Obowiązek resuscytacji w przypadku zatrzymania krążeniaObowiązek resuscytacji w przypadku zatrzymania krążeniaObowiązek resuscytacji w przypadku zatrzymania krążenia
5. Niepodejmowanie prób resuscytacji w kontekście przepisów prawa
Kwestie prawnej odpowiedzialności w relacji pacjent – lekarz w pra-wodawstwie większości krajów zależą od kompetencji pacjenta.
W prawodawstwie brytyjskim i amerykańskim lekarz zobowiązany jest uszanować wolę kompetentnego pacjenta, jeśli nie wyraża on zgo-dy na leczenie. Liczne wyroki sądowe potwierdzają prawo chorego do rezygnacji z terapii podtrzymującej życie18.
Polskie przepisy dotyczące wdrażania lub zaniechania czynności re-suscytacyjnych zawarte są w kodeksie karnym, kodeksie etyki lekar-skiej i ustawie o zawodzie lekarza. We wszystkich tych dokumentach podkreśla się, że zgodne z prawem jest tylko takie postępowanie, na które pacjent wyraził świadomą zgodę.
• Artykuł 192 Kodeksu Karnego, chroniąc autonomię jednostki w zakresie decydowania o własnym zdrowiu i życiu, określa jako prze-stępstwo wnioskowe wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pa-cjenta.
• Artykuł 13 Kodeksu Etyki Lekarskiej mówi, że: „obowiązkiem lekarza jest respektowanie prawa pacjenta do świadomego udzia-łu w podejmowaniu decyzji (świadoma zgoda) dotyczących jego zdrowia”, a w artykule 15: „postępowanie diagnostyczne, leczni-cze i zapobiegawleczni-cze wymaga zgody pacjenta”, a „odstąpienie od tej zasady dopuszcza się tylko w warunkach szczególnych zagroże-nia życia lub zdrowia”19.
17 Andruszkiewicz P. op.cit.
18 Szeroczyńska M. op.cit.
19 Kodeks Etyki Lekarskiej tekst z 2/01/2004 zawierający zmiany uchwalone 20/09/2003.
• Podobne stwierdzenia zawiera artykuł 32 Ustawy o Zawodzie Lekarza: „lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, po wyrażeniu zgody przez pacjenta”. Jednocześnie ar-tykuł 30. tejże ustawy mówi: „lekarz ma obowiązek udzielać po-mocy lekarskiej w każdym przypadku, gdy zwłoka w jej udzielaniu mogłaby spowodować niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia oraz w innych przypadkach nie cierpiących zwłoki”20.
Polski kodeks karny uznaje za czyn zabroniony zarówno czyn dokona-ny, jak i zaniechadokona-ny, jeśli podjęcie działania było nakazane przez prawo.
Za taki nakaz prawny można uznać podjęcie resuscytacji w każdym wy-padku. Komentując ten nieprzejrzysty stan prawny M. Szeroczyńska pi-sze: „Z powyższych rozważań jednoznacznie wynika, że lekarz, który usza-nuje świadomą wolę faktycznie kompetentnego chorego sprzeciwiające-go się leczeniu, nie będzie mógł być pociągnięty do odpowiedzialności ani za przestępstwo nieudzielenia pomocy człowiekowi znajdującemu się w stanie niebezpieczeństwa z artykułu 162 kodeksu karnego, ani z arty-kułu 150 § 1 kodeksu karnego – za ewentualny skutek, który w następ-stwie jego zaniechania jako gwaranta nastąpił, a wręcz przeciwnie – jeśli się tej woli przeciwstawi (poza wypadkami uzyskania zastępczej zgody sądu), będzie odpowiadał karnie z artykułu 192 kodeksu karnego”21.
Trudności pojawiają się, gdy chory utracił kompetencje do samo-dzielnego podejmowania decyzji. Wielu ustawodawców podkreśla ko-nieczność uwzględnienia wcześniejszych decyzji chorego i kwestii jego światopoglądu.
Prawo brytyjskie zdejmuje z lekarza obowiązek kontynuowania te-rapii u niekompetentnego chorego, którego wola nie jest znana, a pro-gnoza dotycząca stanu zdrowia i kontynuowania leczenia ma cechy te-rapii daremnej.
W prawie amerykańskim przywiązuje się olbrzymią wagę do poszano-wania autonomii również u niekompetentnych chorych22. Powszechnie przyjęte jest składanie tzw. Testamentów Życia, w których kompetentny
20 Ustawa o zawodzie lekarza z dnia 5 grudnia 1996 r. (Dz.U. Nr 28, poz. 152).
21 Szeroczyńska M. op.cit.
22 Ibidem.
chory oświadcza lub zapisuje swoją wolę (dotyczącą np. zakresu terapii, systemu wartości) na wypadek utraty kompetencji. Uważa się za ważne, z formalnego punktu widzenia, Testamenty Życia przekazywane podczas rozmowy z bliskimi, lekarzem. Jednak większość sądów za najbardziej wiarygodną uważa formę pisemną. Po utracie kompetencji przez pacjen-ta decyzje w jego imieniu może podejmować jego przedspacjen-tawiciel – osoba wcześniej upoważniona przez samego chorego lub wyznaczona przez sąd.
Decyzje przez nich podejmowane odzwierciedlają poglądy pacjenta. Czę-sto w Testamencie Życia zawarte są również zalecenia dotyczące zgody (braku zgody) na resuscytację i sztuczną wentylację.
W polskim prawodawstwie interpretacja artykułu 148 § 1 kodeksu karnego powoduje, że lekarz może odpowiadać za zabójstwo z zaniecha-nia, jeśli niepodjęcie działań ratowniczych przyspieszy śmierć. Natomiast art. 32 Kodeksu Etyki Lekarskiej mówi, że w stanach terminalnych le-karz nie ma obowiązku podejmowania i prowadzenia resuscytacji lub uporczywej terapii i stosowania środków nadzwyczajnych, a decyzja o zaprzestaniu reanimacji należy do lekarza i zależy od szans leczniczych.
Z interpretacji E. Zielińskiej wynika, że „lekarz może odstąpić od leczenia niekompetentnego chorego, jeśli postępuje zgodnie ze stan-dardami medycznymi i kodeksem etyki lekarskiej”. Autorka sugeruje możliwość uznania tego punktu kodeksu etyki za źródło pozaustawo-wego kontratypu (na wzór ryzyka sportopozaustawo-wego), wyłączającego odpo-wiedzialność karną lekarza nie podejmującego reanimacji23.
Według A. Zolla: „jeśli podjęcie lub kontynuowanie zabiegów re-animacyjnych daje szansę z punktu widzenia wiedzy medycznej na ura-towanie człowieka w sensie życia osobniczego, to zaniechanie należy traktować jako naruszenie normy prawnej. Nie jest natomiast narusze-niem normy prawnej zaniechanie, jeśli podjęta reanimacja doprowadzi do przedłużenia agonii”24.
Autorzy podkreślają, że obowiązujące przepisy prawne dotyczące wdrażania reanimacji są niejednoznaczne i w interesie zarówno pacjen-tów, jak i lekarzy leży uregulowanie tej kwestii.
23 Zielińska E. Odpowiedzialność zawodowa lekarza i jej stosunek do odpowiedzialności karnej. Wyd.
Liber, Warszawa 2001.
24 Zoll A. Odpowiedzialność karna lekarza za niepowodzenie w leczeniu. Wyd. Prawnicze, Warszawa 1988; też : Andruszkiewicz P.: Dylemat współczesnej medycyny: czy resuscytacja jest zawsze uzasadniona?
Anest i Int Ter 1 2006, 38, 184-188.
Podsumowanie
Powszechną praktyką stosowaną w większości polskich szpitali jest podejmowanie zabiegów resuscytacyjnych w sytuacji, gdy szanse na powrót funkcji życiowych, a przede wszystkim mózgu, są minimalne.
Przedłużanie życia za wszelką cenę nie zawsze jest postępowaniem w
„imię dobra pacjenta”. Rola chorego w podejmowaniu ważnych decy-zji klinicznych jest marginalna, co wskazuje na lekarski paternalizm i budzi wątpliwości natury etycznej. Praktyka podejmowania decyzji dotyczących „końca życia” (end-of –life- practice) w naszym kraju dra-stycznie odbiega od modelu postępowania w takich przypadkach w Ameryce i Europie. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest brak przepisów prawnych regulujących zasady działania personelu medycz-nego, ale również nieznajomość prawa w środowisku medycznym.
Z pewnością szeroka dyskusja na ten temat z udziałem lekarzy, praw-ników i etyków może zmienić istniejący stan rzeczy. Wprowadzenie do praktyki protokołu DNAR i jednoznaczne rekomendacje polskich to-warzystw medycznych, byłyby bezcenną pomocą w formalnym uregulo-waniu tych niezwykle trudnych kwestii.