3.1. Fazy i modele rozwoju gospodarczego ChRL: rola handlu zagranicznego
3.1.2. Gospodarka i handel zagraniczny Chin w latach 1978–2001
40 50 60 70 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012
Źródło: opracowanie własne na podstawie Aneksu statystycznego.
Ponadto przeprowadzone przez Bank Światowy badania pokazują, że istnie-je ewidentnie odwrotna zależność między wysokością ograniczeń handlowych a wzrostem gospodarczym krajów. Sytuacja ta odnosi się również do gospodarki chińskiej25.
Empiryczna weryfi kacja powyższych tez została przedstawiona w kolejnych punktach rozdziału.
3.1.2. Gospodarka i handel zagraniczny Chin w latach 1978–2001
Przyjęta w 1949 roku strategia rozwoju gospodarczego prowadziła do zacofania gospodarczego ChRL, o czym dobitnie świadczy pozycja gospodarki w wyjścio-wym roku reform. W 1978 roku PKB per capita wynosił 230 USD. Udział prze-mysłu przetwórczego – głównie ciężkiego – wzrósł do 50% PKB, udział rolnictwa wynosił ok. 27%, a sektora usług niewiele ponad 23%. Z przyjętą „samowystar-czalnością gospodarki” i funkcjonowaniem w ekonomicznym zamknięciu wiązał się niski poziom obrotów handlowych z zagranicą. Tuż przed wprowadzeniem
25 Ekonomiści zgadzają się generalnie z poglądem, że tempo wzrostu gospodarczego za-leży w dużej mierze od otwarcia handlowego, gdyż kraje które otworzyły swoje gospo-darki na handel międzynarodowy korzystają z nowych technologii oraz innych źródeł wzrostu gospodarczego. Z drugiej strony szybki wzrost gospodarczy (w krajach takich jak np. Chiny) przyczynił się do wzrostu popytu na niektóre towary (np. miedź czy stal). Do analizy wykorzystano dane dotyczące wysokości średnich ważonych stawek cel-nych oraz stopy wzrostu PKB per capita. Por. World Development Indicators 2005, The World Bank Group 2005, Washington D.C. 2005 oraz R.J. Carbaugh, Interna onal
Eco-nomics, dz. cyt., s. 15.
140 3. Rozwój gospodarczy i handel zagraniczny Chin w procesie rynkowej transformacji gospodarki
reform, w 1977 roku, wynosiły one zaledwie 20,6 mld USD, z czego 10,9 mld USD przypadało na import, a 9,7 mld USD stanowił eksport. Wynikał z tego poziom obrotów handlu zagranicznego per capita na poziomie 20 USD (a eksportu w gra-nicach 10 USD). Również struktura towarowa chińskiego handlu zagranicznego była charakterystyczna dla kraju słabo rozwiniętego (na początku lat 80. ubie-głego wieku udział artykułów rolnych i surowców stanowił ponad 50% ekspor-tu ogółem, pozostała część eksporekspor-tu to wyroby przemysłowe o niskim stopniu
przetworzenia)26. Udział Chin w gospodarce światowej w omawianym okresie
wynosił 0,6%, co dawało Chinom słabą, 32 pozycję w handlu zagranicznym27. Do 1978 roku handel zagraniczny Chin był zmonopolizowany przez państwo. Ministerstwo Handlu Zagranicznego, któremu podlegały kwes e dotyczące za-równo eksportu, jak i importu, realizowało narzucane, długookresowe plany
cen-tralne28 i odpowiadało za zarządzanie wymianą zagraniczną. Handel natomiast
odbywał się poprzez państwowe spółki branżowe (np. Państwowa Spółka Zbo-żowa, Kooperacja Importu i Eksportu Oleju itp.), które miały monopol na handel m.in. artykułami żywnościowymi. Inne, nawet państwowe przedsiębiorstwa, któ-re zajmowały się handlem zagranicznym, nie były upoważnione do takich działań. W omawianym okresie handel zagraniczny poddany był ściśle określony zasada-mi jednolitej kontroli wydatków oraz dochodów, a przedsiębiorstwa przekazywa-ły państwu wszystkie wpprzekazywa-ływy z wymiany zagranicznej (w tym zysk). Do rządu cen-tralnego występowano natomiast w kwes i regulowania należności za import. W ramach systemu handlu zagranicznego, poddanego administracyjnym uregu-lowaniom, nie funkcjonowały żadne powiązania między producentami a przed-siębiorstwami handlowymi. Powodowało to, że producenci nie byli informowani o zmianach, jakie zachodziły na światowych rynkach, czego konsekwencją był brak dopasowania się do zmieniających się potrzeb odbiorców zagranicznych.
26 Por. E. Majchrowska, Przesłanki i warunki przystąpienia Chin do WTO dz. cyt., s. 155 i nn.
27 N.R. Lardy, China in the Word Economy, Ins tute for Interna onal Economics,
Wash-ington D.C. 1994, s. 2.
28 Pierwszy pięcioletni plan rozwoju ChRL z lat 1953–1957 zakładał istotne zwiększenie produkcji zarówno w przemyśle, jak i w rolnictwie (rozszerzanie produkcji w funkcjo-nujących przedsiębiorstwach, ich modernizacja, budowa nowych). Warto zaznaczyć, że główną rolę we współpracy z krajami obozu socjalistycznego odgrywał handel zagraniczny (udział krajów socjalistycznych stanowił 77% ogólnej wartości obrotów handlowych, z czego większa część przypadała na ZSRR). Dane o handlu zagranicznym z tego okresu wskazują na dwie główne tendencje dotyczące importu i eksportu towa-rów: import – utrzymanie jak najwyższego udziału dóbr inwestycyjnych przy maksy-malnym ograniczeniu towarów konsumpcyjnych; eksport – sukcesywne zmniejszanie udziału produktów rolnych, nieprzetworzonych, i utrzymanie stałego wzrostu w udzia-le surowców przemysłowych oraz artykułów konsumpcyjnych z surowców rolniczych. Wysoki poziom obrotów w handlu z ZSRR utrzymywał się przez długi okres, a w trakcie omawianego planu pięcioletniego osiągał lub przekraczał 50%. Por. F. Stachowiak,
Go-spodarka narodowa Chińskiej Republiki Ludowej (1949–1982), PWE, Warszawa 1984,
s. 38–61 oraz G.C. Chow, The Chinese Economy, 2nd edi on, World Scien fi c Publishing, Singapore 1987, s. 53.
141 3. Rozwój gospodarczy i handel zagraniczny Chin w procesie rynkowej transformacji gospodarki
Taki system powodował, że przedsiębiorstwa handlowe nie analizowały zysków oraz strat wynikających z zagranicznej wymiany, a co za tym idzie, nie starały się zwiększać efektywności tych działań. Sytuacja ta doprowadziła do niskiej pozycji Chin w gospodarce światowej tuż przed okresem rozpoczęcia wdrażania reform29. Reformy chińskiego systemu handlu zagranicznego stały się konieczne.
Pierwszym podjętym w tym zakresie działaniem było zniesienie scentra-lizowanego systemu regulacji handlu zagranicznego. Już w 1979 roku władze chińskie przyznały prawo do prowadzenia zagranicznej wymiany handlowej pro-wincjom Fujian i Guangdong. Umożliwiono również prowadzenie działalności importowej i eksportowej we własnym zakresie przedsiębiorstwom z kapitałem zagranicznym. Ponadto kluczowe przedsiębiorstwa państwowe uzyskały pozwo-lenie na bezpośrednią współpracę zagraniczną. Warto zaznaczyć, że podobne przywileje prowadzenia interesów z zagranicznymi partnerami otrzymały rów-nież niektóre duże przedsiębiorstwa niepaństwowe (w tym prywatne). Mogły one prowadzić zagraniczną wymianę handlową, jeśli była ona związana z podej-mowaną przez nie działalnością produkcyjną. Podjęte reformy zniosły monopol państwa w handlu zagranicznym30.
Wraz z podjętymi reformami o charakterze systemowym nastąpiły zmiany w polityce handlowej. Znacznej obniżce podlegała również wysokość stosowa-nych ceł. Jeszcze w początkowej fazie reform wpływy z ceł stanowiły znaczącą część przychodów rządu. Dowodzi to fi skalnej funkcji ceł, od której Chiny za-czynają odchodzić od lat 80., upatrując w cłach funkcji ochronnych31. W konse-kwencji już w roku 1991 zmniejszono cła importowe na 40 artykułów, a w roku kolejnym obniżka dotyczyła kolejnych 225 towarów. W 1993 roku obniżką obję-to kolejne artykuły (już prawie 3000). Przeciętną stawkę celną obniżono w roku 1996 z 42,1% do 23%, a w roku 1997 dokonano kolejnej obniżki taryf celnych, tym razem do poziomu 17%. Jeszcze przed końcem 1999 roku przeciętna stawka celna kształtowała się na poziomie 15%. Warto zaznaczyć, że równolegle ograni-czano również bariery pozataryfowe, tj. pozwolenia na import oraz eksport, limi-ty importowe, kontrolę administracyjną itp. W okresie 1996–2000 ograniczono regulacje pozataryfowe z 1530 do 500 artykułów32. Liberalizacja polityki handlo-wej stała się źródłem obrotów handlu zagranicznego. W tym miejscu przytoczmy kilka danych ilustrujących te tendencje.
Dynamiczny wzrost obrotów chińskiego handlu zagranicznego już w 1996 roku pozwolił Chinom na uplasowanie się na jedenastym miejscu w świecie pod
29 H. Weiping, Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju gospodarczego Chin w latach dzie-więćdziesiątych, [w:] K. Tomala, K. Gawlikowski (red.), Chiny. Rozwój społeczeństwa i państwa na przełomie XX i XXI wieku, ISP PAN, Trio, Warszawa 2002, s. 103.
30 Por. G.C. Chow, Economic Reform and Growth in China, dz. cyt., s. 131 oraz H. Weiping,
Zewnętrzne uwarunkowania rozwoju gospodarczego Chin w latach dziewięćdziesią-tych, dz. cyt., s. 103–104.
31 W 1985 roku było to prawie 30%, natomiast w 1994 już niewiele ponad 11%. Por. sze-rzej na ten temat S. Ligang, H. Weiping, Reform in China’s Trade: Policies and Process, Economic Science Press, Beijing 1997.
142 3. Rozwój gospodarczy i handel zagraniczny Chin w procesie rynkowej transformacji gospodarki
względem obrotów handlowych. Tym samym ich udział w światowym handlu zwiększył się wtedy do 3,7%33.
W 2000 roku obroty osiągnęły już poziom ponad 474 mld USD i były o ponad 31% wyższe niż w roku poprzednim. Dodatkowo wartość eksportu przekroczyła wartość importu, co znalazło swoje odzwierciedlenie w nadwyżce eksportowej
w wysokości przekraczającej 24 mld USD34. Wtedy również Chiny zajmowały
po-zycję siódmego największego eksportera i ósmego importera towarów, co odpo-wiadało udziałowi w obrotach globalnych na poziomie odpowiednio 3,9% i 3,4%. Jeśli chodzi o eksport i import usług, Chiny zajmowały pozycję odpowiednio dwu-nastą i dziesiątą z udziałami na poziomie 2,1% oraz 2,5% obrotów światowych35.