Otwieranie gospodarki ChRL i proces jej rynkowej transformacji

Pod koniec 1978 roku rozpoczął się nowy etap w dziejach Chin. Na trzecim po-siedzeniu plenarnym XI Komitetu Centralnego KPCh (Komunistycznej Par i Chin) w grudniu 1978 roku został przyjęty reformatorski program „Czterech Moderni-zacji”8, dotyczący przemysłu, rolnictwa, obrony narodowej oraz nauki i techniki.

6 K. Starzyk, Zagraniczna polityka ekonomiczna w procesie transformacji gospodarki, dz.

cyt., s. 109 i nn.

7 Warto zaznaczyć, że w okresie 1979–1990 udział importu dóbr inwestycyjnych w chiń-skim imporcie ogółem wzrósł z 59% do 61%. Problemy te opisane są szerzej w punkcie 3.1.4. Por. K. Starzyk, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym

Chin, [w:] K. Starzyk (red.), Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w gospodarkach Azji Pacyfi ku: Chiny, Korea Południowa, Tajwan, Wietnam, dz. cyt., s. 44–51.

8 Deng Xiaoping mówił w 1984 roku: „Nasza linia polityczna sprowadza się do tego, by kładąc nacisk na cztery modernizacje wytrwale rozwijać siły wytwórcze i w żadnym wypadku nie osłabiać tego podstawowego ogniwa w naszej pracy, chyba że wybu-chłaby wojna światowa. Ale nawet gdyby wybuchła, po jej zakończeniu weźmiemy się na powrót za swoje budownictwo”. Por. Deng Xiaoping, Chiny na drodze reform

w XXI wieku, przeł. J. Rowiński, Z. Góralczyk (z j. chiń.), W. Trzcińska, Ż. Gierasimowa

135 3. Rozwój gospodarczy i handel zagraniczny Chin w procesie rynkowej transformacji gospodarki

Co więcej, postanowiono otworzyć kraj na wpływy zewnętrzne i program ten uzupełniono o tzw. politykę „otwarcia na świat”. Symbolem tego było powstanie

uprzywilejowanych stref ekonomicznych9. Głównym założeniem podjętych

de-cyzji była poprawa gospodarczej pozycji Chin nie tylko poprzez bardziej efektyw-ne wykorzystanie wewnętrznych czynników rozwoju, ale także przez intensywefektyw-ne włączenie Chin do systemu międzynarodowego. Współpraca gospodarcza z za-granicą nabrała bowiem istotnego znaczenia w dążeniu do celów nowej polityki społeczno-ekonomicznej.

„Transformacja gospodarcza tym różni się od reform, że niesie za sobą zmia-ny systemowe, podczas gdy reformy oznaczają zmiazmia-ny w obrębie danego

sys-temu”10. Reformy są jednak niezbędnym wstępem do transformacji, a sama

transformacja w przypadku Chin jest także efektem decyzji politycznych. W 1978 roku założono (KC KPCh), że Chiny staną się krajem rozwiniętym już na początku XXI wieku. Cel ten miał zostać osiągnięty głównie poprzez rozwój stosunków go-spodarczych z resztą świata11.

Ustalenia wspomnianego posiedzenia plenarnego weszły w życie z począt-kiem 1979 roku. Trzyetapowa strategia projektu transformacji rynkowej Deng Xiaopinga przedstawiała się następująco:

‒ Etap 1: lata 1979–1990 – w tym okresie za podstawowy cel ekonomiczny uznano podwojenie produktu krajowego bru o (PKB) w stosunku do pozio-mu z 1980 roku oraz zaspokojenie podstawowych potrzeb społeczeństwa. ‒ Etap 2: lata 1991–2000 – ponownie zamierzano podwoić wielkość PKB oraz

poprawić poziom życia społeczeństwa (cel przewidziany na 2000 rok osią-gnięto z pięcioletnim wyprzedzeniem; już w 1995 roku poziom PKB przewyż-szał czterokrotnie poziom z roku 1980; również PKB per capita w 1997 roku czterokrotnie przewyższał poziom z roku 1980). Teoretycznie można było za-tem realizować wcześniej etap 312.

‒ Etap 3: początkowo rozpoczęcie tego etapu przewidziano na 2001 rok, a za-kończenie planuje się na połowę XXI wieku; celem jest osiągnięcie PKB per

capita na poziomie równym średniemu w krajach rozwiniętych, co wiąże się

z osiągnięciem właściwego poziomu rozwoju i modernizacji gospodarki oraz z podniesieniem poziomu życia społeczeństwa13.

Transformacja gospodarki Chin uznawana jest za transformację pionierską ze względu na datę jej rozpoczęcia, tj. 1978 rok, czyli o ponad 10 lat wcześniej

9 Otworzone w Xiamen, Shantou, Shenzen, Zhuhai strefy dawały olbrzymie preferencje zagranicznym inwestorom.

10 Por. szerzej K. Starzyk, Przemiany gospodarcze ChRL w procesie reform, [w:] K. Tomala (red.), Chiny. Przemiany państwa i społeczeństwa w okresie reform 1978–2000, dz. cyt., s. 175.

11 Por. Deng Xiaoping, Chiny na drodze reform w XXI wieku, dz. cyt., s. 190 i nn.

12 W latach 1978–1996 średnie tempo wzrostu PKB w Chinach wynosiło ok. 9% (w tym w latach 1991–1995 ok. 12%), w tym produkcja przemysłowa 17,8%, a rolna 4,1%. Por. E. Majchrowska, Przesłanki i warunki przystąpienia Chin do WTO, dz. cyt., s. 157–158.

136 3. Rozwój gospodarczy i handel zagraniczny Chin w procesie rynkowej transformacji gospodarki

niż w Europie Środkowej i Wschodniej14. Także sam sposób jej przeprowadzania zasługuje na szczególną uwagę: w przeciwieństwie do transformacji skokowej,

w Chinach reformy wprowadzano stopniowo15. W miejsce modelu tzw.

„tera-pii szokowej”, który stosowany był w Polsce i innych krajach Europy Środkowej, Chiny wybrały model gradualny i podzieliły proces zmian na poszczególne fazy: ‒ wprowadzanie reform najpierw na obszarach wiejskich: zastępowanie ko-lektywnych gospodarstw państwowych mniejszymi, które były własnością spółdzielczą społeczności lokalnych lub własnością prywatną; następnie roz-ciągano przekształcenia własnościowe na obszary miejskie;

‒ realizowanie polityki „otwartych drzwi” (open-door policy): rozpoczęcie od nadmorskich regionów południowo-wschodnich, następnie wykorzystywa-nie zdobytych doświadczeń przy wprowadzaniu reform w pozostałych regio-nach, również prowincjach centralnych i zachodnich; otwieranie rynku na kontakty gospodarcze z innymi krajami; ważnym elementem polityki

„otwar-tych drzwi” są wspomniane już Uprzywilejowane Strefy Ekonomiczne16;

‒ istnienie obok siebie cen rynkowych oraz cen ustalanych przez państwo na niektóre towary („podwójnie defi niowane ceny”); następnie przechodzenie do liberalizacji cen wszystkich produktów na rynku;

‒ sukcesywna reforma strukturalna: adaptacja do zasad gospodarki rynkowej oraz usprawnienie funkcjonowania przedsiębiorstw w sektorze państwo-wym, a następnie wprowadzanie elementów własności prywatnej (częścio-wa lub nawet całkowita pry(częścio-watyzacja)17.

14 Por. K. Starzyk (red.), Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w gospodarkach Azji

Pacy-fi ku, dz. cyt., s. 42 i nn.

15 Por. G.C. Chow, Economic Reform and Growth in China, dz. cyt., s. 140.

16 Wraz z wprowadzaniem reform gospodarczych związanych z polityką otwarcia zde-cydowano o realizacji założenia uprzywilejowanych stref ekonomicznych, czego wy-razem w początkowym okresie reform było utworzenie tzw. Specjalnych Stref Ekono-micznych (SSE). Miały one przyciągnąć zagraniczne inwestycje bezpośrednie, gdyż na ich terenie wprowadzone zostały ulgi dla inwestorów (np. niższy podatek dochodowy, zwolnienia celne itp.). Pierwsza połowa lat 80. ubiegłego wieku zaowocowała utworze-niem pięciu Specjalnych Stref Ekonomicznych w Chinach południowych: w Shenzhen, Zhuhai, Xiamen, Shantou oraz Hainan, które formalnie jest tzw. „miastem otwartym” (posiadającym specjalne uprawnienia w zakresie współpracy z zagranicą). W 2010 roku utworzona została nowa SSE Kashgar, w prowincji Xinjiang. Władze Specjalnych Stref Ekonomicznych posiadają duże możliwości w kierowaniu działaniami w strefi e, które mogą przyczynić się do napływu inwestycji (wprowadzanie specjalnych zachęt inwestycyjnych). Działania te jednak wymagają zgody władz centralnych. Natomiast zgodnie z nową Ustawą CIT, zniesiona została preferencyjna stawka 15% podatku do-chodowego. Należy jednak zwrócić uwagę na problem dysproporcji w rozwoju między regionami nadmorskimi, w których ulokowane są uprzywilejowane strefy ekonomicz-ne, a prowincjami zachodnimi. Por. L.G. Branste er, R.C. Feenstra, Trade and Foreign

Direct Investment in China, Na onal Bureau of Economic Research, Working Paper

7100, Cambridge MA 1999, s. 3.

17 Por. M. Wang, China’s Economic Transforma on over 20 Years, China (Hainan) Ins -tute of Reform and Development, Foreign Language Press, Beijing 2000, s. 9.

137 3. Rozwój gospodarczy i handel zagraniczny Chin w procesie rynkowej transformacji gospodarki

Przyjętym przez Chiny celem jest stworzenie „socjalistycznej gospodarki kowej”, modelu zakładającego wprowadzenie do gospodarki mechanizmu ryn-kowego z jednoczesnym utrzymaniem systemu monopartyjnego. Jak pokazuje jednak ponad 30-letnia historia chińskiej transformacji, pomyślne zakończenie idei Deng Xiaopinga jest całkiem realne, co więcej – już przynosi Chinom bez-precedensowe zmiany i wzrost znaczenia na arenie międzynarodowej, który przejawia się m.in. w nieprzerwanym utrzymywaniu pozycji lidera w światowym eksporcie towarów od roku 2009.

Podstawowym założeniem socjalistycznej gospodarki rynkowej jest utrzyma-nie priorytetowego znaczenia państwa w najważutrzyma-niejszych obszarach gospodar-ki. Gra popytu i podaży, jako praw rządzących gospodarką rynkową, powinna być uwzględniana przy podejmowaniu decyzji gospodarczych, które muszą być także zgodne z ustalonym odgórnie planem gospodarczym. Na XII Kongresie Chińskiej Par i Komunistycznej określono chiński system gospodarczy jako „gospodar-kę planowaną, której jednak kolejne obszary poddane będą regulacji rynku”18. Defi niująca chińską transformację „stopniowość” polegała głównie właśnie na sukcesywnym, częściowym znoszeniu uregulowań w poszczególnych obszarach gospodarki, przy założeniu że najważniejsze branże, które stanowią podstawę gospodarki socjalistycznej i mają zasadnicze znaczenie dla społeczno-politycz-nej stabilności oraz dla bezpieczeństwa kraju, zostaną pod kontrolą państwową. Państwowa własność dominuje też w dziedzinach, dla których charakterystyczne są monopole naturalne, czyli generalnie w gałęziach o bardzo kosztownej i kapi-tałochłonnej produkcji, w których istotne jest osiąganie korzyści skali19. Domina-cja własności publicznej i kontrola państwa nad kluczowymi gałęziami przemy-słu nie oznacza jednak wyeliminowania ich spod działania reform, a utrzymanie w nich przewagi państwa łączone jest z rozwojem prywatnej przedsiębiorczości, która ma tu z założenia znaczenie tylko uzupełniające. Kolejnym ważnym założe-niem socjalistycznej gospodarki rynkowej jest dążenie do zapewnienia każdemu obywatelowi podobnego poziomu życia (cel nadrzędny – dobro społeczne). Re-alizacji tego celu ma właśnie służyć pozostawienie najważniejszych gałęzi prze-mysłu w rękach państwa20.

Mimo że publikowane dane statystyczne są optymistyczne, nie można za-pomnieć, iż dane uśrednione nie uwzględniają zróżnicowania w poziomie roz-woju poszczególnych regionów Chin. Powoduje to, że dane dotyczące regionów najbiedniejszych mogą być nawet kilkadziesiąt razy niższe21. W tym kontekście

18 W.W. Zhang, Ideology and Economic Reform under Deng Xioping 1978–1993, Graduate

Ins tute of Interna onal Studies, Geneva, Kegan Paul Interna onal, London–New York 1996, s. 68.

19 Dotyczy to takich branż jak: przemysł energetyczny, transport, komunikacja, poczta, telekomunikacja, transport lotniczy, przemysł obronny, zaopatrzenie w wodę, prze-mysł tytoniowy, budownictwo infrastruktury, przeprze-mysł petrochemiczny, metalurgicz-ny, medyczmetalurgicz-ny, bankowość oraz rozwój nowych technologii.

20 M. Wang, China’s Economic Transforma on over 20 Years, dz. cyt., s. 82–83.

138 3. Rozwój gospodarczy i handel zagraniczny Chin w procesie rynkowej transformacji gospodarki

bardzo istotne jest konsekwentne realizowanie strategii rozwoju regionów za-chodnich, tzw. Go West Strategy, która została przyjęta tuż przed przystąpieniem do WTO. Jest ona krokiem milowym w rozwoju gospodarki, gdyż jej celem jest rozwój najuboższych, zachodnich regionów, tak aby mogły one odnieść korzyść z otwarcia gospodarczego Chin.

W niniejszej publikacji przyjęto za Kazimierzem Starzykiem, że otwieranie gospodarki defi niowane jest jako proces wiązania kierunków jej rozwoju z kie-runkami rozwoju gospodarki światowej, co ma na celu podwyższenie efektyw-ności gospodarowania poprzez wymianę handlową, współpracę produkcyjną i współpracę naukowo-techniczną. Podwyższenie efektywności gospodarowania znajduje swój wyraz we wzroście PKB, postępie technicznym, poprawie równo-wagi wewnętrznej i zewnętrznej, wzroście konkurencyjności gospodarki oraz wzroście dobrobytu. Otwieranie gospodarki jest zatem procesem, natomiast jej otwarcie należy już postrzegać jako sytuację w konkretnym momencie, która opisuje stopień integracji kraju z gospodarką globalną22.

W publikacji przyjęto również, że z punktu widzenia analizowanych

proble-mów, kluczowe znaczenie ma otwarcie handlowe23. W ujęciu prezentowanym

przez Carbaugha otwarcie gospodarki mierzone jest wskaźnikiem sumy eksportu i importu w stosunku do PKB24, co można przedstawić następująco:

Otwarcie gospodarki = (eksport + import) / PKB.

Zmiany tego wskaźnika w odniesieniu do gospodarki chińskiej w analizowa-nym okresie, czyli w latach 1978–2012, przedstawia Rysunek 4.

W przypadku Chin nastąpił więc istotny wzrost udziału obrotów towarowych w PKB po akcesji do WTO. Oznacza to, że przystąpienie Chin do Światowej Or-ganizacji Handlu miało znaczny wpływ na rozwój handlu zagranicznego Chin i otwarcie gospodarki tego kraju, a przez to również na ekspansję handlu mię-dzynarodowego. Dane te pokazują również jak bardzo wzrosło znaczenie handlu zagranicznego dla gospodarki chińskiej.

a dane dotyczące najbiedniejszych obszarów Chin, czyli prowincji centralnych i za-chodnich informowały, że w analogicznym okresie dochód na głowę był tam 100-krot-nie niższy i wynosił 60 juanów. Por. S. Gao, F. Chi, Several Issues Arising during the

Re-tracking of the Chinese Economy, Foreign Languages Press, Beijing 1997, s. 132–133.

22 K. Starzyk, Zagraniczna polityka ekonomiczna w procesie transformacji gospodarki, dz.

cyt., s. 109.

23 Wyróżnia się ponadto otwarcie kapitałowe, otwarcie na przepływy siły roboczej i transfer technologii, otwarcie polityczne. Por. na ten temat np. L. Balcerowicz,

So-cjalizm, kapitalizm, transformacja. Szkice z przełomu epok, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa 1997, s. 146–147; A. Budnikowski, Międzynarodowe stosunki

gospo-darcze, dz. cyt., s. 155 oraz H.J. Edison, M. Klein, L. Ricci, T. Slok, Capital Account Libe-raliza on and Economic Performance: Survey and Synthesis, IMF Working Paper 2002,

no. 120, s. 15–17.

139 3. Rozwój gospodarczy i handel zagraniczny Chin w procesie rynkowej transformacji gospodarki

Rysunek 4. Otwarcie gospodarki Chin w latach 1978–2012 (w %, wraz z linią trendu)

0 10 20