Personalizm jest nurtem filozoficznym, kształtującym się już od po-łowy XIX wieku. W centrum przemyśleń personalistów znajduje się osoba (z jęz. łac. persona). Personalizm zwraca uwagę na godność osoby i jej nad-rzędną wartość wobec wszelkich struktur ekonomiczno - społecznych. Pod-kreśla również fakt transcendencji człowieka, który nieustannie powinien przekraczać siebie, „stając się kimś więcej niż człowiekiem.” Wśród wielora-kich szkół i kierunków personalizmu należy zwrócić uwagę na personalizm francuski i polski. One bowiem w sposób szczególny wpłynęły na „oblicze”
europejskiego personalizmu.
23.1. Personalizm francuski
Za głównych przedstawicieli personalizmu francuskiego uważani są Jacques Maritain i Emmanuel Mounier.
Jacques Maritain382 wyróżnił humanizm teocentryczny i antropocen-tryczny. Pierwszy z nich rozumie człowieka jako byt, którego początkiem i ce-lem jest Bóg. Drugi zaś neguje realność Boga i jego potrzebę dla życia ludz-kiego. Filozof podał również własną koncepcję humanizmu, którą nazwał humanizmem integralnym, czyli uwzględniającym różne przejawy osoby:
materialne, duchowe, społeczne, poznawcze i dążeniowe.
Człowiek to „zwierzę obdarzone rozumem”. Rozumność człowieka przejawia się w tym, że bada świat oraz rozpoznaje własną naturę. Znajduje się na granicy świata zwierząt i ludzi. W świecie zwierząt jest najdoskonal-szy, w świecie ducha - najniższy. Człowiek jest jednostką, ponieważ posiada materialne ciało, z powodu którego jest immanentny wobec przyrody. Czło-wiek to również osoba - „pełna, indywidualna substancja natury rozumnej, rządząca swoimi czynami.” Osobowy wymiar człowieka przejawia się w inte-lektualnym poznaniu oraz wolności. Jako osoba rozumna i wolna transcenduje (przekracza) świat, jest autonomiczna wobec przyrody.
Maritain wskazuje także, iż człowiek posiada predyspozycje do ży-cia wspólnotowego w społeczeństwie. Osoba potrzebuje społeczeństwa dla osiągnięcia pełni swojego rozwoju. Dzięki życiu we wspólnocie innych osób dojrzewa biologicznie i duchowo. Społeczeństwo zapewnia zarówno dobra materialne (chleb, odzież czy mieszkanie), jak i pomaga w kształceniu i wy-chowaniu specyficznej ludzkiej właściwości jaką jest rozumność. Podstawą
382 (1882 - 1973 r.) Trzej reformatorzy, Humanizm integralny, Osoba i dobro wspólne.
życia społecznego jest dobro wspólne. Jego realizacja odbywa się tylko w at-mosferze wolności. Osoba żyje w społeczeństwie i w zakresie wartości ekono-micznych, podlega społeczeństwu. Jednocześnie transcenduje społeczeństwo, tworząc kulturę duchową383.
Emmanuel Mounier384 jest twórcą personalizmu społecznego oraz za-łożycielem czasopisma społeczno - politycznego „Esprit”. W swojej koncep-cji wykorzystał wątki chrześcijańskie, marksistowskie i egzystencjalne. Mounier zanegował wszelkie klasyczne koncepcje człowieka, według których posiada on jakąś określoną naturę i substancję. Twierdził, że człowiek nie może zostać zdefiniowany, ponieważ nie jest przedmiotem, lecz osobą, która „nie poddaje się definicjom, ciągle się staje, jest zwrócona na zewnątrz. Stawia czoła sytu-acjom. Nie jest substancją daną, istniejącą niezależnie od zjawisk, ale jest eg-zystencją tworzącą swą egzystencję wśród zjawisk i poprzez nie”. Atrybutem człowieka jest aktywność i rozwój. Człowieka należy rozumieć „w całej cią-głości konkretnego człowieczeństwa, od najskromniejszych warunków mate-rialnych aż do najwznioślejszych możliwości duchowych.” Nie może być zatem traktowany jako tylko materia lub tylko duch, nie jest też tylko osobowością psychologiczną, socjologiczną czy duchową. Istota osoby wyraża się w inteli-gencji i wolności, poprzez które człowiek „zdobywa świat, panuje nad cia-łem i tworzy siebie”.
Osoba jest zawsze związana z konkretną sytuacją, w którą po-winna się zaangażować poprzez wielorakie działanie. Mounier wyróżnił cztery wymiary działania: działanie ekonomiczne, etyczne, kontemplacja rzeczywistości oraz współdziałanie. Człowiek powinien współpracować z in-nymi osobami. Istnienie ludzkie jest bowiem współegzystencją. „Pierwot-nym doświadczeniem osoby jest doświadczenie drugiej osoby”, a człowiek
„[istnieje] jedynie w takim stopniu, w jakim [istnieje] dla kogoś drugie-go” („Wprowadzenie do egzystencjalizmów”)385. Personalizm Mouniera nie jest zatem tylko jednym z wielu spekulatywnych rozważań, lecz tworzy podstawę społecznej praxis386.
23.2. Personalizm polski
Polska filozofia personalistyczna rozwinęła się przede
wszyst-383 J. Maritain, Pisma filozoficzne, tłum. J. Fenrychowa, Kraków 1988, s. 338 - 343; S. Kowalczyk, Człowiek w myśli współczesnej. Filozofia współczesna o człowieku, Warszawa 1990, s. 377 - 395.
384 (1905 - 1950 r.) Manifest w służbie personalizmu, Czym jest personalizm, Personalizm, Wprowadze-nie do egzystencjalizmów.
385 Za I. Bittner, Filozofia, s. 146.
386 S. Kowalczyk, Człowiek, s. 399 - 421; C. Bartnik, Historia, s. 514 - 524.
kim w środowisku myślicieli Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Przykładem personalizmu jest twórczość Czesława S. Bartnika387 oraz Mieczysława A. Krąpca388.
Do najbardziej znanych przedstawicieli personalizmu polskiego na-leży Karol Wojtyła389, który wyjaśniając istotę osoby, posłużył się tomizmem oraz fenomenologią. Zamiarem tego filozofa było zrozumienie człowie-ka w tym, co dla niego najistotniejsze. Ten sposób uprawiania filozofii nazwał
„antropologią adekwatną”. I tak osobę ukazał poprzez czyn, który w szcze-gólny sposób ujawnia to, kim jest osoba. Człowiek bowiem jest sprawcą czy-nów, poprzez które niejako stwarza sam siebie, stając się „dobrym” lub „złym”.
Działający człowiek stwierdza, że to „on działa” oraz uświadamia sobie fakt
„dziania się” czynu. Wojtyła wyróżnił zatem fakt „działania” (forma aktyw-na) i „dziania się” (forma pasywna). na tej podstawie stwierdził, że człowiek samostanowi o swoim czynie oraz ma o nim wiedzę. Właściwością osoby jest więc wolność oraz rozumność. Konsekwencją wolności jest „samo - posiada-nie” oraz „samo - panowaposiada-nie” właściwe tylko człowiekowi. „Osoba jest z jednej strony tym, kto panuje; panuje nad sobą samym, z drugiej zaś tym, nad kim ona sama panuje”390.
Analiza czynu wskazuje zatem na osobową strukturę człowieka. Zda-niem Wojtyły osoba jest bytem rozumnym i wolnym, który ma duszę. „Prze-konanie o duchowości człowieka nie jest wynikiem abstrakcji, ale posiada [...] swój kształt oglądowy. Duchowość jest otwarta dla oglądu, a także dla wglądu”391. Tym, co rozwija osobowość jest udział w życiu społecznym. Spo-łeczeństwo jest zaś wspólnotą, która tworzy się ze względu na dobro wspólne.
Tylko we wspólnocie możliwe jest urzeczywistnienie rozumności i wolno-ści osoby. Człowiek zaś „najpełniej staje się sobą” wtedy, gdy może stać się darem dla innych392.
387 (1929 r.) Personalizm, Hermeneutyka personalistyczna, Polska teologia narodu.
388 (1921 - 2008 r.) Ja - człowiek, Metafizyka.
389 (1920 - 2005 r.) Osoba i czyn, Miłość i odpowiedzialność, Osoba - podmiot i wspólnota, Personalizm tomistyczny.
390 K. Wojtyła, Osoba i czyn, Kraków 1969, s. 110 - 111.
391 Tamże, s. 190.
392 Z. Stachowski, Filozofia wojtyliańska [w:] Filozofia, 379 - 383.