Przesłanki stosowania przymusu bezpośredniego

Zgodnie z art. 18 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego stosowanie przymusu bezpośredniego wobec osoby z zaburzeniami psy-chicznymi jest dopuszczalne wyłącznie, gdy osoba ta:

1) dopuszcza się zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu własnemu, 2) dopuszcza się zamachu przeciwko życiu lub zdrowiu innej osoby, 3) dopuszcza się zamachu przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu, 4) w sposób gwałtowny niszczy lub uszkadza przedmioty znajdujące się w jego otoczeniu,

5) poważnie zakłóca lub uniemożliwia funkcjonowanie zakładu psy-chiatrycznej opieki zdrowotnej lub jednostki organizacyjnej pomocy

15 Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej w sprawie sposobu stosowania przymusu bezpośredniego z dnia 23. 08. 1995 r. (Dz. U. Nr 103, poz. 514).

16 Rzewuska M., Farmakoterapia chorych z zaburzeniami psychicznymi przejawiających zachowania agre-sywne, Farmakoterapia w Psychiatrii i Neurologii, 2004 r., Nr 3, s. 297-298.

17 Rozporządzenie.., j.w.

18 Matysiak-Stempniak E. (red.), ABC wiedzy dla pielęgniarek o instytucjach psychiatrycznych, Wyd.

Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa 1997 r., s. 35-36, 42-44.

19 Por: Rozporządzenie.

społecznej, a także w sytuacjach, gdy przepis niniejszej ustawy do tego upoważnia. Chodzi tu o przypadki konieczności:

– przeprowadzenia przymusowego badania psychiatrycznego i prze-wiezienia do szpitala (w trybie art. 21 ustawy),

– wykonywania czynności związanych z przyjęciem do szpitala psy-chiatrycznego bez zgody (w trybie art. 23, 24 i 28 ustawy),

– przeprowadzenia przymusowego badania psychiatrycznego, ce-lem wydania świadectwa lekarskiego uzasadniającego potrzebę le-czenia w szpitalu psychiatrycznym (w trybie art. 30 ustawy), – dokonania niezbędnych czynności leczniczych wobec osoby przy-jętej do szpitala bez zgody oraz zapobieżenia samowolnemu opusz-czeniu szpitala psychiatrycznego przez osobę przyjętą bez jej zgo-dy (w trybie art. 34 ustawy),

– wykonywania orzeczenia sądu opiekuńczego o przyjęciu do domu pomocy społecznej oraz zapobieżenia samowolnemu opuszczeniu go przez osobę, której dotyczy to orzeczenie (w trybie art. 40)²⁰. Ad. 1) Użyte w pierwszej przesłance określenie zamachu przeciwko zdrowiu lub życiu własnemu dotyczy sytuacji, w których osoba z zabu-rzeniami psychicznymi usiłuje odebrać sobie życie (np. wykonując skok przez okno), dokonać samouszkodzenia, ujawnia gwałtowne pobudze-nie ruchowe, prowadzące do pobudze-niebezpiecznego wyniszczenia (np. w ostrych stanach deliryjnych, zamroczeniowych, dysforycznych, pobudze-nia mapobudze-niakalnego, depresyjnych oraz głębokich zespołach otępiennych z dezorientacją, katatonicznych, z gwałtownym pobudzeniem lub zaha-mowaniem ruchowym) lub podejmuje działanie, które zawiera w sobie rzeczywiste zagrożenie wywołania poważnych następstw dla zdrowia własnego (np. połyka trującą substancję).

Ad. 2) Z ujętego w punkcie drugim warunku wynika, że zastosowa-nie przymusu bezpośredzastosowa-niego może uzasadniać dopuszczezastosowa-nie się przez osobę z zaburzeniami psychicznymi jednego z przestępstw określonych w rozdziale XIX. Kodeksu karnego „(...) przeciwko życiu lub zdrowiu”.

Chodzi tu o następujące przestępstwa: zabójstwo, dzieciobójstwo, spo-wodowanie śmierci dziecka poczętego, eutanazję, pomoc i namowę do samobójstwa, nieumyślne spowodowanie śmierci, ciężkie i inne uszko-dzenie ciała (np. w wyniku uderzenia przedmiotem niebezpiecznym,

20 Balicki M., Przymus w psychiatrii – regulacje i praktyka, Prawo i Medycyna, 1999 r., T I, Nr 1, s. 42, 53-55.

wyrzucania ciężkich przedmiotów na ulicę), uszkodzenie prenatalne (łącznie ze skutkami śmiertelnymi tych przestępstw), bójkę lub pobicie (także przy użyciu niebezpiecznego narzędzia), narażenie na niebez-pieczeństwo lub pozostawienie w niebezpieczeństwie, narażenie na za-rażenie wirusem HIV i chorobą weneryczną oraz nie udzielenie pomo-cy w położeniu z grożąpomo-cym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia lub zdrowia²¹.

W obszarze dwóch pierwszych przesłanek mieszczą się zarówno do-konane, jak i usiłowane, lecz powstrzymane akty agresji skierowane przeciwko sobie lub innym osobom, a także przygotowywane akty agresji (np. zbieranie materiałów wybuchowych, czy łatwopalnych, zaopatry-wanie się w broń i przedmioty niebezpieczne), bądź werbalne groźby jej realizacji²².

Ad. 3) Trzecim przypadkiem uprawniającym do zastosowania przy-musu bezpośredniego wobec osoby z zaburzeniami psychicznymi jest sprowadzenie przez nią niebezpieczeństwa powszechnego dla życia lub zdrowia albo mienia w znacznych rozmiarach – przestępstw określo-nych w rozdziale XX. Kodeksu karnego „(…) przeciwko bezpieczeń-stwu powszechnemu (…)”. Chodzi tutaj w szczególności o spowodo-wanie pożaru, katastrofy (np. budowlanej) lub eksplozji (np. gazu) oraz uszkodzenia lub unieruchomienia urządzenia użyteczności publicznej (dostarczającego wodę, energię elektryczną, gaz, ciepło, itp. lub zabez-pieczającego przed wystąpieniem niebezpieczeństwa powszechnego albo służącego do jego uchylenia)²³.

Przedmiotem ochrony uzasadniającej stosowanie przymusu są rów-nież dobra znajdujące się w otoczeniu osoby z zaburzeniami psychicz-nymi. Ustawa nie precyzuje jednak rodzaju tych dóbr, ani nie określa ich wartości i nie wskazuje ich właściciela. W związku z tym kwestia zastosowania przymusu w tym przypadku zostaje uzależniona od do-wolnej, arbitralnej oceny podmiotu uprawnionego do jego stosowania²⁴. Warto w tym miejscu dodać, że niepsychotyczne tendencje

destrukcyj-21 Zgryzek K., Problemy Nauk Penalnych. Przesłanki stosowania przymusu bezpośredniego wobec osób z zaburzeniami psychicznymi w trybie ustawy o ochronie zdrowia psychicznego, Wyd. UŚ, Katowice 1996 r., s.

393, 395.

22 Gruszczyńska-Młodożeniec A., Pierzgalaska K., Wybrane zagadnienia prawne..., Wiadomości Psy-chiatryczne, Nr 4, 2004 r. s. 296, 299.

23 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.).

24 Zgryzek K., Problemy.., op. cit. s. 293.

ne mogą być również powodem do administracyjnego (dyscyplinarne-go) wypisania ze szpitala²⁵.

Ad. 4) Kolejną przesłanką uprawniającą do stosowania przymusu bezpośredniego, zalegalizowaną nowelizacją ustawy z dnia 13 sierpnia 2005 r. (Dz. U. Nr 141, poz. 1183), jest przypadek poważnego zakłóca-nia lub uniemożliwiazakłóca-nia funkcjonowazakłóca-nia oddziału przez osobę z zabu-rzeniami psychicznymi. Nowa regulacja umożliwiając interwencję w powoływanej sytuacji, ogranicza jednocześnie katalog dopuszczalnych do stosowania w tym przypadku środków do przytrzymania i przymu-sowego podania leków²⁶.

Ad. 5) Przepis art. 21 ustawy przewiduje możliwość zastosowania przy-musu bezpośredniego w celu przeprowadzenia przymusowego badania psychiatrycznego osoby, której zachowanie wskazuje na to, że z powodu zaburzeń psychicznych może zagrażać bezpośrednio własnemu życiu lub zdrowiu innych osób, bądź nie jest zdolna do zaspokajania podstawo-wych potrzeb życiopodstawo-wych. Osoba, która nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, oznacza osobę znajdującą się w takim stanie, w którym nie jest ona zdolna do samodzielnej egzystencji. zdolność ta musi mieć swoje źródło w zaburzeniach psychicznych. Nie-moc w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych może polegać np.

na zachowaniu zmierzającym do zagłodzenia się. Powyższa regulacja dopuszcza również stosowanie przymusu podczas przewożenia ww. oso-by do szpitala psychiatrycznego, w związku z koniecznością przeprowa-dzenia w stosunku do niej interwencji medycznej w warunkach szpital-nych²⁷. Jednocześnie nakłada ona wymóg obecności w trakcie transportu ww. osoby, lekarza lub pielęgniarki, których zadaniem jest jego realiza-cja przy użyciu możliwie najmniej dolegliwych środków przymusu²⁸. W myśl powoływanego przepisu przewiezienie ww. osoby do szpitala po-winno nastąpić niezwłocznie. Na gruncie prawnym termin ten procedu-ralnie przekłada się na okres od 3 do 7 dni²⁹. Jednak w myśl § 16. ust. 2

25 Gruszczyńska-Młodożeniec A., Pierzgalaska K., Wybrane..., op. cit. s. 299.

26 www.kprm.gov.pl/441_13535.htm, 07. 04. 2005 r.

27 Gromek K., Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Polskie Wydawnictwa Profesjonal-ne Sp. z o.o., Warszawa 2004 r., s. 187-188.

28 Dąbrowski S., Pietrzykowski J., Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Komentarz, Wyd. Instytutu Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 1997 r., s. 16-23, 112-115, 117, 124, 157, 165-166, 171.

29 Gromek K., Ustawa.., op. cit.

rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 23 sierpnia 1995 r. w sprawie sposobu stosowania przymusu bezpośredniego, zlece-nie lekarza będące podstawą przewiezienia osoby skierowanej do szpita-la psychiatrycznego może być wykonane nie później niż w ciągu 24 go-dzin od jego wystawienia.

Ad. 6) Artykuł 23 ustawy dopuszcza stosowanie przymusu bezpo-średniego w przypadku konieczności realizacji czynności związanych z przyjęciem osoby chorej psychicznie do szpitala psychiatrycznego bez jej zgody. Jak widać w odróżnieniu od medycznych przesłanek stoso-wania przymusu bezpośredniego i przymusowego badania, przymuso-we przyjęcie ogranicza się wyłącznie do chorych psychicznie. Jednak sama choroba psychiczna nie stanowi wystarczającego powodu przy-musowej hospitalizacji. Musi jednocześnie występować bezpośrednie zagrożenie dla własnego życia albo życia lub zdrowia innych osób³⁰. W orzecznictwie Sądu Najwyższego podkreśla się, że te przesłanki tylko spełnione łącznie mogą stanowić podstawę do przymusowego umiesz-czenia w szpitalu psychiatrycznym. Zachowania jedynie uciążliwe, ale nie stwarzające zagrożenia, nie stanowią podstawy przymusowej ho-spitalizacji³¹.

Ad. 7) Kolejną przesłankę stosowania przymusu bezpośredniego zawiera art. 24 ustawy, regulujący kwestię związaną z przymusową ob-serwacją w szpitalu psychiatrycznym osoby, której zachowanie wskazu-je na to, że z powodu zaburzeń psychicznych zagraża bezpośrednio swojemu życiu albo życiu lub zdrowiu innych osób. Przymusowa obser-wacja ma na celu wykluczenie lub rozpoznanie choroby psychicznej, będącej podstawą do zatrzymania i leczenia bez zgody w szpitalu psy-chiatrycznym. Po upływie terminu 10 dni, określonego w ust. 2 powo-ływanego artykułu, jeżeli osoba taka:

1) jest zdrowa psychicznie – opuszcza szpital,

2) jest chora psychicznie – zostaje poddana przymusowemu leczeniu, 3) wykazuje zaburzenia psychiczne, lecz nie wyraża zgody na dalszy pobyt w szpitalu – musi zostać z niego zwolniona,

30 Wilkowska-Płóciennik A., Przesłanki przymusowego umieszczenia w szpitalu psychiatrycznym, Prawo i Medycyna Nr 4. 2004 r., s. 25-26.

31 Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 14 lutego 1996 r., sygn. II CRN 201/95, Państwo i Prawo, 1997 r. Nr 1, s. 111.

4) wykazuje zaburzenia psychiczne i wyraża zgodę na dalszy pobyt w szpitalu – może w nim pozostać celem podjęcia stosownego leczenia³². Przepis art. 28. ustawy dopuszcza zastosowanie przymusu bezpośred-niego w przypadku konieczności przymusowego zatrzymania w szpitalu psychiatrycznym osoby, która cofnęła uprzednio wyrażoną zgodę na po-byt w nim, lecz jej zachowanie wskazuje na to, że zagraża bezpośrednio własnemu życiu albo życiu i zdrowiu innych osób. O podjęciu decyzji w tym przedmiocie kierownik szpitala powiadamia właściwy miejscowo, ze względu na siedzibę szpitala, sąd opiekuńczy, informując jednocześnie o przyczynach przymusowego zatrzymania ww. osoby. Zawiadomienie to stanowi podstawę do rozstrzygnięcia przez sąd opiekuńczy w postępo-waniu o potrzebie dalszego zatrzymania w szpitalu osoby z zaburzeniami psychicznymi³³. W razie ustalenia, że osoba ta jest chora psychicznie i jednocześnie występuje bezpośrednie zagrożenie dla jej życia albo stwa-rza ona takie zagrożenie dla życia lub zdrowia innych osób, sąd opiekuń-czy postanawia o jej pozostawieniu w szpitalu w celu dalszego leczenia.

W przeciwnym razie nakazuje wypisanie tej osoby ze szpitala³⁴.

Ad. 8) W art. 30 ustawy umocowano możliwość zastosowania przy-musu bezpośredniego wobec osoby, odmawiającej lub uchylającej się od poddania badaniu psychiatrycznemu, stanowiącemu podstawę spo-rządzenia świadectwa lekarskiego, uzasadniającego potrzebę leczenia w szpitalu psychiatrycznym, jeżeli dotychczasowe zachowanie tej osoby wskazuje na to, że:

1) nieprzyjęcie do szpitala spowoduje znaczne pogorszenie stanu jej zdrowia psychicznego,

2) jest ona niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i jednocześnie uzasadnione jest przewidywanie, że le-czenie w szpitalu psychiatrycznym przyniesie poprawę stanu jej zdrowia.

Przez „znaczne pogorszenie stanu zdrowia psychicznego” należy rozumieć doprowadzenie się bez leczenia do takiego stanu, który oso-bie psychicznie chorej będzie uniemożliwiać funkcjonowanie w rodzi-nie, miejscu zamieszkania lub w pracy³⁵.

32 Gromek K., Ustawa.., op. cit.

33 Wilkowska-Płóciennik A., Przesłanki..., op. cit.

34 Dąbrowski S., Pietrzykowski J., Ustawa.., op. cit.

35 Gromek K., Ustawa.., op. cit.

W związku z tym, że przymusowe badanie jest wykonywane przed wszczęciem postępowania sądowego, zastosowanie środków umożliwia-jących jego przeprowadzenie należy do lekarza psychiatry.

Ad. 9) Kolejną przesłanką stosowania przymusu bezpośredniego jest przepis art. 34. ustawy.

Pierwsza jego część dotyczy terapeutycznych aspektów stosowania przymusu bezpośredniego, najczęściej w formie przytrzymania pacjen-ta w celu wykonania wbrew woli niezbędnych zabiegów diagnostycz-nych (np. zmierzenie ciśnienia tętniczego krwi, osłuchania), terapeu-tycznych (np. wykonanie iniekcji, założenie opatrunku) albo pielęgna-cyjnych (np. umycie, przebieranie, karmienie)³⁶.

Celem zastosowania przymusu bezpośredniego w drugiej części ar-tykułu jest uniemożliwienie osobom przyjętym bez zgody samowolne-go opuszczenia oddziału. Zsamowolne-godnie z duchem powoływanesamowolne-go przepisu chodzi tutaj raczej o ochronę bezradnych lub głęboko zdezorientowa-nych pacjentów przed zewnętrznymi warunkami, które przerastają ich możliwości przystosowawcze, niż o ochronę innych osób przed zagra-żającymi jednostkami. Warto w tym miejscu dodać, że pacjent hospita-lizowany za zgodą może opuścić szpital w każdym czasie, jeżeli jest to zgodne z regulaminem oddziału lub szpitala. Wniosek o nakazanie wypisania ze szpitala może być złożony przez niego w dowolnej formie, także ustnej³⁷.

Ad. 10) Ostatnią regulacją dopuszczającą zastosowanie przymusu bezpośredniego jest art. 40. ustawy, w myśl którego może on być stoso-wany w przypadku konieczności przymusowego umieszczenia w domu pomocy społecznej osoby psychicznie chorej lub upośledzonej umysło-wo, niezdolnej do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i nie wymagającej leczenia szpitalnego. O przyjęciu tej osoby do powoływa-nej placówki w trybie przymusowym decyduje sąd opiekuńczy³⁸. Przed-miotowy przepis pozwala ponadto na zastosowanie przymusu bezpo-średniego wobec ww. osoby w przypadku konieczności zapobieżenia jej samowolnemu opuszczeniu domu pomocy społecznej.

36 Dąbrowski S., Pietrzykowski J., Ustawa..., op.cit.

37 Gruszczyńska-Młodożeniec A., Pierzgalaska K., Wybrane..., op.cit.

38 Bilikiewicz A., Pużyński S., Rybakowski J., Wciórka J., Psychiatria T. III. Terapia. Zagadnienia etycz-ne, prawetycz-ne, organizacyjne i społeczetycz-ne, Wrocław 2003 r., s. 321-323, 392-393, 396

Na koniec warto podkreślić, że zdefiniowane w ustawie przesłanki stosowania przymusu bezpośredniego zostały wyliczone w sposób tak-satywny (zupełny), co oznacza niedopuszczalność stosowania przymu-su bezpośredniego w innych celach np. punitywnych (ukarania)³⁹.