Europejski Trybunał Praw Człowieka jest organem Europejskiej Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności2, która weszła w życie 3 września 1953 roku, a Polskę wiąże od 19 stycznia 1993 roku. Powołany w celu pociągania do odpowiedzialności państw za najcięższe naruszenia praw jednostek, sam stał się przedmiotem krytyki, gdyż w ciągu ponad 40 lat działalności jego rola, jak i wyjątkowy charakter instancyjny, zostały osłabione. Podobnie jak w większości spraw, które były rozpatrywane przeciwko Polsce, dotknęła go krytyka opieszałości i przeciągania procedur ze względu na ogromną liczbę spraw oczekujących na rozstrzygnięcie – jest ich obecnie ok. 160 0003, a średni czas oczekiwania na decyzję to 5 lat. Nietrudno sobie wyobrazić, iż liczba skarg wskazuje na zdecydowane zachwianie równowagi odpowiedzialności, a dodatkowo przy takim „poślizgu”, gwarancja ochrony praw podstawowych jednostek staje się w pewnym stopniu iluzoryczna.
W sytuacji idealnej, 47 państw członkowskich wzmocniłoby po prostu ochronę systemową na poziomie państwowym, uprzedzając lawinę skarg do ETPC, który mógłby skupić się na szybkim rozstrzygnięciu tych o największej wadze, jak wynikało to z pierwotnych założeń jego pomysłodawców. Niestety, sprawa okazuje się o wiele bardziej skomplikowana, a państwa członkowskie, potwierdzając ich oddanie samej idei Konwencji, równocześnie podnoszą krytykę aktualnego systemu jej funkcjonowania, który mimo wcześniejszych reform, jak pokazują cyfry, pozostaje niewydolny. Podążając za dyskusją, która zakończyła się przyjęciem protokołu 14 oraz raportu Grupy Mędrców na temat reformy
1Autorka jest absolwentką Wydziału Prawa i Administracji UJ oraz prawa międzynarodowego i francuskiego na Uniwersytecie w Orléans (Francja) i międzynarodowego prawa prywatnego i handlowego na Uniwersytecie Paris 2 Panthéon-Assas (Francja). Aktualnie jest kandydatką Master in European Interdisciplinary Studies w Kolegium Europejskim w Natolinie. Jest również wolontariuszką Ośrodka Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka WPiA UJ.
Niniejszy tekst został nadesłany do redakcji w marcu 2012 r.
2 Aktualny tekst Konwencji dostępny pod adresem: http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/7B5C268E-CEB3-49A5-865F-06286BDB0941/0/POL_CONV.pdf [dostęp z 31.03.2012].
3 Wystąpienie D. Camerona z dnia 20.01.2012 r., http://www.number10.gov.uk/news/european-court-of-human-rights/ [dostęp z 31.03.2012].
systemu skarg indywidualnych4, państwa członkowskie spotkają się w Brighton w dniach 18-20 kwietnia 18-2012 roku, aby zakończyć negocjacje rozpoczęte podczas konferencji w Interlaken (18-19 luty 2010 r.) i Izmirze (26-27 kwiecień 2011 r.). To właśnie Deklaracja z Brighton ma stanowić tak długo oczekiwany i dyskutowany punkt zwrotny w pracach nad przebudową systemu pracy Trybunału w Strasburgu.
Głównym prowodyrem zmian jest Wielka Brytania, której część europejskich NGO zarzuca, iż pod hasłem usprawnienia europejskiego systemu ochrony praw człowieka, dąży przede wszystkim do ograniczenia jego wpływów. Podczas wystąpienia z dnia 25 stycznia 2012 r. David Cameron podkreślił, iż mamy do czynienia z ogromną inflacją spraw, gdyż od początku działalności ETPC przedstawiono ich ok. 45 000, jednak w samym tylko 2010 roku liczba skarg wzrosła do 61 300 wniosków. Co za tym idzie, szef brytyjskiego rządu przedstawił potrzebę skupienia się na najważniejszych sprawach, a nie podważaniu reputacji ETPC poprzez kontrolę oczywiście poprawnych decyzji krajowych5. Dalej wyraził on opinię, iż demokratyczne rządy Europy, które mimo, iż pragną chronić prawa człowieka, są systematycznie konfrontowane ze zdecydowanym uszczupleniem krajowego marginesu oceny sytuacji i zawężaniem swobody interpretacji Konwencji. Co więcej, zwrócił on szczególną uwagę na orzecznictwo ETPC, które jest przedmiotem aktualnej dyskusji w doktrynie brytyjskiej i budzi pewne niepokoje odnośnie do dalszego uszczuplania znaczenia decyzji krajowych jurysdykcji i zasady subsydiarności6.
Podczas spotkania w Brighton 47 krajów będzie musiało dojść do konsensusu na temat reform mających na celu zwiększenie efektywności Trybunału, ulepszenie systemu nominacji sędziów, wzmocnienie zasady subsydiarności, a jednocześnie reform, które dalej będą chroniły prawo do skargi indywidualnej oraz przede wszystkim przywrócą główną odpowiedzialność za ochronę praw człowieka krajowym sądom i innym specjalnym instytucjom powołanym w tym celu, np. poprzez doskonalenie szkoleń w zakresie praw człowieka dla urzędników państwowych i sędziów.
Wystąpienie szefa rządu kraju przewodniczącego konferencji spotkało się z gwałtowną reakcją środowiska międzynarodowego. Z jednej strony francuscy
4 Tekst raportu w j. angielskim dostępny pod adresem:
https://wcd.coe.int/ViewDoc.jsp?Ref=CM(2006)203&Sector=secCM&Language=lanEnglish [dostęp z 31.03.2012].
5 Ibidem. Przykład skargi na firmę przewozową między Bukaresztem a Madrytem: pasażer nieusatysfakcjonowany niskim komfortem jazdy pozywał przewoźnika na sumę 90 EUR.
6 Wielka Brytania jest w szczególnym konflikcie z ETPC w związku z orzeczeniami dotyczącymi prawa wyborczego osób pozbawionych wolności – vide sprawa Greens i M.T. p. Wielkiej Brytanii z dnia 11.04.2011 oraz deportacji terrorystów – vide sprawa Othman (Abu Qatada) p. Wielkiej Brytanii z dnia 17.01.2012.
przedstawiciele doktryny7 uważają, iż pod oficjalną banderą wzmocnienia krajowych systemów sądownictwa, kryje się tak naprawdę chęć zmniejszenia intensywności systemu kontroli wykonywanej przez ETPC i brak woli polepszenia wzajemnego rozumienia na poziomie krajowym i europejskim. Z drugiej strony, w swojej opinii amici curiae, międzynarodowe organizacje pozarządowe wyraziły zadowolenie z kierunku negocjacji, z zastrzeżeniem dotyczącym kwestii dopuszczalności spraw w wypadku rozpatrzenia ich w stopniu wystarczającym przez sądy krajowe oraz włączenia zasady subsydiarności i marginesu swobody uznania8. Stanowiska organizacji pozarządowych podążają za argumentacją Trybunału, gdyż podobne wątpliwości dotyczące zmniejszenia roli ETPC zostały wyrażone przez jego prezesa sir Nicolasa Bratza, podczas prezentacji dorocznego raportu z działalności9. Natomiast w samej opinii wstępnej Trybunału, wydanej 20 lutego 2012 roku10, możemy odnaleźć informacje na temat zmian wprowadzonych po spotkaniach w Interlaken i Izmir, a także opinie Trybunału na temat proponowanych mechanizmów zmierzających do selekcji spraw i zmniejszenia poślizgu w orzekaniu. Ciekawą informacją jest także wyrażenie nadziei na zakończenie prac nad przystąpieniem Unii Europejskiej do Konwencji, które na dzień dzisiejszy utknęły w martwym punkcie, a według Trybunału jedynym brakującym elementem do ich zakończenia jest brak woli politycznej.
Ponadto Open Society Justice Initiative przygotowało serię fact sheets11 umożliwiających wszystkim zainteresowanym zaangażowanie się w dyskusję i zgłębienie wiedzy na temat szczegółowych elementów reform, które będą rozważane podczas spotkania w Brighton.
W przeddzień Konferencji w Brighton, doktryna i społeczeństwo europejskie stawiają sobie ważne pytania na temat przyszłości europejskiego systemu ochrony praw człowieka.
W jaki sposób usprawnić działanie struktury administracyjnej mającej za zadanie wymierzanie sprawiedliwości międzynarodowej, którą dotykają prozaiczne problemy każdego urzędu? Czy uda się dojść do konsensusu politycznego obrazującego powszechną krytykę kierowaną przez sędziów krajowych do międzynarodowych trybunałów? Wreszcie,
7 N. Hervieu, Préparatifs et discussions préliminaires à la Conférence de Brighton sur l’avenir de la Cour européenne des droits de l’homme [w:] Lettre « Actualités Droits-Libertés » CREDOF, 4 marca 2012.
8 Zob. http://echrblog.blogspot.fr/ [dostęp z 02.04.2012].
9 Tekst raportu w j. angielskim dostępny pod adresem: http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/219E9A92-716A-4337-99DE-053358F536B3/0/2011_Rapport_Annuel_EN.pdf [dostęp z 31.03.2012].
10 Tekst w j. angielskim dostępny pod adresem: http://www.echr.coe.int/NR/rdonlyres/BF069E9B-8EE5-4FA8-877E-2DFAA4C167BD/0/2012_Avis_Cour_Conf%C3%A9rence_de_Brighton_1820_avril_2012_EN.pdf [dostęp z 31.03.2012].
11 Tekst w j. angielskim dostępny pod adresem:
http://www.soros.org/initiatives/justice/articles_publications/publications/echr-factshees-20120227 [dostęp z 31.03.2012].
czy przystąpienie najpotężniejszej międzyrządowej organizacji regionalnej Europy do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sprawi, iż dokument ten uzyska nową jakość, a krytykowana słabość Rady Europy odejdzie do przeszłości?
Jedno jest pewne – sama Deklaracja z Brighton nie przyniesie natychmiastowych odpowiedzi na powyższe pytania, lecz przełamanie impasu w negocjacjach oraz nowa polityka rządów mogą rozpocząć kolejny etap, mający na celu ulepszenie pracy Trybunału, a w dalszym okresie zapewnić nadzieję na efektywne wykonanie stawianych celów. Należy pamiętać, iż ochrona praw człowieka nie będzie możliwa bez odpowiedniego zaplecza logistycznego i administracyjnego, gdyż nawet najwięksi specjaliści w omawianej dziedzinie nie są w stanie zapewnić wymierzenia sprawiedliwości, jeśli nie zostaną wyposażeni w odpowiednie narzędzia – tak jak prawo materialne nie będzie miało żadnego znaczenia, jeśli jego zastosowanie nie zostanie zabezpieczone odpowiednimi normami procesowymi.