Uniwersalizm a regionalizm praw człowieka w kontekście dyskryminacji kobiet

Od chwili przyjścia na świat, dziewczynka musi konfrontować się z otoczeniem, które ceni jej istnienie mniej niż istnienie urodzonego w takich samych okolicznościach chłopca.

Musi zmierzyć się z przeciwnościami związanymi z edukacją, odżywianiem, wyglądem,

1 Autorka jest absolwentką Wydziału Prawa i Administracji UJ oraz wolontariuszką Ośrodka Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka UJ; odbyła stypendium z zakresu prawa międzynarodowego publicznego oraz prawa ochrony środowiska w ramach programu Erasmus w Reykjaviku; uczestniczka Regional IHL Moot Court Competition w 2011 roku organizowanego w Sarajewie; od sierpnia 2011 roku zatrudniona w Biurze Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

2 J. Afary J., The Human Rights of Middle Eastern and Muslim Women: A Project for the Twenty-first Century,

“Human Rights Quarterly”, Vol. 26, 2004, s. 106-125,

http://muse.jhu.edu/login?uri=/journals/human_rights_quarterly/v026/26.1afary.pdf.

zdrowiem czy innymi sferami życia wyłącznie ze względu na swoją płeć³. Jest postrzegana przez pryzmat roli, jaką powinna odgrywać w małżeństwie i jej zdolności do wydania potomstwa. Prędzej czy później skazana jest na zetknięcie się z sytuacją dyskryminującą.

W wielu społeczeństwach kobiety są wciąż postrzegane jako z natury słabsze, niedoskonałe intelektualnie oraz fizycznie i emocjonalnie uzależnione od mężczyzn. Funkcjonując w takich tradycjach, są skazane na takie odrażające praktyki, jak okaleczenie narządów płciowych, niewolnictwo, przymusowe małżeństwa, gwałty małżeńskie czy zabójstwa honorowe. Kiedy porządek państwowy ulega załamaniu, prowadząc do anarchii lub wojny domowej, to właśnie kobiety stają się grupą ludności cywilnej najbardziej narażoną na tortury, nadużycia przemocy fizycznej oraz napastowanie seksualne. Tym samym, stanowią największy odsetek uchodźców w skali światowej i są przedmiotem częstej wiktymizacji⁴.

Powojenna rzeczywistość przyniosła wiele inicjatyw służących ochronie praw kobiet.

Idea równości i niedyskryminacji stała się fundamentem współczesnego reżimu praw człowieka, kształtowanego poprzez instrumenty prawa międzynarodowego pod auspicjami Organizacji Narodów Zjednoczonych i organizacji regionalnych. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji Kobiet⁵, zwana dalej Konwencją, która została uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 18 grudnia 1979 roku i weszła w życie dwa lata później, opisywana jest często jako międzynarodowa karta praw kobiet. Dyskryminacja kobiet w rozumieniu Konwencji oznacza:

„wszelkie zróżnicowanie, wyłączenie lub ograniczenie ze względu na płeć, które powoduje lub ma na celu uszczuplenie albo uniemożliwienie kobietom, niezależnie od ich stanu cywilnego, przyznania, realizacji bądź korzystania na równi z mężczyznami z praw człowieka oraz podstawowych wolności w dziedzinach życia politycznego, gospodarczego, społecznego, kulturalnego, obywatelskiego i innych”.

Państwa-strony konwencji zobowiązały się podjąć bez zwłoki wszelkie stosowne kroki w celu zapewnienia pełnego rozwoju i awansu kobiet. Implementacja i postęp w stosowaniu konwencji są monitorowane przez Komitet do Spraw Likwidacji Dyskryminacji Kobiet (ang. Committee on the Elimination of Discrimination against Women – CEDAW), a państwa muszą realizować co cztery lata procedurę sprawozdawczą dotyczącą wykonywania

3 J. Rehman, International Human Rights Law, 2^nd ed., Essex, 2010, s. 511.

4 Ibidem, s. 512.

5 Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 18 grudnia 1979 r. (Dz. U. z 1982 r., Nr 10, poz. 71).

postanowień, które zostały przyjęte. Osoby prywatne i grupy osób pochodzące z tych państw, które przyjęły Protokół Dodatkowy z 1999 roku, mogą wystosować skargę w związku z naruszeniem praw zagwarantowanych w Konwencji, która zostaje rozpoznana przez Komitet.

Konwencja umożliwia także złożenie w chwili ratyfikacji lub przystąpienia zastrzeżeń, które powinny być zgodne z jej przedmiotem i celem. Na tym polu ujawnia się konflikt między uniwersalizmem a regionalizmem praw człowieka. Konwencja stanowi kontynuację i rozwinięcie zasady niedopuszczalności dyskryminacji ustanowionej w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz potwierdza założenia Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Te akty normatywne określają w wymiarze uniwersalnym charakter praw człowieka – przynależą do każdej istoty ludzkiej, bez względu na płeć, rasę, etniczność, religię oraz inne uwarunkowania. Konwencja w sprawie kobiet przewiduje procedurę zgłaszania zastrzeżeń, która została wykorzystana przez liczne państwa-strony, w razie niezgodności niektórych artykułów z ich prawem krajowym, systemem religijnym lub kulturą⁶. W ten sposób ujawnia się ów regionalizm praw człowieka, a mianowicie wyróżnienie odrębnych standardów, które mają pierwszeństwo przed międzynarodowym prawem praw człowieka.

Przykładem takiego rozróżnienia jest prawo religijne, kierujące życiem sunnickiej i szyickiej odmiany Islamu, które nie uznaje rozdziału życia świeckiego od religijnego oraz dominuje w większości islamskich państw - stron Konwencji. Zasadniczy problem stanowią zastrzeżenia związane z art. 2, uważanym za fundament Konwencji, który zobowiązuje państwa do likwidacji za pomocą wszelkich odpowiednich środków polityki dyskryminacyjnej wobec kobiet. Islam jest jednak nie tylko religią, ale przede wszystkim kompletnym kodeksem norm moralnych i społecznych. Dlatego państwa islamskie, takie jak Arabia Saudyjska czy Bangladesz, nie uznały za wiążące m.in. postanowień art. 2, jako pozostających w kolizji z prawem szariatu, opartym na zasadach Koranu i Sunny⁷. Poszanowanie praw kobiet na równi z mężczyznami, jakiemu postuluje Konwencja, umożliwia transformację poszczególnych systemów prawa krajowego, ale z drugiej strony

6 Ibidem, s. 514-516.

7 Declarations, Reservations and Objections to CEDAW, United Nations Entity for Gender Equality and the Empowerment of Women, http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/reservations-country.htm; S. Zuhur, Gender, Sexuality and the Criminal Laws in the Middle East and North Africa: a comparative study, Women for Women’s Human Rights (WWHR) – NEW WAYS, Istanbul 2005, s. 64.

możliwość zgłaszania zastrzeżeń równoważy ten potencjał zmiany i ogranicza zakres międzynarodowych standardów praw człowieka.

Przechodząc do omówienia systemów krajowych prawa karnego w wybranych państwach islamskich, postaram się przedstawić w jaki sposób ujawnia się konflikt między uniwersalizmem a regionalizmem praw człowieka w kontekście dyskryminacji kobiet.