Na fali chaosu politycznego K.Ulmanis w nocy z dn. 15 na 16 maja 1934 r. dokonał zamachu stanu. Termin wyboru zamachu stanu nie był przypadkowy, za dwa dni bowiem – na 18 maja zapowiedziano głosowanie nad projektem nowelizacji konstytucji. Ulmanis spodziewając się negatywnego dla siebie rozstrzygnięcia przewidywał wniesienie
38 P. Łossowski, Kraje bałtyckie… op. cit., s. 203-207.
39 Por. W. Mościcki, J. Cynarski Historia najnowsza... op. cit., s. 666.
w następstwie wniosku o wotum nieufności dla jego gabinetu. Przejęcie władzy odbywało się przy ścisłej współpracy Związku Chłopskiego z organizacją paramilitarną – Aizsarg40.
Warto uwzględnić, że podobne nastroje panowały na Litwie i Estonii, tam jednak litewski Sauliu Sajunga i estoński Kaitseliit występowali pod hasłami interesów państwa, tak na Łotwie w imię jednego ugrupowania, a właściwie jednej osoby – K. Ulmanisa41. Ponadto to na Łotwie także przybrały najbardziej skrajny charakter. Innymi jeszcze słowy zawarte w pierwszych konstytucjach zasady demokracji nie wytrzymały próby czasu.
Najpierw na Litwie, a potem w pozostałych państwach bałtyckich wprowadzono rządy autorytarne. Działo się tak niezależnie od tego, czy zagrożenie funkcjonowania i stabilności państwa postrzegano na lewym skrzydle (Litwa, Łotwa), czy w szeregach skrajnej prawicy (Estonia)42. Dokonując zamachu stanu wprowadzono stan wojenny na terytorium Republiki, rozwiązano parlament, zawieszono działalność samorządu terytorialnego oraz partii politycznych. Główne uderzenie wymierzono przeciwko lewicy, ucierpiały jednak wszystkie ugrupowania polityczne.
Ulmanis przejmując władzę rozpoczął okres rządów autorytarnych na Łotwie, nie legitymizując nowego porządku w formie konstytucyjnej, sprawował niczym nie osłonięte rządy dyktatorskie, nie dbając o pozory43. Rozpoczął pokazowe procesy osób postawionych w stan oskarżenia o malwersacje finansowe, korupcję, niegospodarne i nieprawe gospodarowanie majątkiem państwa. Jedynym ośrodkiem kierowniczym w państwie był prezydent – wódz (Vadonis), który sprawował władzę poprzez swoich reprezentantów w poszczególnych resortach państwowych i w terenie44. Gabinet Ulmanisa45 przybrał formę rządu wielopartyjnego, w rzeczywistości jednak funkcjonowała tzw. mała rada ministerialna, która jest właściwym odpowiednikiem polskiego sformułowania na „grupę trzymającą
40 Obrońcy, A. Gutmanis (red.), Latviesu-Krievu Vardnica, Riga 1992.
41 Por. P. Łossowski, Kraje bałtyckie... op. cit., s. 219.
42 J. Zieliński, Instytucjonalizacja przemian ustrojowych... op. cit., s. 38.
43 P. Łossowski, Kraje bałtyckie..., op. cit., s. 283.
44 L. Gołubiec, P. Kierończyk, Konstytucja Republiki Łotewskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 12.
45 Historycy zwracają uwagę na skłonności Ulmanisa do dominacji, na jego ogromne ambicje do rządzenia i narzucania swojej woli. Z tego powodu, pod naciskami lewicy, musiał ustąpić z fotela premiera w 1921 r. Analogiczne wydarzenia miały miejsce w kwietniu 1926 r. kiedy parlament wyraził wotum nieufności Ulmanisowi, po tym jak ten dokonał aktu amnestii na A. Niedrze. Innym jeszcze przykładem jest przyjęcie dekretu przyszłego wodza, w 1933 r., zgodnie z którym wywłaszczono katedrę ryską i oddano ją na potrzeby wojska. Nie byłoby nic w tym dziwnego, gdyby nie to, że rozporządzenie wydano pomimo wyraźnego sprzeciwu parlamentu oraz wiążącej decyzji obywateli powziętej w referendum. Opinie nt. osoby Karlisa Ulmanisa budzą wiele kontrowersji i są bardzo różne. Jedni uważają, że: „był człowiekiem, który miał swoją wizję państwa, i którą konsekwentnie potrafił realizować, czasem zbyt konsekwentnie”. Inni nazywają go:
„zachłannym oraz zbyt ambitnym”. Inni jeszcze porównują minione wydarzenia i osobę wodza do sytuacji politycznej Polski, czy Litwy lat 20. XX w.
władzę”. Gabinet nabywał właściwości władzy ustawodawczej do czasu przyjęcia nowej Legitymizacja władzy: Ustawa zasadnicza Brak
Władza ustawodawcza: Władza wykonawcza Rząd oraz prezydent Mała Rada Ministerialna oraz wódz Władza sądownicza
zasady Sądy powszechne, zasady:
III instancje, niezawisłość Silny wpływ i uzależnienie od Rady Ministerialnej System partyjny Wielopartyjny Rozwiązano.
Delegalizacja partii politycznych Władza lokalna
Samorząd terytorialny – wybierany w wolnych wyborach przez elektorat
Burmistrz, starosta wójt – wybór:
przez mianowanie
Tabela. Porównanie systemów politycznych w okresie pierwszej fali demokratyzacji oraz w okresie odwrotu od pierwszej fali.
Źródło. Opracowanie własne.
Główne problemy polityczne lat 1918-1934:
• silna fragmentaryzacja i rozdrobnienie polityczne (konsekwencja m. in. ordynacji wyborczej);
• brak doświadczeń demokracji,
• obowiązywanie stanów nadzwyczajnych,
• brak elit politycznych,
• prezydent wybierany przez parlament,
• krótka kadencja prezydenta,
• chwiejna gospodarka,
Tabela. Główne problemy polityczno-gospodarczo-społeczne Republiki Łotwy w okresie pierwszej fali demokratyzacji.
Źródło. Opracowanie własne.
Trzon, czy też kapitułę władzy tworzyli Ulmanis oraz ludzie ze Związku Chłopskiego.
Co prawda w momencie zamachu stanu nie było mowy o funkcjonowaniu już Związku, bowiem uległ on samorozwiązaniu. Niemniej jednak działania te miały charakter wyłącznie taktyczny i doraźny.
Mimo nie konstytucyjnego sposobu przejęcia i sprawowania władzy, właściwie „całej otoczki” związanej z legitymizacją władzy, rządy wodza cieszyły się znaczącym poparciem społeczeństwa, szczególnie wobec osiąganych sukcesów ekonomicznych. Oficjalną ideologią państwową stał się agraryzm, w konsekwencji można mówić na Łotwie wręcz o gigantycznym rozwoju gospodarki rolnej. Rolnictwo łotewskie zaczęło odczuwać znaczący niedobór rąk do pracy, stąd też pojawia się tzw. zjawisko emigracji sezonowej polskich robotników rolnych46. Podobne przeobrażenia zachodziły także w przemyśle, choć to nie industrializacja miała być, w myśl ideologii agrarystycznej motorem napędowym gospodarki – uruchomiono m. in. budowę zapory i elektrowni wodnej na Dźwinie. Dla okresu sprawowania władzy przez Ulmanisa charakterystycznym było także rozbudzenie poczucia więzi i dumy narodowej obywateli Łotwy. Umacnianie tożsamości narodowej związane było jednak z polityką represyjną wobec mniejszości narodowych i wzrostem nastrojów nacjonalistycznych, manipulowanych przez władzę47.
Bilans dwudziestolecia międzywojennego, pierwszej niepodległości łotewskiej jest niewątpliwie złożony, niemniej zdecydowanie pozytywny. Państwo okrzepło, odnosiło znaczące sukcesy gospodarcze, jak wcześniej podkreślono znalazło się wśród czołowych państw europejskich pod względem poziomu życia – wzrósł dobrobyt ludności, zacieśnił się jej związek z państwowością łotewską, utrwaliło się poczucie tożsamości i dumy narodowej.
Natomiast jako zjawisko negatywne podnieść należy odstąpienie od rządów demokratycznych i przekształcenie Łotwy w państwo rządzone autorytarnie48. Zwróćmy przy tym uwagę, że kultura polityczna lat 30. minionego wieku była co najmniej inna aniżeli dzisiejsza. Pewną tendencją były zmiany rządów dokonywane na drodze zamachu na przestrzeni lat 20. i 30. Podobne wydarzenia miały miejsce przecież na Litwie (1927 r.
władzę przejęli A. Smetona, A. Voldemaras), w Estonii (1934 r. władzę przejął K. Päts i gen. J. Laidoner), oczywiście na Łotwie, a także i w Polsce, Bułgarii, czy Hiszpanii.
Niemniej jednak autorytaryzm K. Ulmanisa był najdalej idącą formą dyktatury personalnej patrząc przez pryzmat w/w państw. Karlis Ulmanis w sposób systemowy zastępował ciała kolegialne organami jednoosobowymi, obsadzanymi w drodze mianowania. Odnosiło się to zarówno do szczebla centralnego, jak i regionalnego. System samorządów właściwie zlikwidowano, jego miejsce zajęli centralnie wyznaczani burmistrzowie, starostowie
46 A. Skrzypek, Stosunki polsko-łotewskie 1918-1939, Gdańsk 1997, s. 129-132.
47 M. Zaremba, Nacjonalizm jako forma legitymizacji władzy: na przykładzie reżimów autorytarnych (Łotwa, Litwa, Estonia) w okresie międzywojennym, Sprawy narodowościowe 1995 nr 1, s. 17-36.
48 L. Gołubiec, P. Kierończyk, Konstytucja Republiki Łotewskiej, Wydawnictwo Sejmowe, Warszawa 2001, s. 14.
i wójtowie49. W celu likwidacji autonomii Łatgalii stosowano środki przymusu i represji tożsame dla metod systemu faszystowskiego: nakazu osiedlania, nakazu pracy, unifikacji obowiązującego prawa50. A co dziwne brak było nawet mowy o zapewnieniu sobie legalizacji władzy. Staram się nakreślić, że źródła wyboru metody przejęcia władzy wypływają niejako z „europejskich doświadczeń politycznych”, a jeśli nie wypływają bezpośrednio to w sposób istotny impulsy płynące ze środowiska zewnętrznego systemu politycznego ułatwiają podjęcie decyzji o zachowaniu takiego a nie innego środka. Oczywiście musiały zaistnieć przyczyny, które wymusiły branie pod uwagę możliwości użycia owego środka. Pojawia się jeszcze jeden dość istotny aspekt, który otworzy możliwości odpowiedzenia na pytanie dlaczego zamach uznano za wytrych do drzwi władzy oraz dlaczego nie tak trudnym było utrzymanie statusu quo po zamachu? Każdy z wymienionych powyżej zamachów determinowany był głównie nieustabilizowanym systemem politycznym oraz kryzysem gospodarczym, ale ziarno zamachu padało na bardzo podatny grunt w każdym z przypadków. Padało bowiem na grunt młodych demokracji i ich nieugruntowanych struktur. Codzienny obraz Litwy, Łotwy, czy Estonii to: niezadowolenie społeczne, perturbacje gospodarcze, bierność społeczna, nadzieja na zmiany, całkowite rozmycie polityczne, brak dorobku demokratycznego – kultury politycznej, doktryn i myśli politycznej. Szczególnie te ostatnie były widoczne w minionym okresie. Młode demokracje pozostawały pod dużym wpływem ideologii faszystowskiej i, o ile Estonia, była swoistą odmianą reżimu faszystowskiego a la Portugalia Oliveiry Salazara, o tyle Litwa i Łotwa, reżimu a la Italia Benito Mussoliniego.
4. Radziecki model systemu polityczno-gospodarczego jako wynik