Historia powstania i rozwoju systemu kolei podziemnych w Londynie

Na początku XIX wieku w Londynie mieszkało około miliona ludzi. W ciągu tylko jednego wieku populacja wzrosła do 4,5 mln w samym mieście, a na przedmieściach żyło jeszcze około 2 mln1. Powodem tak ogromnego wzrostu był niewątpliwie sukcesywnie rozwijany system transportu miejskiego. Rewolucja w transporcie ludzi nastąpiła, kiedy kolej parowa zaczęła obsługiwać przewozy pasażerskie. Na początku połączenia kolejowe były tworzone, aby ułatwić długie podróże i połą-czyć Londyn z resztą kraju. Stacje były budowane w zbyt wielkiej odle-głości od miasta, aby ułatwić mieszkańcom codzienne podróże do pracy. Więcej stacji w pobliżu Londynu wybudowano w latach 50. XIX wieku. Około 10% podróżujących wcześniej omnibusami2 lub pieszo zmieniło środek transportu na kolej. W latach 60. XIX wieku zarządcy spółek kolejowych dostali pozwolenie na rozbudowę linii na terenie całego mia-sta. Do 1900 r. Londyn posiadał już 15 stacji. Podczas budowy około 100 tys. mieszkańców zostało wysiedlonych ze swoich domów, aby zro-bić miejsce na nową infrastrukturę3.

Pierwsza linia metra została zaprojektowana, aby dowozić pasa-żerów ze stacji kolejowych do samego centrum miasta. Pomysł, aby budować ją pod główną drogą zapobiegał zniszczeniom posesji. Do re-alizacji projektu została powołana The Metropolitan Railway Company w 1854 r. Prace ruszyły w 1860 r. i były prowadzone metodą

odkryw-* Mgr Magdalena Drzewoszewska – Katedra Logistyki, Wydział Zarządzania Uniwersy-tetu Łódzkiego, ul. Matejki 22/26, 90-237 Łódź.

1 www.ltmcollection.org/museum/gallery/gallery_sub.html?IXgallery=CGP.020.010 [z dn. 11.10.2012].

2 Duży kryty pojazd konny, używany dawniej jako środek komunikacji.

3 http://www.ltmcollection.org/museum/gallery/gallery_sub.html?IXgallery =CGP.020.230&IXfilter=CGP.020.230.005 29.11.09 [z dn. 15.12.2011].

Magdalena Drzewoszewska

148

kową, która jest stosowana przy budowie płytkich tuneli. Podstawowe prace przy tego rodzaju budowie to wykonanie wykopów, obudowy, a następnie zasypanie gruntem4. Tunel budowało ręcznie około 2000 niewykwalifikowanych robotników. Inżynierowie nie dysponowali żadny-mi planażadny-mi gruntów, w których kopali. Jednak żadny-mimo problemów, prace zostały ukończone, a tunele oddane do użytku. 10 stycznia 1863 r. spół-ka Metropolitan Railway otworzyła pierwszą na świecie linię podziemnej kolei, która pierwszego dnia funkcjonowania przewiozła 30 tys. pasa-żerów5. W 1864 r. do linii Metropolitan zostało dobudowane połączenie z Hammersmith, które w późniejszym czasie przekształciło się w osob-ną linię Hammersmith & City. Sukces pierwszej inwestycji doprowadził do następnej. W 1868 r. ruszyła pierwsza część linii Metropolitan District Railway z South Kensington do Westminster (obecnie jest częścią li-nii District i Circle). Dwie istniejące linie były zarządzane przez rywali: J. Forbesa i E. Watkina. Ich nieustanny konflikt spowodował, że kolejna z linii Circle, która miała połączyć obie już istniejące jako linia obwodowa, powstawała 20 lat. W 1884 r., kiedy została ukończona, jeden z przed-siębiorców obsługiwał pociągi jeżdżące zgodnie z kierunkiem wskazówek zegara, a drugi w stronę przeciwną. Firmy odmówiły sprzedaży biletów na linie konkurenta, co powodowało duże niedogodności i zbędne wydat-ki dla pasażerów, a także opóźniły znacznie budowę połączeń.

Linia Circle była ostatnią, która powstała z wykorzystaniem metody odkrywkowej, drogiej i uciążliwej, gdyż wprowadzała chaos w mieście, wymagając zamykania ulic i ograniczając dostęp do obiektów. W celu budowy tuneli zaczęto stosować metodę tarczy. M. I. Brunel wynalazł „tarcze”, czyli kilka rur prostokątnych umieszczonych obok siebie, o wy-miarach budowanego tunelu. Była ona wykorzystywana do zabezpiecze-nia przodka i wraz z postępem przesuwana do przodu. Za nią wykonywa-na była obudowa ostateczwykonywa-na z żeliwnych rur6. Dzięki tej metodzie było możliwe drążenie tuneli nawet na głębokości 30 m. Ten sposób budowy dał początek charakterystycznej dla londyńskiego metra nazwie tube (z ang. rura). Aby stacje na takich głębokościach mogły funkcjonować, trzeba było wymyślić sposób przewożenia ludzi w górę i w dół. Na po-czątku używano wind. Rewolucją stały się schody ruchome, pierwszy raz zainstalowane w 1911 r. na stacji Earl’s Court. Największym problemem w podziemnych tunelach były ogromne ilości dymu i pary. Próbowano 4 K. Furtak, M. Kędracki, Podstawy budowy tuneli, Wyd. Politechniki Krakowskiej, Kraków 2005, s. 18.

5 www.timeout.com/london/big-smoke/blog/2814/london-undergrounds-history. html [z dn. 11.10.2012].

9. Metro w Londynie jako modelowy przykład rozwiązania transportu… 149 sobie z tym poradzić na wiele sposobów, m.in. zamontowano rurki, któ-re przekształcały parę w gorącą wodę; palono koksem, gdyż wytwarzał mniej dymu niż węgiel, jednak żadna z tych metod nie spełniała wy-mogów technologii potrzebnej w głębokich tunelach. Na początku pla-nowano użycie systemu kabli, który z sukcesem został zastosowany w kolejce naziemnej w San Francisco. Ostateczne zdecydowano się jed-nak na nowinkę technologiczną o wysokim ryzyku – energię elektrycz-ną7. Pierwsza linia elektryczna została uruchomiona 18 grudnia 1890 r. przez spółkę City & South London Railway. Pociągi kursowały na odcinku o długości 5,25 km od King William Street w centralnym Londynie przez tunel pod Tamizą do Stockwell (dzisiejsza linia Northern)8. Ten ogrom-ny przełom spowodował rozpoczęcie wielu nowych inwestycji. Były one mocno wspierane przez miasto stojące przed zadaniem poradzenia so-bie z coraz większym zatoczeniem ulic. Jeszcze w tym samym roku aprobatę zyskały projekty dzisiejszych linii Central, Bakerloo, Piccadilly, Waterloo & City i Northern. Pieniądze pochodziły od prywatnych inwe-storów i – niestety – często się kończyły, dlatego prace trwały zwykle dłużej niż planowano. Linia Waterloo & City została ukończona w 1898 r. i była drugą w mieście linią w głębokim tunelu. Jej budowa była mocno popierana przez London and South Western Railway, jako że ich pociągi dojeżdżały do stacji na Waterloo i chcieli, aby pasażerowie mieli bezpo-średnie połączenie kolejowe z miastem.

Na początku XX wieku większość biletów było kupowanych na poje-dyncze trasy w kasach na stacji. Była tylko jedna kategoria miejsc, więc wybór odpowiedniego biletu nie był skomplikowany. Istniały bilety okre-sowe, a do roku 1920 na najbardziej ruchliwych stacjach pojawiły się automaty biletowe. Jednak sprawdzanie biletów odbywało się ręcznie aż do 1990 r., kiedy wprowadzono w pełni automatyczny system.

W roku 1900 książę Walii otworzył kolejną linię wybudowaną przez Central London Railway, która kursowała z Shepherd’s Bush do Bank (teraz jest to cześć Central Line). W 1902 r. z inicjatywy amerykańskie-go inwestora Charlesa Yerkesa powstała spółka Underground Electric Railway Company of London (UERC). Ludzie, którzy ją utworzyli, zdo-łali do czasu rozpoczęcia II wojny światowej przejąć i złączyć w gru-pę wszystkie linie metra oprócz Metropolitan. Zaraz po jej utworzeniu zajęli się trzema nowymi projektami: budową linii Bakerloo, Piccadilly i Hampstead oraz elektryfikacją District Line. Do roku 1907 zostały 7 www.ltmcollection.org/museum/gallery/gallery_sub.html?IXgallery=CGP.050.030 [z dn. 11.10.2012].

8 www.tfl.gov.uk/corporate/modesoftransport/londonunderground/keyfacts/13174. aspx [z dn. 11.10.2012].

Magdalena Drzewoszewska

150

zakończone wszystkie rozpoczęte inwestycje, a stare linie otrzymały pociągi napędzane energią elektryczną. Londyn posiadał sieć metra składającą się z 8 elektrycznych linii. W tym samym roku, ukończywszy swój trzeci projekt, spółka UERC była na skraju bankructwa. Na szczę-ście pojawił się Albert Stanley (przyszły Lord Ashfield), który przejął kontrolę i wyprowadził firmę z długów. To jego umiejętności polityczne i ekonomiczne pozwoliły zjednoczyć transport w mieście9. W roku 1906 do spółki dołączył Frank Pick. Dzięki niemu zarządzanie siecią stało się bardziej uporządkowane, a marka, jaką stało się londyńskie metro, za-częła być rozpoznawana na całym świecie. Dobry system transportowy oznacza, że pasażer może przemieszczać się w określone przez sie-bie miejsca szybko i sprawnie. W 1933 r. Harry Beck stworzył mapę sieci metra tak prostą w użytkowaniu, że schemat jej wykonania zo-stał w późniejszych latach skopiowany praktycznie przez każde miasto. Jako że każda firma potrzebuje znaku rozpoznawczego, w 1913 r. świat po raz pierwszy zobaczył czerwone kółko jako znak londyńskiego metra, które jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli na świecie.

W 1933 r. UERC i Metropolitan Railway weszły w skład nowo po-wstałej instytucji London Passenger Transport Board, odpowiedzialnej za kolej, autobusy, tramwaje, trolejbusy i taksówki.

Okres II wojny światowej oznaczał dla transportu w Londynie czas przestoju i zniszczeń, jednak pracownicy i zarządcy robili wszystko, aby utrzymać komunikację, a metro stało się symbolem przetrwania. Podczas jednej nocy system metra został uszkodzony przez bomby w 20 miej-scach. Ludzie pracowali 24 godziny na dobę, aby naprawić zniszczenia. Kiedy w 1940 r. rozpoczęło się bombardowanie, ludzie zaczęli uciekać na podziemne stacje, szukając schronienia. Pracownicy nie byli na to przygotowani, jednak szybko udało im się zorganizować. Pojawiły się wejściówki, łóżka piętrowe, pomoc medyczna, chemiczne toalety i po-siłki. Przez kolejne dni bombardowania stacje co noc przeistaczały się w schrony. Były używane również do przechowywania cennych zbiorów, m.in. z British Museum (Muzeum Brytyjskie). Wojna skończyła się w maju 1945 r., a transport w mieście przez cały ten czas zdołał funkcjono-wać. Największym problemem były ogromne zniszczenia infrastruktury. Stacje, zajezdnie i garaże mocno ucierpiały w wyniku nalotów. Po woj-nie London Transport oraz cztery najważwoj-niejsze spółki kolejowe zostały upaństwowione i znalazły się bezpośrednio pod władzą rządu. Uważano, że przyniesie to znaczną poprawę sytuacji w transporcie. Tak się jednak nie stało ze względu na bardzo małą ilość inwestowanych środków.

9 www.ltmcollection.org/museum/gallery/gallery_sub.html?IXgallery =CGP.050.070&IXfilter=CGP.050.070.020 02.01.2010 [z dn. 15.11.2011].

9. Metro w Londynie jako modelowy przykład rozwiązania transportu… 151 W 1969 r. królowa otworzyła kolejną linię metra Victoria, a w 1977 r. trzy stacje linii Piccadilly na lotnisku Heathrow. Książę Walii w 1979 r. uczestniczył w otwarciu nowej linii Jubilee. Na stacji King’s Cross w 1987 r. wybuchł pożar, w którym zginęło 31 osób. Najbardziej praw-dopodobną przyczyną był niedopałek papierosa rzucony w windzie, mimo że palenie na stacjach podziemnych oraz w pociągach zostało za-bronione kilka lat wcześniej po pożarze na stacji Oxford Circus. Po tym wypadku zostały wprowadzone nowe przepisy w zakresie bezpieczeń-stwa i przeciwpożarowe. W 1999 r. rozpoczęła się restrukturyzacja spół-ki London Underground, która doprowadziła w 2003 r. do połączenia się z Transport for London oraz powstania partnerstwa publiczno-prawnego.

9.2. System zarządzania i charakterystyka sieci metra