Prawne znaczenie sprzeciwu pacjenta na przeprowadzenie sekcji zwłok

Śmierć człowieka powoduje także zmianę w sytuacji prawnej jego ciała.

Za życia ciało człowieka stanowi substrat jego osobowości, a integralność fizyczna jest chroniona prawem osobistym, mimo że w katalogu z art. 23 k.c. nie została ona przez ustawodawcę expressis verbis wymieniona. Naru-szenie integralności fizycznej za życia zawsze wymaga zgody tego, czyje dobro zostaje naruszone, w przeciwnej sytuacji rodzi odpowiedzialność za naruszenie dóbr osobistych i może skutkować zastosowaniem środków ochrony z art. 24 k.c.¹⁷. Po śmierci o możliwości wyrażenia zgody na naru-szenie integralności fizycznej oczywiście nie może być mowy, dlatego też zwłoki ludzkie podlegają swoistemu reżimowi prawnemu. Zanim zostaną pochowane bądź spalone mogą zostać poddane sekcji zwłok, bądź też można od nich oddzielić organy niezbędne dla dokonania przeszczepów¹⁸. Nie ma w odniesieniu do zwłok dobrowolności w sposobie ich traktowania, a zasa-dy postępowania ze zwłokami ludzkimi określają stosowne przepisy¹⁹.

16 Takie stanowisko zajęłam w czasie konferencji „Prawo wobec wyzwań współczesności” Poznań 15.02.2006 r. Zob. Prawo do prywatności i ochrona danych osobowych pacjenta – referat w druku.

17 Mowa tu o udzieleniu zgody w przypadku naruszenia integralności cielesnej przez lekarza w wyniku czynności o charakterze diagnostycznym czy terapeutycznym w związku z udzielaniem świadczeń zdrowot-nych, zgody na udział w zawodach i grach sportowych, z którymi wiąże się naruszenie integralności cielesnej innego zawodnika, jak również zgoda na odbycie stosunku płciowego. Por. Z. Radwański, op.cit., s. 132.

18 Zob. art. 24 ustawy o zakładach opieki zdrowotnej regulujący zasady wykonania sekcji zwłok.

19 Ustawa z dn. 31.01.1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych (Tekst jednolity: Dz. U. 2000, nr 23, poz. 295 ze zmianami) – dalej powoływana jako ustawa o cmentarzach; Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 7.12.2001 r. w sprawie postepowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi (Dz. U. 2001, nr 153, poz. 1783);

Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dn. 3.08.1961 r. w sprawie stwierdzenia zgonu i jego przyczyny (Dz. U. 1961, nr 39, poz. 202); Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 31.10.2006 r. w sprawie postępowania ze zwłokami osób zmarłych w szpitalu (Dz. U. 2006, nr 203, poz. 1503) oraz powoływana wyżej ustawa o pobieraniu komórek.

W świetle § 2 rozporządzenia Ministra Zdrowia w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi, za zwłoki uważa się ciała osób zmar-łych i dzieci martwo urodzonych. Niezwłocznie po zgonie zwłoki umiesz-cza się w miejscu możliwie chłodnym i zabezpieumiesz-cza przed możliwością uszko-dzenia. Postępowanie ze zwłokami ludzkimi nieodpowiadające tym prze-pisom, obejmujące np. zbezczeszczenie zwłok, rodzi odpowiedzialność, w tym także odpowiedzialność karną²⁰. W doktrynie pojawił się pogląd, że zwłoki ludzkie stanowią zdepersonifikowaną pozostałość po osobie fizycz-nej o szczególnym statusie²¹. Z ostrożnością natomiast odnieść należy się do stanowiska, że zwłoki ludzkie są rzeczą²². Nawet jeśliby założyć, że zwło-ki ludzzwło-kie są rzeczą, nie mogą one stanowić przedmiotu własności, ani in-nych praw rzeczowych czy obligacyjin-nych. Nie mogą być przedmiotem ob-rotu. Trafne wydaje się stanowisko powszechnie akceptowane w doktrynie, że zwłoki ludzkie podlegają swoistemu reżimowi prawnemu²³.

W tym kontekście istotne wydaje się także zagadnienie możliwości prze-prowadzenia sekcji w stosunku do zwłok osoby zmarłej w szpitalu. Wypa-da zaWypa-dać pytanie, czy możliwe jest przeprowadzenie przez lekarza sekcji zwłok po każdym przypadku śmierci w szpitalu, a jeżeli nie, to jakie czyn-niki ograniczają możliwość przeprowadzenia sekcji zwłok i stanowią prze-słankę odstąpienia od jej wykonania. Odpowiedzi na powyższe pytania udzielić należy dokonując wykładni przepisów ustawy o zakładach opieki zdrowotnej²⁴. W świetle art. 24 § 1 u.z.o.z. zwłoki osoby, która zmarła w szpitalu, mogą być poddane sekcji zwłok, w szczególności, gdy zgon nastą-pił przed upływem 12 godzin od przyjęcia pacjenta do szpitala. W treści przepisu zwraca uwagę fakultatywność dokonania sekcji zwłok w sytuacji zgonu w szpitalu. Konstrukcja ta jest dodatkowo wzmocniona treścią art.

24 § 2 tej ustawy. W świetle cytowanego przepisu pewne kompetencje przy-znane zostały kierownikowi zakładu opieki zdrowotnej, który samodziel-nie, bądź poprzez wyznaczonego upoważnionego lekarza (o ile sam nie

20 Zob. art. 262 § 1 kodeksu karnego.

21 M. Pazdan, w: Kodeks..., s. 65.

22 Tak J. Kosik, Śmierć człowieka i transplantacja ze zwłok ze stanowiska prawa cywilnego, w: Śmierć człowieka w świetle medycyny i prawa, Wrocław 1975, s. 40.

23 Tak M. Pazdan w: Kodeks...., s. 65 za: S. Dmowski, Komentarz do Kodeksu Cywilnego, red. S. Dmow-ski, Rudnicki, Warszawa 1999, s. 56 oraz Z. RadwańDmow-ski, op.cit, s. 132.

24 Ustawa z dn. 30.08.1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (Tekst jednolity Dz. U. 2007, nr 14, poz.

89) – dalej powoływana jako u.z.o.z.

jest lekarzem), i na wniosek właściwego ordynatora, zarządza przeprowa-dzenie sekcji, bądź postanawia o zaniechaniu wykonania sekcji zwłok.

Decyzja kierownika zakładu opieki zdrowotnej, ewentualnie osoby przez niego wyznaczonej, musi jednak uwzględniać to czy zmarły za życia nie złożył stosownego oświadczenia woli zawierającego sprzeciw na przepro-wadzenie sekcji zwłok, bądź czy nie zachodzą przesłanki obligatoryjnego wykonania sekcji zwłok²⁵. Wola pacjenta wyrażona za życia w postaci sprze-ciwu na przeprowadzenie sekcji zwłok ma (poza przypadkami wskazany-mi w ustawie) znaczenie decydujące co do możliwości przeprowadzenia bądź zaniechania wykonania sekcji zwłok. Nie oznacza to oczywiście, że sekcję przeprowadza się na wyraźne żądanie pacjenta bądź odstępuje od jej przeprowadzenia, gdy pacjent sobie tego nie życzył. Niemniej jednak to wyłącznie jego decyzja, wyrażona w stosowny sposób, może mieć w oma-wianym przypadku znaczenie. Decyzja ta powinna być odnotowana w do-kumentacji medycznej pacjenta. Wykładnia art. 24 § 3 u.z.o.z. skłania do przyjęcia, iż de lege lata kompetencja wyrażenia sprzeciwu na przeprowa-dzenie sekcji zwłok przyznana została pacjentowi, a w sytuacji, gdy jest on małoletni bądź ubezwłasnowolniony – jego przedstawicielowi ustawowe-mu²⁶. Sprzeciw na przeprowadzenie sekcji zwłok powinien być wyrażony za życia przez osobę, której ciała po śmierci sekcja ma dotyczyć lub przez przedstawiciela ustawowego, jeśli on jest właściwy w kwestii wyrażenia sprze-ciwu. W świetle obowiązującego prawa uprawnienia do wyrażania sprzeci-wu ograniczone są momentem granicznym śmierci pacjenta i nie przysłu-gują innym osobom niż uprawnione podmioty, o których mowa w art. 24 § 3 u.z.o.z. Konsekwentnie przyjąć zatem należy, że uprawnienie do wyraże-nia sprzeciwu na przeprowadzenie sekcji zwłok nie przysługuje po śmierci małżonkowi ani innym członkom rodziny, tak w linii prostej, jak i bocznej, zarówno w sytuacji pacjenta mającego pełną zdolność do czynności praw-nych i dostateczne rozeznanie, jak i pacjenta małoletniego, ubezwłasno-wolnionego, czy niebędącego w stanie wyrazić swego zdania z dostatecz-nym rozeznaniem.

25 Zob. art. 25 ust. 5 u.z.o.z, który stanowi, że przepisów ust. 1-4 (a zatem tych, na podstawie których sekcja może mieć fakultatywny charakter) nie stosuje się w sytuacjach określonych w kodeksie postępowa-nia karnego, gdy przyczyny zgonu nie można ustalić w sposób jednoznaczny oraz w przypadkach określo-nych w przepisach o chorobach zakaźokreślo-nych i zakażeniach.

26 W świetle art. przedstawicielami ustawowymi są w stosunku do małoletniego pozostającego pod władzą rodzicielską jego rodzice a w stosunku do osób pozostających pod opieką bądź kuratelą opiekun bądź kurator.

4. Wola pacjenta w kontekście miejsca i sposobu pochówku