jako przesłanka ważności testamentu ustnegojako przesłanka ważności testamentu ustnegojako przesłanka ważności testamentu ustnego
2. Historyczna wykładnia obawy rychłej śmierci
Przesłanka testowania ustnego, jaką jest „obawa rychłej śmierci”, nie została zdefiniowana przez ustawodawcę, tak więc ustalenie jej zna-czenia pozostawiono de facto judykaturze oraz doktrynie.
Wskazać należy, iż sądowa i doktrynalna wykładnia pojęcia obawy ry-chłej śmierci nie była jednolita. Historycznie już od okresu powojennego na tle art. 82 prawa spadkowego – dekretu z 8 października 1946 r.6, poja-wiały się kontrowersje interpretacyjne co do charakteru tejże przesłanki.
Przedmiotem sporu było określenie kryteriów, wedle których należy oce-niać zaistnienie obawy rychłej śmierci.
Art. 82 prawa spadkowego stanowił, iż testament ustny można spo-rządzić, jeśli wskutek szczególnych okoliczności (jak przerwanie komu-nikacji, epidemia, działania wojenne, choroba spadkodawcy,
nieszczę-4 E. Skowrońska-Bocian. Testament w prawie polskim. Warszawa 2004, s. 62.
5 E. Skowrońska-Bocian. Komentarz do Kodeksu Cywilnego, księga IV Spadki, wyd. 5. s. 112.
6 Dekret z dnia 8 października 1946 r., Dz.U. RP nr 60, poz. 328.
śliwy wypadek, uzasadniona obawa rychłej śmierci) sporządzenie te-stamentu zwykłego było niemożliwe lub bardzo utrudnione. Testament można było sporządzić przez podanie przez spadkodawcę swej woli do wiadomości trzech jednocześnie obecnych świadków, pod warunkiem, że wola spadkodawcy zostanie spisana z podaniem daty sporządzenia testamentu i daty spisania jego treści, skoro tylko stanie się to możliwe, a pismo to powinno być podpisane przez co najmniej dwóch świadków.
Niezachowanie tego obowiązku nie pociągało nieważności testamentu spisanego i podpisanego później. Gdyby wola spadkodawcy nie została w ogóle spisana, treść testamentu mogła być stwierdzona zgodnymi zeznaniami co najmniej dwóch świadków.
Na tle powyższej regulacji pojawiły się w doktrynie i orzecznictwie dwa nurty interpretacyjne przesłanki obawy rychłej śmierci, a miano-wicie wykładnia subiektywna obawy rychłej śmierci7 oraz wykładnia obiektywna – uzasadniona medycznie8.
W części orzeczeń Sąd Najwyższy wskazywał, iż dla zaistnienia oba-wy rychłej śmierci w rozumieniu art. 82 prawa spadkowego i aktualne-go art. 952 § 1 k.c. wystarczające jest jedynie subiektywne odczucie spad-kodawcy co do rychłego zgonu. Okoliczności, że testator po sporządze-niu testamentu chorował jeszcze kilka miesięcy zanim zmarł nie wska-zują bowiem z logiczną koniecznością na to, że w chwili sporządzenia testamentu nie powstała w myśli testatora obawa rychłej śmierci i nie wykluczają zastosowania art. 82 prawa spadkowego9.
W opozycji do nurtu subiektywnego, w jednym z pierwszych powo-jennych orzeczeń Sąd Najwyższy wyraźnie stwierdził, iż miarą tego, czy i na ile obawa chorego rychłej śmierci jest uzasadniona, nie może być tylko jego stan psychiczny, który może spowodować urojenie niebez-pieczeństwa rychłej śmierci, w istocie nieistniejącego. Stan zdrowia te-statora, aby można go było uznać za niebezpieczny dla życia, musi być tego rodzaju, że w oparciu o wiedzę lekarską lub doświadczenie życio-we czyni uzasadnioną obawę rychłej śmierci. Sprawdzianem takiej wy-kładni jest wymóg art. 82 prawa spadkowego, który uzależnia ważność
7 Pierwsze orzeczenia z dnia 03.11.1948 r., C 755/48, PiP 1949 r., nr 2, s.121, z dnia 10.08.1948 r., C 458/
48, PiP 1948 r., nr 12, s.116, uchwała z 07.01.1992 r., III CZP 135/991, OSP 1993 r., nr 4, poz. 4.
8 Orzeczenie z 04.07.1952 r., C 1321/52, NP. 1953 r., nr 2, s. 84 z dnia 25.03.1974 r., III CRN 5/74 r., III CRN 3/74, OSNCP 1975 r., nr 3, poz. 42 czy z 24.03.2000 r., I CKN 485/98, nie publ.
9 PiP 1948 nr 12, po 3 s. 116, C 458/48.
testamentu od tego, czy w związku z chorobą testatora sporządzenie testamentu zwykłego było niemożliwe lub bardzo utrudnione10.Sąd Najwyższy wskazywał zatem, iż ocena stanu obawy rychłej śmierci win-na być dokonywawin-na wyłącznie przy zastosowaniu kryteriów obiektyw-nych11.Art. 82 prawa spadkowego ma bowiem na względzie wszelkie takie stany chorobowe, zarówno ostre jak i przewlekłe, które w świetle zasad wiedzy lekarskiej lub doświadczenia życiowego mogą spowodo-wać rychły zgon. Należy przy tej ocenie stanu chorobowego w każdym konkretnym przypadku uwzględnić indywidualne właściwości organi-zmu chorego, jak jego wiek, odporność itp. Nie jest natomiast dla oce-ny czy zachodzi obawa rychłej śmierci istotna okoliczność, że chory miał zdolność poruszania się i chodzenia o własnych siłach. Z doświadcze-nia życiowego wynika, że przy niektórych stanach chorobowych, np.
serca, zdolność poruszania się nie jest ograniczona, mimo że zgon może nastąpić w każdej chwili12.
W doktrynie prawa spadkowego również pojawiły się rozbieżności interpretacyjne co do charakteru kryteriów, wedle których powinno się oceniać stan obawy rychłej śmierci.
Zwolennicy teorii obiektywnej wskazywali, iż obawa rychłej śmierci ma być uzasadniona stanem zdrowia spadkodawcy, ocenianym z punk-tu widzenia wiedzy medycznej. Może to być np. terminalna faza choro-by nowotworowej czy obrażenia ciała powodujące nieuchronną śmierć13. Odrzucić zaś należy subiektywną wykładnię obawy rychłej śmierci, gdyż wówczas każda osoba mająca zdolność testowania mogłaby skorzystać z tej formy testamentu, jako że każdy w mniejszym lub większym stop-niu odczuwa obawę śmierci, która może go dosięgnąć14.
Z kolei przeciwnicy tego nurtu twierdzili, iż wystarczająca jest su-biektywna obawa śmierci. Stan psychiczny testatora ma bowiem prze-sądzające znaczenie, chociażby – oceniając rzecz rozsądnie – nie nale-żało spodziewać się rychłej śmierci testatora15.
11 Postanowienie SN z dnia 18.04.2002 r. II CKN 15/00. Prokuratura i Prawo. Orzecznictwo 2002. nr 11.
12 OSPIKA 1960 nr 2 poz. 37 ICR 512/58.
13 J. Kosik. Przesłanki sporządzenia testamentu ustnego w kodeksie cywilnym, Studia Cywilistyczne, t.
XIII-XIV, Kraków, 1969 r. s. 204, J. Gwiazdomorski, Prawo Spadkowe, Warszawa 1985 r, s. 103; S. Wójcik, w: System Prawa Cywilnego,s. 202, J. S. Piątkowski, Prawo Spadkowe, Warszawa 2002, s. 111.
14 S. Wójcik, System..., s. 202.
15 F. Błachuta, Kodeks Cywilny, s. 1878, W. Żywicki, Testamenty ustne w świetle orzecznictwa, NP. 1971/
1, s. 108.
W ostatnim czasie doktryna i judykatura zajmuje stanowisko kom-promisowe, przyjmując subiektywno-obiektywny charakter przesłanki obawy rychłej śmierci16. Podkreśla się, że przesłanka obawy rychłej śmierci jest spełniona, gdy subiektywne przekonanie spadkobiercy oparte jest na uzasadniających je okolicznościach obiektywno-medycznych. Stan psy-chiczny nie może bowiem stanowić kryterium decydującego, gdyż każdy człowiek żyje z mniej lub bardziej uświadomioną obawą śmierci. Nadto wyłącznie subiektywna wykładnia tejże przesłanki nie wynika w żadnej mierze z ustawy17. Z drugiej strony – nie można też pomijać jej znacze-nia, bowiem przeczucie zbliżającej się śmierci świadczy o istnieniu ani-mus testandi, tym bardziej, iż w stosunkach polskich zwyczajem jest spo-rządzenie testamentu dopiero w sytuacji zagrożenia życia18.