Subiektywno-obiektywna obawa rychłej śmierci

Wedle subiektywno-obiektywnej koncepcji obawy rychłej śmierci dla ziszczenia się przesłanki testowania ustnego, o jakiej stanowi dyspozy-cja art. 952 § 1 k.c., subiektywnie odczuwana obawa śmierci musi być również umotywowana stanem zdrowia testatora, znajdującym swoje odzwierciedlenie w rozpoznaniu klinicznym.

Niewątpliwe subiektywna obawa śmierci świadczy o animus testandi spadkodawcy, jest warunkiem koniecznym testowania ustnego, ale nie

24 Irena Heszen-Klemens, Poznawcze ukierunkowanie zachowania się wobec własnej choroby, s. 32.

ma charakteru wyłącznego. Dlatego też samo przeczucie zbliżającej się śmierci nie jest wystarczające dla zaistnienia kodeksowego stanu oba-wy rychłej śmierci. Za odrzuceniem tylko subiektywnej oba-wykładni art.

952 § 1 k.c. przemawia także redakcja tegoż przepisu, w tym zastoso-wanie bezosobowej formuły „istnienia obawy rychłej śmierci”. Stąd też nie można przyjąć, aby wyłącznie stan psychiczny testatora decydował per se o zaistnieniu obawy rychłej śmierci²⁵.

Dla przyjęcia, że po stronie spadkodawcy istniał stan usprawiedli-wiający możliwość skutecznego sporządzenia testamentu ustnego nie-zbędne jest nadto wystąpienie takich stanów chorobowych lub zdarzeń, które w świetle wiedzy medycznej prognozują możliwość zgonu. Oko-liczności o charakterze obiektywnym mają zatem podstawowe znacze-nie, wskazują one na czasowo bliską i nieuchronną śmierć spadkodaw-cy. Ale dla zrealizowania animus testandi konieczne jest, aby miały one swoje przełożenie na stan psychiczny testatora, który de facto determi-nuje go do wyrażenia woli testowania. Tak więc nastawienie psychiczne testatora, jakkolwiek nieprzesądzające, nie jest też pozbawione całko-wicie znaczenia. Jak słusznie bowiem podkreśla się w doktrynie – brak subiektywnie odczuwanej obawy śmierci może w ogóle budzić wątpli-wości co do istnienia animus testandi²⁶.

Reasumując powyższe, dla ziszczenia się przesłanki testowania ust-nego, o jakiej stanowi art. 952 § 1 k.c., konieczne jest więc zespolenie subiektywnie, jak i obiektywnie odczuwanej przez testatora obawy ry-chłej śmierci. Niewątpliwie podstawowe znaczenie w ukształtowaniu się subiektywnej obawy rychłej śmierci u pacjenta ma szereg czynni-ków, w tym kryteria fizjologiczne i psychologiczne. I tak stan fizyczny pacjenta – uzewnętrznione objawy chorobowe, faza choroby – decydu-ją o tym, jakie jest nastawienie psychiczne pacjenta. Im stadium choro-by jest bardziej zaawansowane, im pacjent bardziej cierpi, tym silniej zaczyna odczuwać obawę śmierci. Dlatego też okoliczności obiektyw-ne mają elementarobiektyw-ne znaczenie, gdyż wpływają na kreację obrazu wła-snej choroby. Ich intensyfikacja wywołuje u pacjenta odczucia, czy też przeczucia prawdopodobnej bądź pewnej śmierci.

25 Post. SN z dnia 12.04.2002 r. ICKN 145/99, lex nr 55105.

26 E. Skowrońska, glosa krytyczna do uchwały SN z dnia 07.01.1992 r,. III CZP 135/91, SSP 1993/4/4.

W konsekwencji, przyjmując ostatecznie stanowisko kompromiso-we, zgodnie z najnowszym orzecznictwem Sądu Najwyższego²⁷należy opowiedzieć się za wykładnią obiektywno-subiektywną przesłanki ry-chłej śmierci w rozumieniu art. 952 § 1 k.c, przy interpretacji której nie można pominąć ani okoliczności obiektywnych, ani subiektywnych.

6. Granica dzieląca obawę śmierci od obawy rychłej śmierci Art. 952 § 1 k.c. stanowi, iż testament ustny może być sporządzony, gdy zachodzi obawa rychłej śmierci. W judykaturze SN słusznie wska-zuje się na konieczność odróżnienia obawy śmierci, jakiej doświadcza w zasadzie każdy człowiek, od obawy rychłej śmierci. Niewątpliwie wolą ustawodawcy było uczynienie dystynkcji między tymi pojęciami. We-dług wykładni semantycznej pojęcie „obawa” oznacza „stan, uczucie niepewności, niepokoju co do skutku czegoś”, zaś „rychły to taki, który nastąpi niedługo, niedaleki”²⁸.

Wobec powyższego przyjąć należy, iż testament ustny może być spo-rządzony tylko w razie realnego niebezpieczeństwa wystąpienia śmier-ci w najbliższym czasie. Określenie „rychły” wskazuje na bezpośrednie powiązanie czasowe między uzewnętrznieniem się choroby a zgonem pacjenta. W praktyce medycznej, w odniesieniu do chorych hospitali-zowanych, lekarze są w stanie określić ten moment, znając chorego i jego rozpoznanie. Jakkolwiek bowiem granica oddzielająca obawę śmierci od obawy rychłej śmierci jest trudno uchwytna, to przy zastoso-waniu kryteriów medycznych lekarze są w stanie określić prawdopo-dobny „czas umierania” pacjenta.

W orzecznictwie SN słusznie podkreśla się, że przy ustalaniu tej gra-nicy podstawowe znaczenie należy nadać przesłankom obiektywnym, gdyż tylko one mogą prognozować nieodległy zgon testatora z dużym prawdopodobieństwem, opartym na kryteriach medycznych²⁹. W sta-nach chorobowych, które nieuchronnie prowadzą do zgonu chorego,

27 Por. orzecz. SN z dnia 28 marca 2000 r., II CKN 875/98 nie publ. z dnia 12.12.2002 r., V CKN 259/01, lex nr 77066.

28 Mały słownik języka polskiego, PWN, s. 518 i 820.

29 Postanowienie SN z dnia 24.03.2000 r., I CKN 485\98, lex nr 50850.

ustawową przesłankę obawy rychłej śmierci (art. 952 § 1 k.c.) można uznać za spełnioną, gdy w stanie zdrowia następuje nagłe pogorszenie lub pojawią się nowe rokowania wskazujące na nadzwyczajną bliskość czasową śmierci spadkodawcy.Na te przesłanki medyczne, zwiastujące rychłą śmierć, składają się niewątpliwie – w przypadku chorób prze-wlekłych i nieuleczalnych – uzewnętrznione, bądź nasilające się objawy chorobowe, a wśród nich przede wszystkim dolegliwości bólowe, jakie odczuwa pacjent. Niewątpliwie ich wystąpienie determinuje również pojawienie się subiektywnie odczuwanej obawy rychłej śmierci.

Podkreślić należy, iż granica prawna dzieląca obawę śmierci od oba-wy rychłej śmierci ma znaczenie nie tylko teoretyczne. Wręcz przeciw-nie – podlega z reguły badaniu w postępowaniach sądowych w spra-wach o stwierdzenie nabycia spadku. Sąd dokonując tej oceny ma bar-dzo trudne zadanie, gdyż granica dzieląca obawę śmierci od obawy ry-chłej śmierci nie zawsze jest w pełni uchwytna. Dlatego też przy ustala-niu tej granicy podstawową rolę powinny odgrywać przesłanki obiek-tywne, potwierdzone w świetle wiedzy medycznej.