Wpływ międzynarodowych trybunałów karnych na rozwój systemu ochrony praw człowieka

Przez wiele lat państwa zmuszone były próbować radzić sobie z tym problemem samodzielnie, czemu nie sprzyjały jednak postępująca degeneracja rządów, skorumpowany, uzależniony od egzekutywy wymiar sprawiedliwości i brak środków finansowych. Dopiero dramatyczne wydarzenia XX wieku, zbrodnie popełniane na niespotykaną wcześniej skalę

1 Autorka jest absolwentką Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego, wolontariuszką Ośrodka Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka WPiA UJ.

w czasie pierwszej i drugiej wojny światowej, stały się impulsem do rozmów na temat konieczności zapewnienia przez państwa skutecznego systemu ochrony praw człowieka.

Traumatyczne przeżycia wywołały w społeczności międzynarodowej chęć „publicznego”

osądzenia głównych zbrodniarzy wojennych, co stało się zaczątkiem do powołania międzynarodowych trybunałów wojskowych (Międzynarodowego Trybunału Wojskowego [MTW], tzw. norymberskiego i Międzynarodowego Trybunału Wojskowego dla Dalekiego Wschodu [MTWDW], tzw. tokijskiego)². Choć z powołaniem tych trybunałów wiąże się wiele kontrowersji (sposób ich utworzenia, status, ograniczenie zakresu jurysdykcji ratione personae, ograniczenie grona sędziów do osób pochodzących z państw zwycięskich)³, to jednak ich rola nie może być umniejszana i ograniczana wyłącznie do narzędzia wymierzania

„sprawiedliwości zwycięzców”. Warto pamiętać, iż Trybunał Norymberski był pierwszym w historii międzynarodowym organem sądowym, a jego orzecznictwo znacznie przyczyniło się do sformułowania wielu zasad prawa międzynarodowego, odnoszących się do odpowiedzialności jednostki, jak choćby odrzucenie koncepcji braku odpowiedzialności osób wykonujących rozkazy⁴.

Utworzenie trybunałów było pierwszym, milowym krokiem ku zmianom w sposobie myślenia państw na potrzebę podjęcia szerszej współpracy w celu zapewnienia bezpieczeństwa światowego. Starania podjęte w tym celu zaowocowały przyjęciem w 1948 roku Konwencji w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa⁵, a w roku 1949 czterech Konwencji Genewskich o ochronie ofiar wojny⁶, uzupełnionych dwoma Protokołami Dodatkowymi w 1977 roku⁷. Pojawiły się również koncepcje utworzenia międzynarodowego, niezależnego, bezstronnego organu sądowego o uniwersalnym charakterze, którego zadaniem byłoby sądzenie sprawców najpoważniejszych przestępstw godzących w bezpieczeństwo światowe (ludobójstwo, zbrodnie wojenne, zbrodnie przeciw ludzkości, zbrodnia agresji).

Odmienne stanowiska państw w kwestii statusu i zakresu jego jurysdykcji oraz możliwość

2 J. Izydorczyk, M. Królikowski, P. Wiliński, Podstawy prawa karnego międzynarodowego, Warszawa 2008, s. 54-57.

3 Zob.: K. Karski, Realizacja idei utworzenia międzynarodowego sądownictwa karnego, „Państwo i Prawo”, nr 7, 1993, s. 68-69; M. Płachta, Międzynarodowe trybunały karne: próba typologii i charakterystyki, „Państwo i Prawo”, nr 3, 2004, s. 15-16.

4 P. Ogonowski, Koncepcja Międzynarodowego Sądu Karnego, „Prokuratura i Prawo”, nr 7-8, 1998, s. 44.

5 Konwencja w sprawie zapobiegania i karania zbrodni ludobójstwa, uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 9 grudnia 1948 r. (ratyfikowana zgodnie z ustawą z dnia 18 lipca 1950 r.), Dz. U.

z 1952 r., Nr 2, poz. 9.

6 Konwencje o ochronie ofiar wojny, podpisane w Genewie dnia 12 sierpnia 1949 r., Dz. U. z 1956 r., Nr 38, poz.

171.

7 Protokoły dodatkowe do Konwencji genewskich z 12 sierpnia 1949 r. – dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół I) oraz dotyczący ochrony ofiar niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych (Protokół II), sporządzone w Genewie dnia 8 czerwca 1977 r., Dz. U. z 1992 r., Nr 41, poz. 175.

ograniczenia ich suwerenności, spowodowały jednakże niemożność osiągnięcia w tej sprawie kompromisu⁸, a dodatkowym utrudnieniem w wypracowaniu wspólnego porozumienia stała się „zimna wojna”.

Silnym bodźcem do zmiany podejścia w kwestii utworzenia międzynarodowego sądu karnego stały się zbrodnie popełnione w latach dziewięćdziesiątych XX wieku na terytorium byłej Jugosławii, co spowodowało uchwalenie przez Radę Bezpieczeństwa ONZ w dniu 22 lutego 1993 roku rezolucji⁹, w której zaznacza się potrzebę utworzenia międzynarodowego trybunału. Rezolucją z dnia 25 maja 1993 roku¹⁰ Rada Bezpieczeństwa ONZ powołała natomiast do życia Międzynarodowy Trybunał Karny do Ścigania Osób Odpowiedzialnych za Poważne Naruszenia Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Popełnione na Terytorium Byłej Jugosławii od 1991 roku (Międzynarodowy Trybunał do spraw byłej Jugosławii [MTKJ]). Jest to moment przełomowy dla rozwoju międzynarodowego prawa karnego.

Zmianę nastawienia głównych mocarstw, stałych członków Rady Bezpieczeństwa, na potrzebę rozbudowania systemu ochrony praw człowieka poprzez ustanowienie niezależnego i bezstronnego sądu międzynarodowego, którego zadaniem byłoby sądzenie za najcięższe zbrodnie międzynarodowe, wywołały również dramatyczne wydarzenia w Rwandzie, gdzie konflikt o charakterze etnicznym (naprzeciw siebie stają dwie grupy plemienne: Tutsi i Hutu) doprowadził do ludobójstwa. Czasowa bliskość wydarzeń w Jugosławii oraz zainteresowanie opinii publicznej wywołane przez mass media spowodowały, że Rada Bezpieczeństwa ONZ rezolucją z dnia 8 listopada 1994 roku¹¹ utworzyła Międzynarodowy Trybunał Karny do Ścigania Osób Odpowiedzialnych za Ludobójstwo i inne Poważne Naruszenia Międzynarodowego Prawa Humanitarnego Popełnione na Terytorium Rwandy oraz Obywateli Rwandy Odpowiedzialnych za Ludobójstwo i inne takie Naruszenia Popełnione na Terytorium Sąsiednich Państw od 1 stycznia do 31 grudnia 1994 roku (Międzynarodowy Trybunał do spraw Rwandy [MTKR]). Powołanie tego trybunału stało się momentem przełomowym dla krajów afrykańskich, problemami których społeczność międzynarodowa zdawała się niewiele interesować.

Zarówno MTKJ, jak i MTKR, są sądami o charakterze czasowym, powołanymi do życia celem osądzenia zbrodni popełnionych w trakcie konkretnego konfliktu (tzw. trybunały

8 Zob.: K. Karski, op. cit., s. 70-74.

9 Rezolucja RB ONZ 808 (1993), http://www.ohr.int/other-doc/un-res-bih/pdf/808e.pdf.

10 Rezolucja RB ONZ 827(1993), http://www.icty.org/x/file/Legal%20Library/Statute/statute_827_1993_en.pdf.

11 Rezolucja RB ONZ 955 (1994), http://www.securitycouncilreport.org/atf/cf/%7B65BFCF9B-6D27-4E9C-8CD3-CF6E4FF96FF9%7D/ICTR%20SRES%20955.pdf.

ad hoc), a ich jurysdykcja została ograniczona do określonego regionu¹². Ustanowienie i funkcjonowanie tych trybunałów, pomimo, iż generalnie oceniane jest pozytywnie, to jednak budzi kontrowersje. Rezolucje, na mocy których powołano trybunały, miały charakter precedensowy¹³. Istnieją wątpliwości, czy organizacja międzynarodowa, jaką z pewnością jest ONZ, może podjąć decyzję o utworzeniu takiego trybunału bez zgody państw¹⁴. Jednak brak wyraźnego sprzeciwu z ich strony (poza Serbią i Czarnogórą nieuznającą jurysdykcji MTKJ oraz władz Jugosławii zastrzegających sobie konieczność akceptacji przez parlament decyzji Rady Bezpieczeństwa¹⁵) spowodował, iż chęć państw do ustanowienia stałego międzynarodowego sądu o uniwersalnej jurysdykcji stała się bardziej odczuwalna.

Trybunałom zarzuca się jednak brak efektywności, ponieważ toczące się przed nimi postępowania, choć są rzetelne, to jednak trwają zbyt długo¹⁶.

Poszukując rozwiązań, pozwalających uniknąć kontrowersji i problemów, z jakimi przyszło się zmierzyć trybunałom ad hoc, zaproponowano utworzenie tzw. quasi-trybunałów, czyli organów sądowych o charakterze mieszanym, wynikającym z połączenia krajowych czynników sądowych z międzynarodowymi mechanizmami. Podstawą ich funkcjonowania są porozumienia zawierane między ONZ a władzami danego państwa¹⁷. Działają one jako trybunały krajowe, jednak pod względem organizacyjno-prawnym zbliżone są do trybunałów międzynarodowych¹⁸. Jednak w tym przypadku również nietrudno uniknąć krytyki przyjętych rozwiązań. Ważkim problemem może być brak harmonijnego współdziałania obu mechanizmów, spowodowany utrudnieniami związanymi ze współpracą sędziów krajowych z sędziami „z zewnątrz”¹⁹. Sądami o charakterze hybrydowym są: Specjalny Trybunał dla Sierra Leone, Specjalne Trybunały Kambodżańskie oraz Specjalne Sądy Wschodniego Timoru²⁰. Połowicznym rozwiązaniem zdają się być również Komisje Prawdy i Pojednania, utworzone np. w Republice Południowej Afryki czy w Mauretanii, których celem jest ugodowe zakończenie konfliktu bez rozliczania z przeszłością²¹.

12 Szerzej – zob.: J. Izydorczyk, M. Królikowski, P. Wiliński, op. cit., s. 59-65.

13 M. Płachta Międzynarodowe trybunały karne…, s. 16.

14 K. Karski, op.cit., s. 74-75.

15 Ibidem, s. 75.

16 G. Michałowska, Ludobójstwo, zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciw ludzkości w Afryce [w:] E. Haliżak, R. Kuźniar (red.), Prawo, instytucje i polityka w procesie globalizacji, Warszawa 2003, s. 442.

17 M. Płachta, Międzynarodowe trybunały karne…, s. 17.

18 J. Izydorczyk, M. Królikowski, P. Wiliński, op. cit., s. 65.

19 M. Płachta, Międzynarodowe trybunały karne…, s. 19.

20 Zob.: J. Izydorczyk, M. Królikowski, P. Wiliński, op. cit., s. 65-67.

21 G. Michałowska, op. cit., s. 436-437.