Immanuel Kant (1724 - 1804 r. po Chr.) urodził się i całe życie spę-dził w Królewcu, gdzie studiował a następnie wykładał na uniwersytecie m.in.
nauki przyrodnicze, matematykę, teologię, metafizykę i logikę.
Do głównych dzieł Kanta należą: „Krytyka czystego rozumu“ (doty-cząca teorii poznania), „Krytyka praktycznego rozumu” (zajmująca się etyką),
„Krytyka władzy sądzenia” (analizująca filozofię sztuki). W dziełach tych filozof dokonał drobiazgowej analizy sposobu funkcjonowania władz poznawczych człowieka. Zamierzał bowiem ustalić granice ludzkiego, badając, co rozum może, a czego nie może poznać280. W swoich rozważaniach Kant wyprowa-dził niektóre konsekwencje myśli Kartezjusza o pierwszeństwie w poznaniu podmiotu tego poznania, czyli człowieka. Do upowszechnienia myśli Kanta przyczyniły się „Listy o filozofii Kantowskiej” napisane przez K. L. Reincholda.
15.1. Władze poznawcze człowieka
Całokształt władz poznawczych został przez Kanta nazwany rozu-mem (lub umysłem). W rozumie tym myśliciel z Królewca wyróżnił jednak jeszcze następujące władze: zmysłowość, intelekt oraz rozum właściwy.
Każdej z tych trzech władz Kant przypisał tzw. pojęcia (formy, kate-gorie) transcendentalne. I tak zmysłowość posiada dwie formy - czasu i prze-strzeni, intelekt zawiera aż 12 kategorii, a rozum właściwy tylko trzy idee - Boga, duszy i wszechświata. Według Kanta przy pomocy tych pojęć człowiek porządkuje docierające do niego informacje zmysłowe oraz organizuje cały proces poznaczy. Proces ów zasadniczo obejmuje tylko dwa etapy.
15.2. Etapy poznawania
Pierwszy etap poznawania rozpoczyna się od doświadczenia zmy-słowego. Władza zmysłowości odbiera z zewnątrz nieuporządkowane jesz-cze informacje, które zostają wtłoczone w formy czasu i przestrzeni, nadające im porządek. Dzięki temu człowiek odbiera rzeczy jako umieszczone w cza-sie i w przestrzeni. Tak więc dzięki owym narzędziom, w które jest wyposażony rozum, „możemy pojąć pustą przestrzeń, lecz nie możemy pojąć rzeczy fizycz-nych bez określoności przestrzennej; możemy też pojąć pusto płynący czas, lecz nie możemy pojąć zdarzeń, które by się nie działy w czasie”281. na dru-gim etapie poznania tak uporządkowane dane zmysłowe są opracowywane
280 L. Kołakowski, O co nas pytają…, seria III, s. 9.
281 Tamże, s. 11.
przez intelekt za pomocą 12 wspomnianych kategorii. W ten sposób człowiek zespala proste spostrzeżenia w sądy, tworząc wiedzę naukową. Rozum nato-miast, posługując się swoimi trzema ideami, zajmuje się bytami nieskończony-mi i absolutnymi. Efektem pracy rozumu jest zaś wiedza metafizyczna, która jednak nie może być, zdaniem Kanta, zaliczona do wiedzy naukowej282. 15.3. Aktywność poznawania
Władze poznawcze człowieka działają przy pomocy właściwych sobie pojęć - form, kategorii i idei. Tylko przez te pojęcia człowiek może dotrzeć do świata i poznać go. Pojęcia owe można porównać do sieci, którą umysł za-rzuca na poznawany świat albo do foremek, w które umysł wtłacza materiał poznawczy. Umysł ludzki zatem, dzięki wrodzonym pojęciom, jest (w trakcie poznawania) aktywny, czynnie organizuje i porządkuje informacje docho-dzące z zewnątrz. I dlatego materiał poznawczy musi niejako dostosować się do zawartych w umyśle człowieka pojęć. Pojęcia owe „współtworzą przedmio-ty”, które są tym, czym są tylko „przez te porządkujące je formy”283.
Podmiot (człowiek) zatem kształtuje przedmiot. To odkrycie Kant nazwał „przewrotem kopernikańskim”, porównując je do tego, czego w astro-nomii dokonał Kopernik, który „wstrzymał słońce, ruszył ziemię”. Kant na-tomiast „ruszył” ludzki umysł, akcentując jego czynny udział w poznawaniu świata i tworzeniu wiedzy.
15.4. Konsekwencje „przewrotu kopernikańskiego” Kanta
Kant wyróżnił „rzeczy dla nas” - nazywane zjawiskami - fenomena-mi oraz „rzeczy same w sobie” - określane numenami. Wiedza odnosi się tyl-ko do zjawisk, które spostrzegamy, czyli do fenomenów. Ostateczną tego kon-sekwencję stanowi stwierdzenie, że rzeczywistość „sama w sobie” (numeny) nie jest przez nas poznawalna, ponieważ to, co dochodzi do człowieka, jest już przetworzone przez formy, kategorie i idee znajdujące się w jego umyśle284.
Przemyślenia Kanta na temat teorii poznania posiadają decydujące znaczenie dla dalszego rozwoju filozofii nowożytnej i współczesnej. Kant upo-wszechnił agnostycyzm (z jęz. gr. agnostos - nieznany), czyli pogląd, iż świat
„sam w sobie” nie może być przez człowieka poznany. To zaś, co człowiek po-znaje, to tylko fenomeny, czyli przejawy bytu, nie zaś sam byt. I dlatego moż-na stwierdzić, iż filozofia Kanta niejako nie ma „styczności” z rzeczywistością,
282 Z. Wendland, Historia, s. 146 -147, 150 - 153.
283 L. Kołakowski, O co nas pytają…, seria III, s. 11 - 12.
284 Z. Wendland, Historia, s. 153 - 155.
proponując jedynie jej lustrzane odbicie. „Odtąd już tylko pole świadomo-ści jest miejscem, na którym dokonują się wysiłki myślowo - poznawcze pole-gające na różnorodnej „grze znaków pojęciowych” przedstawiających rzeczy-wistość, a nie na analizie samej rzeczywistości285.
Kantowska teoria poznania przyczyniła również się do upowszech-nienia przekonania, iż każdy człowiek może swobodnie decydować o wyborze własnego światopoglądu oraz powinien akceptować ten wybór u innych osób.
Wobec ograniczonej możliwości poznania „świata samego w sobie” dotarcie do prawdy obiektywnej nie jest bowiem możliwe. Należy zatem zachować dy-stans wobec własnych i cudzych przekonań dotyczących czy to prawdziwo-ści prawd wiary, czy też wiarygodności odkryć naukowych286.
15.5. Etyka obowiązku
Etykę Kanta można nazwać etyką obowiązku. Według niej o warto-ści czynu decydują jego motywy, a nie oczekiwane skutki, np. działanie pod wpływem nadziei nagrody lub ze względu na bojaźń kary. Jedynym zaś mo-tywem, który nadaje czynowi charakter dobroci, jest wypełnianie tego czynu
„z obowiązku”, czyli z poszanowania prawa. Obowiązek wymaga od człowieka, żeby tak postępował, aby to postępowanie mogło stać się prawem powszech-nym, do którego poszanowania skłania człowieka rozum. Tę zasadę Kant na-zwał imperatywem kategorycznym. Prawem powszechnym powinno być też traktowanie każdego człowieka zawsze jako celu działania, nigdy zaś jako środka do osiągnięcia jakichś korzyści287. Zasady moralne zostały zatem utożsamione z prawem. I tak pod wpływem Kanta etyka jest dziś rozumiana jako zbiór nakazów i zakazów, czyli jako pewna forma prawa288.
15.6. Społeczeństwo obywatelskie
Kantowska nauka o możliwości stanowienia i egzekwowania przez człowieka prawa obowiązującego również innych ludzi stała się podsta-wą filozofii polityki i prawa. Zdaniem Kanta państwo jest zjednoczeniem istot rozumnych i wolnych pod władzą wspólnych praw. Stan obywatelski opiera
285 M. A. Krąpiec, Filozofia co wyjaśnia?, s. 125.
286 A. Cioch, Myśl Kanta a wolność światopoglądowa [w:] Filozofia Kanta w XXI wieku, red. M. Szyszkow-ska, Warszawa 2005, s. 100 - 101.
287 I. Kant, Uzasadnienie metafizyki moralności, tłum. M. Wartenberg, Warszawa 2002, s. 29 - 30, 31, 33, 60; Por. R. Walker, Kant. Prawo moralne, tłum. J. Hołówka, Wydawnictwo Amber, s. 7, 17, 24, 26 - 27, 40, 42. Ideał kierowania się poczuciem obowiązku wobec ludzi chorych, ubogich lub opuszczonych został opi-sany w literaturze pięknej (Doktor Piotr, Siłaczka, Ludzie bezdomni); Por. T. Stolarski, Kantowskie poczucie obowiązku w literaturze pięknej [w:] Filozofia Kanta, s. 261 - 263.
288 A. Andrzejuk, Elementarz, s. 40 - 41.
się na wolności, równości oraz niezależności członków wspólnoty jako oby-wateli. Wolność pojedynczego człowieka będzie możliwa, gdy nie będzie sprzeczna z wolnością innych ludzi. na dostosowywaniu indywidualnej wol-ności do wolności innych polega zaś postęp moralny. Człowiek może bowiem ulepszać zasady życia społecznego poprzez rozumną krytykę instytucji pu-blicznych, konstytucji i praw, przyczyniając się do ich udoskonalenia, pole-gającego na tym, iż zaczynają one służyć wolności wszystkich ludzi. Filozof sądził, iż w przyszłości nastanie rozumne i moralnie doskonałe społeczeń-stwo, w którym będzie przestrzegany moralny imperatyw. Zdaniem Kanta
„dla państw (...) nie ma zgodnie z rozumem innego sposobu, aby wyjść ze stanu bezprawia (...), jak tylko ten, że [stworzą] ciągle rozrastające się pań-stwo światowe, które w końcu ogarnie wszystkie narody na kuli ziemskiej.”
(„O porzekadle. Do wiecznego pokoju”)289. Społeczeństwo obywatelskie zatem to wspólnota kosmopolityczna jaką będzie stanowić „doskonałe obywatelskie zjednoczenie całego rodu ludzkiego”. Poprzez filozoficzne rozważania na temat państwa i prawa Kant wytyczył nowy sposób myślenia o kierunku rozwoju spo-łeczeństw, które obecnie przyjęły postać Unii Europejskiej. Filozof z Królewca głosił również tezę, iż człowiekowi przysługują - godność oraz niezbywalne prawa przyrodzone. Przemyślenia owe zainspirowały autorów m.in. pierwszej
„Konstytucji Stanów Zjednoczonych Ameryki”, „Deklaracji Praw Człowie-ka i Obywatela” z okresu Rewolucji Francuskiej czy „Powszechnej Deklara-cji Praw Człowieka” z 10.12.1948 roku290.
289 Za R. Wonicki, John Rawls i Jurgen Habermas - Współcześni spadkobiercy idei Kanta [w:] Kant wobec problemów współczesnego świata, red. J. Miklaszewska, J. Spryszak, Kraków 2006, s. 307.
290 K. Kuźmicz, Prawa człowieka i ich kantowskie inspiracje [w:] Filozofia Kanta, s. 126, 127, 131 - 134;
Z. Kuderowicz, Czy Kant wierzył w postęp? [w:] Kant wobec, s. 14, 16; J. Miklaszewska, Kantowska utopia racjonalności [w:] Kant wobec, s. 80, 81, 83, 84.