrobocia, brak osłon socjalnych, niskie płace) coraz głośniej podnoszono krytykę systemu parlamentarnego i chęci reform konstytucyjnych – szczególnie wprowadzenia zapisu do konstytucji umożliwiającego prezydentowi Republiki rozwiązanie parlamentu (rok 1932, wniosek Zjednoczenia Narodowego). Wniosek uzupełnił o kolejne postulaty: wydłużenia kadencji prezydenta, sposobu wyboru prezydenta w wyborach powszechnych, wzmocnienia jego kompetencji i ponownie z nim wystąpił Związek Chłopski, 24 października 1933 r. Zgłaszane inicjatywy jednak upadały w istniejącej sytuacji politycznej, walka zaś pomiędzy prawicą a socjaldemokracją zaostrzała się. Cztery miesiące później, tj. w marcu 1934 r. fotel szefa Rady Ministrów zajął sam Karlis Ulmanis, otrzymując 50 głosów za i 40 przeciwko w trakcie udzielania absolutorium. Obejmując stanowisko premiera zasiadł również na fotelu ministra spraw wewnętrznych oraz ministra ds. wojskowości. Osoby zaś z najbliższego otoczenia Ulmanisa obsadzono na czele pozostałych resortów. Zagmatwany układ polityczny nie gwarantował swobody rządzenia rządu Ulmanisa, a tym bardziej przyjęcia zmian w konstytucji wysuniętych przez Związek Chłopski. Co więcej poparcie w parlamencie dla Ulmanisa wciąż malało, liczono się nawet z rychłym wniesieniem wniosku o wotum nieufności przeciwko jego gabinetowi.
Z inicjatywy Związku Chłopskiego nieoficjalne zaczęto mówić o tzw. sprawie przygotowań do zamachu stanu39. Liczono w ten sposób, że socjaldemokraci zorganizują strajk generalny, a tym samym „dadzą powód” i ułatwią przejęcie władzy Ulmanisowi, bowiem w odpowiedzi na kryzys polityczny premier będzie mógł przejąć samodzielnie władzę.
3. Polityka państwa w dobie