Prawo narodów do samostanowienia

Rozbudowanie systemu praw człowieka po okresie II wojny światowej oraz rozwój prawa międzynarodowego publicznego mają na celu realizację jednego z najważniejszych zadań, przed jakim stoi współczesny świat – współistnienie podmiotów międzynarodowych bez konfliktów i wojen. Obserwując obecną sytuacje na arenie międzynarodowej, możemy sami stwierdzić, jak ambitny i trudno osiągalny cel wyznaczyła sobie społeczność globalnej wioski. Wciąż w wielu miejscach na świecie podstawowe prawa i wolności ludzi są bezkarnie łamane. System Organizacji Narodów Zjednoczonych, mimo wielu sukcesów i o wiele prężniejszego działania niż jego poprzedniczka, Liga Narodów, nie jest w stanie zapewnić każdemu człowiekowi na świecie minimalnej ochrony jego praw. Powstało też wiele systemów regionalnych, skupionych tylko na problemach określonego terytorium. Pomimo tego każdego dnia czyjeś prawa są łamane.

Jednym z podstawowych praw człowieka, zaliczanym do tzw. praw III generacji, jest prawo narodów do samostanowienia. Samostanowienie narodów jest prawem stanowiącym spore wyzwanie dla całej społeczności międzynarodowej. Jest kwestią delikatną,

1 Autorka jest absolwentka administracji Wydziału Prawa i Administracji UJ oraz studentką IV roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji UJ, wieloletnią współpracowniczką i wolontariuszką Polskiej Akcji Humanitarnej oraz wolontariuszką Ośrodka Międzynarodowego Prawa Humanitarnego i Praw Człowieka WPiA UJ.

Niniejszy artykuł, pod tytułem „Kurdyjska konfrontacja z rzeczywistością”, ukazał się po raz pierwszy na łamach magazynu „Spectrum” (nr 1, zima 2011), wydawanego przez Forum Obywatelskie Uniwersytetu Jagiellońskiego.

2 J. Bocheńska, Kurdystan turecki w przededniu wyborów parlamentarnych w Turcji, http://www.wschodniaperspektywa.pl/content/view/818/98/, 16.10.2011.

w kontekście której pojawiają się problematyczne pojęcia, takie jak naród, czy też granica pomiędzy ingerencją w wewnętrzne sprawy państwowe a powstawanie nowych państw.

Główna realizacja samostanowienia narodów odbyła się w procesie dekolonizacji, co niewątpliwie było jednym z najbardziej znaczących wydarzeń w drugiej połowie XX wieku.

Jak dotychczas był to najbardziej widoczny przykład urzeczywistnienia tego prawa, chociaż nie sposób zapominać o niepodległości zdobytej przez Kosowo oraz o ostatnich wydarzeniach w Sudanie. Większość mocarstw światowych obawia się, że tego typu działania uruchomią reakcję łańcuchową w innych, podobnych regionach – chodzi przede wszystkim o tereny Kaukazu Północnego (Inguszetia, Czeczenia), Górski Karabach, czy też naddniestrzańską część Mołdawii, bądź też rejon Kaszmiru. W niniejszym artykule autorka skupia się na tzw.

„problemie kurdyjskim”. Tym mianem określa się konflikt polityczny związany z samostanowieniem narodu Kurdów. Problem ten jest bardzo skomplikowany i złożony, ponadto Kurdowie są największym tak aktywnie działającym na rzecz separacji narodem, wzbudzającym wiele skrajnych emocji.

Już w 1851 roku problem niezależności międzynarodowej włącznie z tworzeniem niepodległego państwa oraz uprawnienie narodu do wyboru ustroju wewnętrznego zauważył Pasquale Mancini. Sformułował on zasadę narodowości. Według tej zasady Mancini popiera przyznanie narodom suwerenności, która nie ogranicza się tylko do własnego terytorium, ale przede wszystkim pozwala decydować o wyborze własnego rządu³.

Początki pojęcia samostanowienia narodów pojawiło się ponownie w doktrynach po I wojnie światowej. Główna idea to przyznanie każdemu narodowi prawa samodzielnego decydowania o swoich losach, o państwie, rządach, stosunkach z innymi państwami. Warto przypomnieć o programie pokojowym Wilsona, gdzie 12. punkt mówi o prawie do bezpieczeństwa i rozwoju oraz autonomii dla narodów przebywających na terenie Imperium Osmańskiego. Kwestię samostanowienia poruszał także Lenin, twierdząc, że nieuchronnie świat cywilizowany dąży do powstawania państw narodowych.

Prawo wszystkich narodów do samostanowienia postrzegane jako swoboda decydowania o swoim statusie politycznym i rozwoju gospodarczym, społecznym i kulturalnym, jak również korzystania z bogactw naturalnych, jest ujęte w art. 1 Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka⁴. Brak samostanowienia sprowadza się w praktyce do nieprzestrzegania praw człowieka i jego wolności. Jak słusznie zauważa Robert

3 P. Milik, Prawo narodów do samostanowienia – wojna narodowowyzwoleńcza, http://basajew.blog.pl/archiwum/index.php?nid=11016077, 16.10.2011.

4 Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Nowy Jork, 19 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r., Nr 38, poz. 167).

Andrzejczuk: „Człowiek nie może być wolny w zniewolonym narodzie”⁵. Prawo do samostanowienia zostało także ujęte w Karcie Narodów Zjednoczonych⁶ w art. 1 ust. 2, jako jeden z celów ONZ: „Rozwijać pomiędzy narodami przyjazne stosunki oparte na poszanowaniu zasady równouprawnienia i samostanowienia narodów oraz stosować inne odpowiednie środki dla umocnienia powszechnego pokoju”. Równocześnie trzeba umieć wychwycić cienką granicę pomiędzy krzewieniem i ochroną praw człowieka, a naruszeniem art. 2 Karty Narodów Zjednoczonych, który ma następującą treść: „żadne postanowienie niniejszej Karty nie upoważnia Narodów Zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa”. Ponadto trzeba mieć na uwadze zasadę integralności państwa.

Prawo do samostanowienia jest ujęte także w tzw. „soft law” – prawie miękkim. Jego wyegzekwowania nie można dochodzić na drodze sądowej, ma raczej charakter zaleceń, rad.

Zgromadzenie Ogólne, w rezolucji 421/V, przyjętej 2 grudnia 1950 roku, prawo ludów i narodów do samostanowienia określiło jako „fundamentalne prawo człowieka”. Deklaracja w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym, przyjęta przez ZO ONZ dnia 14 grudnia 1960 roku, stanowi, że „wszystkie ludy mają prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa określają według własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swoje życie gospodarcze, społeczne i kulturalne”. Prawo narodów do samostanowienia zostało potwierdzone w Deklaracji Wiedeńskiej i Programie Działań, przyjętych na zakończenie II Światowej Konferencji Praw Człowieka w 1993 roku. Traktatem, który ze względu na specyfikę regionu, uwzględnia prawa ludów (jako kategorię różną od narodu), jest Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów, przyjęta w Nairobi w 1981 roku⁷.

W tym miejscu należy zaznaczyć, iż fakt powstawania państw ma głównie charakter pozaprawny. Jest to skupienie procesów politycznych, historycznych oraz socjologicznych.

Samo prawo międzynarodowe nie jest w stanie wpływać bezpośrednio na przebieg przyczynowo-skutkowy, prowadzący do powstania państwa, jednakże bez elementu uznania tworu semi-państwowego na arenie międzynarodowej nie może on w pełni funkcjonować – nie może zaciągać zobowiązań międzynarodowych, być stroną traktatów itp.

5 R. Andrzejczuk, Uzasadnienie prawa narodów do samostanowienia, Lublin 2002, s. 47.

6 Karta Narodów Zjednoczonych, San Francisco, 26 czerwca 1945 r. (Dz. U. z 1947 r., Nr 23, poz. 90 z późn.

zm.).

7 Kategorie praw człowieka, http://www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/pcz_kategorie.php, 16.10.2011.