Georg W. F. Hegel (1770 - 1831 r. po Chr.) pochodził ze Stuttgar-tu w Niemczech. Był redaktorem czasopisma, dyrektorem gimnazjum, a na-stępnie wykładowcą filozofii w Jenie, Heidelbergu i Berlinie. Do filozo-ficznego dorobku Hegla należą m.in. takie dzieła, jak „Encyklopedia nauk filozoficznych”, zawierająca wiadomości z dziedziny logiki, filozofii przyrody, filozofii historii, filozofii religii, historii filozofii i estetyki, „Fenomenologia du-cha”, „Zasady filozofii prawa”, „Wykłady z filozofii dziejów” i „Nauka logiki”.
16.1. Idealizm absolutny
Hegel opracował nową interpretację rzeczywistości nazwaną ideali-zmem absolutnym. Przyjął, iż rzeczywistość ma naturę duchową. Byt za-tem jest myślą, którą Hegel nazywał Ideą, Rozumem, Absoluza-tem291. I dlate-go mógł stwierdzić: „to, co rzeczywiste jest rozumne, a to, co jest rozumne jest rzeczywiste”292.
Hegel uznał także, że wszystko to, co istnieje, jest przejawem wspo-mnianego Absolutu, który nieustannie rozwija się, przeobraża i ukazuje w co-raz to nowych postaciach - innobytach. Hegel, podobnie jak starożytny fi-lozof Heraklit, uznał, iż istnieć, to znaczy stawać się. I dlatego rzeczywistość nie trwa, lecz staje się, jest procesem samoprzejawiania się Rozumu (Absolu-tu), który, posługując się światem i człowiekiem, dąży do samowiedzy - peł-ni swego rozwoju293.
16.2. Prawo dialektyki
Według Hegla rozwój rzeczywistości (Absolutu) odbywa się zgod-nie z prawem właściwym również ludzkiemu myśleniu. Wspomniane prawo, to prawo dialektyki, według którego każdemu prawdziwemu twierdzeniu odpowiada jego zaprzeczenie, czyli każdej tezie odpowiada antyteza, a z nich (z tezy i antytezy) wyłania się zespolenie zwane syntezą. Ten proces - „twier-dzenie, zaprzeczenie i syntetyzowanie” (właściwy dla myśli ludzkiej) Hegel przypisał również rzeczywistości, uznając, iż za każdą postacią bytu (teza) kroczy jej zaprzeczenie (antyteza), z nich zaś wyłania się synteza, która sta-nowi tezę w następnym etapie. Teza to „byt sam w sobie”, antyteza - „byt poza
291 Termin Absolut z jęz. łac. oznacza wyzwalać, uwalniać. Oznacza zatem coś, co jest wolne i niczym nieograniczone.
292 L. Kołakowski, O co nas pytają…, seria III, s. 22.
293 F. Copleston, Historia filozofii. T VII, tłum. J. Łoziński, Warszawa 1995, s. 183; K. Lowith, Od Hegla do Nietzschego. Rewolucyjny przełom w myśli XIX wieku, tłum. S. Gromadzki, Warszawa 2001, s. 50.
sobą”, natomiast synteza oznacza „powrót do siebie samego”. Ten dialektyczny trójfazowy cykl kieruje rozwojem całej rzeczywistości, czyli np. życiem kon-kretnego człowieka, historią kultury, zdarzeniem historycznym, prawem na-uki lub rozwojem przyrody. I tak prawo dialektyki tłumaczy przebieg wzrostu rośliny, która z nasienia (teza) poprzez kiełkowanie (antyteza) staje się rośli-ną (synteza). Należy zauważyć, iż poszczególny etap rozwoju rzeczywisto-ści nie jest zrozumiały sam w sobie, bez odniesienia go do ujętego całościo-wo cyklu dialektycznego. „Prawda i totalna rzeczywistość jest tylko w całości”.
Poszczególny element to jedynie „dialektyczny moment” będący wynikiem dwóch przeciwstawnych etapów rozwoju.
„Siłą napędową” opisanego wyżej ruchu dialektycznego jest sprzecz-ność. Stanowi ona konflikt pomiędzy tezą i antytezą rozwiązywany na etapie syntezy, która sama staje się następnie początkiem nowej sprzeczności294. 16.3. Etapy rozwoju Absolutu
Hegel wskazał, iż rozwój Absolutu przebiega w trzech etapach: lo-gicznym, przyrodniczym i ducha. Każda z tych faz też dzieli się na kolejne triady295. Etap logiczny (teza) rozwoju Absolutu jest to etap pozaprzyrodni-czy - taki, że Absolut jest w nim tylko pozaprzyrodni-czystą możliwością. na etapie przyrod-niczym (antyteza) Absolut rozwija się pod postacią zjawisk przyrodniczych.
Etap ducha (synteza) pozwala przejawiać się Absolutowi w różnych formach świadomości ludzi, w kulturze, prawodawstwie itp. Ów etap ducha Hegel po-dzielił z kolei na etap: ducha subiektywnego, obiektywnego i absolutnego.
Na etapie ducha subiektywnego Absolut osiągał swój rozwój dzię-ki działaniom „wielkich ludzi historii”, np. Napoleona, którzy wykonywa-li (nie wiedząc o tym) wolę Ducha. Etap ducha obiektywnego obejmował mo-ralność, prawo i państwo. Największe znaczenie dla rozwoju Absolutu posiada tu państwo, które ma być miejscem urzeczywistnienia najważniejszego celu historii, to znaczy wolności, będącej istotą Absolutu dążącego do uzyskania jej pełni. I tak dzieje różnych państw świadczą o uzyskanym przez Absolut etapie wolności. Ludy Wschodu (Chiny, Indie czy Persja) „wiedziały tylko, że jeden człowiek jest wolny, świat Grecji i Rzymu, że niektórzy ludzie są wolni”, a na-rody północno -zachodniej Europy, wyrosłe na zasadach zaszczepionych przez chrześcijaństwo, są już przekonane, iż wszyscy ludzie są wolni296.
Jednak najważniejszy, z punktu widzenia samorealizacji
Absolu-294 F. Copleston, Historia…, t. VII, s. 180; L. Kołakowski, O co nas pytają…, seria III, s. 22; Z. Wendland, Historia, s. 163 - 165; N. Ubaldo, Filozofia, Świat Książki, s. 388, 392, 394, 396.
295 F. Copleston, Historia…, t. VII, s. 182.
296 K. Lowith, Od Hegla, s. 50 - 53.
tu, jest, według Hegla, etap ducha absolutnego podzielony na trzy dziedzi-ny kultury duchowej - sztukę, religię i filozofię. Te trzy dziedzidziedzi-ny zajmują się rozważaniem Absolutu, choć każda z nich w innej formie. Np. sztuka wyraża ducha absolutnego w sposób konkretny (zmysłowy) w przeciwieństwie do re-ligii i filozofii, które czynią to, posługując się pojęciami. Tu najważniejsza jest filozofia wyrażająca prawdę o Absolucie na danym etapie jego rozwoju. Każ-dy kolejny system filozoficzny będzie bliższy prawdzie o Absolucie, ponieważ przejmie i wzbogaci osiągnięcia wcześniejszych systemów. Hegel oczywiście szczególnie wysoko cenił swoją koncepcję, która, jak sądził, wchłonęła wszyst-kie pozytywne osiągnięcia całej historii filozofii297.
Hegel nakreślił ostatni system filozoficzny, który miał naprawdę ol-brzymi wpływ na dalszy rozwój myśli filozoficznej. Pod wpływem myśli He-gla ukształtował się marksizm. Po śmierci owego filozofa filozofia zmieniła swój charakter. Od tego czasu myśl filozoficzna nie jest już zamknięta w ja-kimś jednym, zwartym systemie, lecz tworzy tzw. kierunki filozoficzne, czy-li otwarte nurty skierowane na jeden, wybrany problem. Nurty te odpowiadają heglowskiemu schematowi teza - antyteza - synteza, albowiem powstają czę-sto w odpowiedzi na coś innego (teza i antyteza) lub starają się łączyć w sobie sprzeczności (synteza).
297 Por. Z. Wendland, Historia, s. 168 - 174; M. Żelazny, Heglowska filozofia ducha, Warszawa 2000, s. 89, 83, 324 - 326; N. Ubaldo, Filozofia, s. 400.