zagadnienia systemowe
8. Gwarancje proceduralne w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy
Dla zagwarantowania kobietom równego traktowania w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy konieczne jest zastosowanie zasady dyskryminacji wyrównawczej wraz z urzeczywistnieniem zasady sprawiedliwości. Nadto celowym jest wyszczególnienie wyłącznej cechy kobiet, którą jest ich podatność na pewne formy prześladowania. Tych form prześladowania nie doświadczają bowiem mężczyźni. Z uwagi na odmienność form i podstaw prześladowania kobiet, nieuniknione jest dostosowanie pomocy prawnej, medycznej i psychologicznej udzielanej kobietom w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy.
Na podstawie art. 35 Konwencji Genewskiej z 1951 roku oraz art. II Protokołu do niej, UNHCR opublikował w 2000 roku wytyczne pt.: „Prześladowanie z powodu płci. Wytyczne do zasad i trybu stosowanych w procedurze określania statusu uchodźcy”. Z przywołanych wytycznych wynika podstawowy wniosek, a mianowicie, iż prawa kobiet w postępowaniu winny być przestrzegane z należytą starannością. Nadto przyjęto zasadę, iż definicję uchodźcy należy interpretować z uwzględnieniem aspektu płci70.
68 Dz. U. z 2009 r., Nr 20, poz. 107.
69 ECHR, Application no. 8969/10 by Mary Magdalene OMEREDO against Austria, lodged on 8 February 2010.
70 Por. Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, Przemoc seksualna…, s.119-120.
W przedmiotowych wytycznych opowiedziano się za przyjęciem, że pojęcie prześladowania z powodu płci nie ma znaczenia prawnego, a jest jedynie jednym z kryteriów branych pod uwagę w trakcie rozpatrywania wniosku o nadanie statusu uchodźcy.
Dodatkowo, w przedmiotowych wytycznych warte wyjątkowej uwagi są gwarancje proceduralne71, w których podkreśla się, iż osoby składające wniosek oparty na przesłance prześladowania ze względu na przynależność do grupy społecznej, w szczególności płci,
„a zwłaszcza osoby, które doświadczyły tortur lub przeżyć traumatycznych, wymagają wsparcia i zapewnienia o poufności wniosku”72. Jakkolwiek zagadnienia proceduralne w procedurze uchodźczej w ogólności związane są ze szczególnymi procedurami co do traktowania osoby dotkniętej prześladowaniem, to osoby dotknięte torturami lub nieludzkim traktowaniem na tle płciowym73 będą wymagały szczególnej staranności w kontakcie, polegającej na odmiennym traktowaniu z uwagi na ich różny status. Sfera przeżyć seksualnych jest zaliczana do sfery wyżej kwalifikowanej niż sfera prywatności – do sfery intymności, której naruszenie nie podlega żadnym wyjątkom74.
Co więcej, na forum Organizacji Narodów Zjednoczonych podkreśla się, „aby w ramach procedur nadawania statusu uchodźcy, osoby starające się o status uchodźcy, które mogły doznać przemocy seksualnej, były traktowane ze szczególną wrażliwością”75.
Już na przełomie lat 90-tych XX wieku, Komitet wykonawczy UNHCR podkreślał w swoich dokumentach76 znaczenie specjalnego traktowania kobiet uchodźców. Mimo upływu czasu, wnioski te są wciąż aktualne. Szczególną uwagę powinno się przykładać do szkolenia urzędników oraz pracowników administracji publicznej z uwzględnieniem aspektu płci oraz zapewniać im odpowiednie materiały edukacyjne. Nie należy lekceważyć i marnować potencjału, jaki wnoszą kobiety uchodźcy, dlatego powinien on być aktywnie wykorzystany z pożytkiem dla nich samych, jak i struktur i organizacji obozów (ośrodków) dla uchodźców.
Niebagatelne znaczenie specjalnego traktowania kobiet uchodźców podkreśla się już na etapie szkolenia urzędników oraz pracowników administracji publicznej z uwzględnieniem aspektu płci oraz zapewnienia im odpowiednich materiałów edukacyjnych. Komitet wielokrotnie zwraca uwagę na rolę odpowiedniego dokumentowania wszelkich danych umożliwiających podejmowanie wczesnych działań prewencyjnych w celu powstrzymania
71 W przedmiotowych wytycznych zwrócono także szczególną uwagę na problematykę handlu ludźmi w celu czerpania zysków z wymuszonej prostytucji lub wykorzystania seksualnego jako formy prześladowania.
72 Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców, Przemoc seksualna…, s. 129.
73 Sfera przeżyć seksualnych jest zaliczana do sfery wyżej kwalifikowanej niż sfera prywatności – do sfery intymności, której naruszenie nie podlega żadnym wyjątkom.
74 Por. wyrok SN z 11 marca 1986 roku, I CR 4/86, OSPIKA 1987, nr 4, poz. 86 z aprobującą glosą A. Kopffa oraz wyrok TK z 21 października 1998 roku, K 24/98, OTK 1998, nr 6, poz. 67.
75 Zalecenia Komitetu Wykonawczego nr 73(XIV)(1993).
76 Kobiety – uchodźcy, nr 60 (XL), 1989, Kobiety – uchodźcy, nr 54 (XXXIX), 1988, Kobiety – uchodźcy a ochrona międzynarodowa, nr 64 (XLI), 1990, Kobiety – uchodźcy a ochrona międzynarodowa, nr 39 (XXXVI), 1985.
eskalacji przemocy fizycznej i seksualnej wobec kobiet, która wciąż stanowi główny powód ich uchodźstwa77.
9. Wnioski
W kontekście powyższych rozważań można przedstawić kilka bardzo podstawowych, acz kluczowych wniosków. Po pierwsze, obecna liczba regulacji w sferze gwarancji praw kobiet o nadanie statusu uchodźcy nie przekłada się na odpowiedni stopień ochrony.
Następnie, prawa kobiet nie są wystarczająco gwarantowane, mimo, że został zauważony ich szczególny status w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy. Co więcej, prawidłowej ochronie nie służą także kontrowersje związane z rozbieżnościami w określeniu definicji uchodźcy na poziomie światowym i unijnym. Rozbieżności te dotyczą nie tylko interpretacji dokonywanych przez sądy i urzędników, ale występują także między poszczególnymi regulacjami prawnymi. Wyżej zakreślony status zasad prawa unijnego oraz obowiązek ich stosowania przy uwzględnieniu zasady pierwszeństwa nie pozwala na pełnię ochrony uchodźców, w tym kobiet, a w rezultacie uniemożliwia państwom członkowskim UE realizację zobowiązań wynikających z podpisanej przez nich Konwencji Genewskiej z 1951 roku.
Kluczowym zagadnieniem w ustaleniu pozycji kobiety i jej praw w postępowaniu jest wyszczególnienie form prześladowania i ich podstaw, na które kobiety będą się powoływać w stopniu wyższym niż mężczyźni. Wynika to między innymi z traktowania kobiet jako grupy szczególnej troski (vulnerable group) i podkreślenia, iż nie mamy tutaj do czynienia z żadną formą dyskryminacji mężczyzn. Taka nomenklatura oraz jej realizacja ma być środkiem do pełnej realizacji praw kobiet w postępowaniu o nadanie statusu uchodźcy na równi z mężczyznami.
Jednakże, jak wynika z powyżej powołanego orzecznictwa, organy czy sądy rzadko czynią wyłączną podstawą pozytywnej decyzji o nadaniu statusu uchodźcy samą przesłankę prześladowania ze względu na płeć. Zazwyczaj owa przesłanka musi być powiązana z dodatkowymi elementami, których zaistnienie miało wpływ na prześladowanie.
Wydaje się, że uznanie płci za samodzielną przesłankę prześladowania jest wysoce pożądane. Umożliwiłoby to uzyskanie ochrony z uwagi na takie formy prześladowania wynikające z warunków kulturowych, jak przemoc domowa, prostytucja czy gwałt małżeński.
77 Por. Kobiety – uchodźcy, nr 60 (XL), 1989, Kobiety – uchodźcy, nr 54 (XXXIX), 1988, Kobiety – uchodźcy a ochrona międzynarodowa, nr 64 (XLI), 1990, Kobiety – uchodźcy a ochrona międzynarodowa, nr 39 (XXXVI), 1985.
Dopiero wówczas zauważony już w wielu aktach międzynarodowych status kobiety narażonej na szczególne formy prześladowania mógłby uzyskać odpowiednio wysoką ochronę, gwarantującą kobiecie realizację podstawowych praw do życia, zdrowia, bezpieczeństwa, edukacji, wolności od niewolnictwa oraz tortur.
Jacek Kowalewski1