Rozdział IV: Kategoria wielokulturowości a Górny Śląsk
IV.II Historyczno–geograficzny obszar Górnego Śląska jako przestrzeń wielokulturowa wielokulturowa
Zdaniem historyka Lecha Szarańca wielokulturowość jest stałym elementem ponad tysiącletniej historii dziejów górnośląskiej ziemi. Historyczny proces zmieniającej się państwowej przynależności tego regionu skutkował tym, że w interesujących nas latach 1910 – 2010 wykazuje on ewolucje od typowego regionu pogranicza do przestrzeni wielokulturowej.
Posługując się skrótem historycznym obszar ten przez ostatnie dziesięć wieków znajdował się w następujących kręgach polityczno – kulturowych oddziaływań: wielkomorawskim, czeskim, polskim, po zrzeczeniu się tych ziem przez króla Kazimierza Wielkiego na rzecz króla czeskiego Jana Luksemburczyka w XIV wieku - czeskim, austriackim, pruskim, po zakończeniu I wojny światowej, plebiscycie i powstaniach śląskich – polskim, niemieckim, czeskim, w trakcie II wojny światowej – hitlerowskim, po II wojnie światowej – polsko-socjalistycznym i czechosłowacko–socjalistycznym, po 1989 – polsko- i czesko-kapitalistycznym.
W kancelariach książęcych do XVIII wieku obowiązywał język czeski, od XVI wieku wraz z językiem niemieckim. Do XVIII wieku w rozwijanej na tym obszarze literaturze, liturgii Kościoła katolickiego i szkolnictwie obowiązywała łacina. Jednakże oddziaływanie państwowości polskiej w pierwszych wiekach jej istnienia było na tyle silne, że językiem mówionym, rodzimym stanu chłopskiego i mieszczańskiego był język polski. Powodowało to konieczność posługiwania się nim przez księży i pastorów głoszących słowo Boże wśród mieszkańców historyczno – geograficznego obszaru Górnego Śląska. Z procesem industrializacji tych ziem związany jest napływ do miast tego regiony wyspecjalizowanej kadry
235 A. Śliz, M.S. Szczepański, Czy Polska jest wielokulturowa? [w:] Oxana Kozlova, Agnieszka Kołodziej-Durnaś (red.) Kulturowe zróżnicowanie narodowych, regionalnych i organizacyjnych tożsamości, Wydawnictwo ECONOMICUS, Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011, s. 22.
106
technicznej, nauczycielskiej i kupiectwa z krajów niemieckojęzycznych. Proces ten zapoczątkowany został już pod koniec XVII wieku. W wyniku wojen śląskich z lat 1740-1763 nastąpił podział Górnego Śląska pomiędzy Prusy i Austrię – pozostawiający ziemię cieszyńską i opawską pod panowaniem austriackim. Ziemie górnośląskie w większości znalazły się w granicach Prus, które w pierwszym stuleciu swego panowania nie ograniczały wielokulturowości tego regionu, lecz ją wzmacniały. Większość wsi i miast zamieszkiwali propolscy Górnoślązacy, ale w okolicach Raciborza, Krzanowic, Baborowa, Branic, Benesowa i Hulczyna przeważali Morawianie. Ludność żydowska do połowy XVIII wieku skoncentrowana była tylko w Białej koło Prudnika, gdzie otrzymała zgodę właścicieli ziemi pruszkowskiej. Lech Szaraniec podaje, że: „W 1861 roku w rejencji opolskiej mieszkało już 20795 Żydów, w tym 22% w Tarnowskich Górach, Bytomiu, Królewskiej Hucie, Zabrzu i Katowicach”236. Przy czym zarówno na austriackim, jak na pruskim Górnym Śląsku ludność żydowska bardziej utożsamiała się z niemieckością, czego przykładem jest wprowadzenie od drugiej połowy XIX wieku języka niemieckiego do liturgii w synagogach.
Z okresem Wiosny Ludów wiąże się również zapoczątkowanie powolnego procesu odradzania się tożsamości narodowej Czechów, Morawian i Polaków zamieszkujących Górny Śląsk. Jednakże zwycięstwo Prus w wojnie z Austrią i Francją oraz utworzenie w 1871 Cesarstwa Niemieckiego spowodowało zwiększenie częstotliwości działań podyktowanych nacjonalizmem niemieckim, co dla zamieszkałej na Górnym Śląsku ludności polskiej oznaczało okres bismarckowskiego kulturkampfu, czyli walki z kościołem katolickim i językiem polskim.
Jest to czas powstawania licznych niemieckich stowarzyszeń naukowych i narodowych, których celem było świadczenie o niemieckości tego terenu. Okres walk narodowościowych zapoczątkowany polityką kulturkampfu, a zakończony mającym miejsce po zakończeniu I wojny światowej podziałem historycznego terenu Górnego Śląska pomiędzy Republikę Weimarską, Czechosłowację i Polskę to przykład długotrwałej sytuacji, gdy wielokulturowość tego obszaru geograficznego generowała konflikty społeczne. „Problem narodu śląskiego i nacji Ślązaka w XX wieku był już podejmowany w okresie walki o Górny Śląsk po przegranej wilhelmińskich Niemiec w 1918 roku. Walka o ludność górnośląską toczyła się między Niemcami, Polską i Czechosłowacją. Separatyzm lokalny stanowił alternatywę w sporze, kiedy i komu ma przypaść Górny Śląsk. Podział Górnego Śląska przekreślił szanse rozwoju idei Górny Śląsk dla Górnoślązaków”237. W okresie pomiędzy I a II wojną światową podjęto próbę takiego kierowania relacjami etnicznymi zachodzącymi pomiędzy ludnością zamieszkującą ten teren, aby doprowadzić do jej integracji z grupą narodową państwa politycznej przynależności.
Pomimo, iż narzucone przez ententę paragrafy traktatu wersalskiego, tzw. Traktatu mniejszościowego oraz konwencja genewska nakazywały poszanowanie praw mniejszości
236 L. Szaraniec, Wielokulturowość Górnego Śląska, Muzeum Śląskie, Katowice 2007, s. 8.
237 L. Szaraniec, Wielokulturowość Górnego Śląska, Muzeum Śląskie, Katowice 2007, s. 12.
107
narodowych zamieszkujących tereny nowopowstałych państw, proces integracji nie zakończył się sukcesem. Najbliższe procesowi integracji kulturowej pomiędzy ludnością państwa przynależności a ludnością autochtoniczną Górnego Śląska były procesy społeczne występujące w obszarze przynależącego do Państwa Polskiego Województwa Śląskiego. Uzyskało ono status autonomii i możliwość działania Sejmu Śląskiego. Jednak do dnia dzisiejszego sporna jest kwestia czy w dwudziestoleciu międzywojennym mieliśmy do czynienia z szanującym odmienności kulturowe wynikające z przynależności etnicznej procesem integracji Górnoślązaków z Polakami, czy z próbą asymilacji autochtonicznej ludności Województwa Śląskiego do polskiej grupy narodowej wyrażającej się w zrównaniu śląskości z polskością zamiast w poszanowaniu i podmiotowym traktowaniu śląskości. Próba asymilacji rdzennej ludności historycznego regiony górnośląskiego w okresie międzywojennym została podjęta na terenie Czechosłowacji, gdzie zgodnie z polityką władz lansowano treści utożsamiające śląskość z czeskością. Autochtoniczne ludność tego regionu próbowała się bronić przed tym zabiegiem, między innymi propagując ideę śląskość = polskość. Z kolei oddaną pod panowanie niemieckie część ziem Górnego Śląska nazwano rejencją opolską, aby wymazać z pamięci zbiorowej kojarzący się z polskością termin Górny Śląsk. Górnoślązaków zamieszkujących ten teren asymilowano do niemieckiej grupy narodowej, utrudniając jej działalność wyrażającą inną niż niemiecka, ewentualnie śląsko-niemiecka tożsamość, a nawet stosując represje bądź formalnie zakazując takiej aktywności. Proces ten szczególnie się nasilił w 1933, po dojściu zdobyciu władzy w Niemczech przez przedstawicieli narodowego socjalizmu. II wojna światowa była dotychczas najtragiczniejszym okresem relacji etnicznych pomiędzy ludnością polską, niemiecką, czeską, żydowską i romską zamieszkującą historyczny teren Górnego Śląska. Były to czasy ciężkie również dla ludności o niewykrystalizowanej tożsamości narodowej, ale odznaczającej się silnym przywiązaniem do górnośląskości, jako przestrzeni swojej malej ojczyzny. Władze hitlerowskie przyporządkowały jej jedną z czterech kategorii Volkslisty, w celu zasymilowania jej z nazistowskim narodem niemieckim. Kolejnym okresem, w którym Górnoślązaków poddano procesowi asymilacji były lata 1945 – 1989, gdy państwa ich przynależności – Czechosłowacja i Polska Rzeczpospolita Ludowa – za pomocą totalitarnych mechanizmów rządzenia wdrażały na swoich terytoriach socjalizm. Ludność niemiecką, bądź uznana przez władze za niemiecką przymusowo wysiedlano do Niemiec.
Wątek ten został szczegółowo opisany w jednym z podrozdziałów rozdziału pierwszego, więc w tym miejscu jedynie go zasygnalizowała. Jak podaje Lech Szafraniec po zakończeniu II wojny światowej: „Na Opolszczyźnie pozostała głównie ludność polska, dawna mniejszość należąca do Związku Polaków w Niemczech, która w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XX wieku w wielu wypadkach przekształciła się w mniejszość niemiecką w Polsce. Śląsk Górny po 1945 roku stał się ponownie wielokulturowym tyglem, w którym mieszały się doświadczenia historyczne i kulturowe ludności miejscowej, poddanej szczególnej
108
lustracji przez władzę ludową ze względu na przynależność do różnych list narodowych z okresu wojny”238. Na teren ten napływała ludność z centralnej i wschodniej Polski, przesiedleńcy z terenów polskich wcielonych po 1945 roku do ZSRR, Ukraińcy przyznający się do polskości oraz Żydzi ze wschodnich terenów państwa polskiego. Włączony do Polski obszar historyczno – geograficznych ziem Górnego Śląska zamieszkiwała również ludność romska oraz mniejszość czechosłowacka. System szkolnictwa i placówki kulturalne, miejsca pracy oraz poddane cenzurze, podporządkowane władzy ludowej media miały za zadanie edukować odbiorców w ten sposób, aby powodować ich asymilację z nowo - kształtującym się polskim. Analogiczny proces miał miejsce w państwie czechosłowackim narodem socjalistycznym. Co ciekawe w czasach Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej na terenie historycznym Górnego Śląska działały organizacje sprawujące piecze nad mniejszościami etnicznymi Żydów – Towarzystwo Społeczno - Kulturalne Żydów w Polsce, nad ludnością ukraińską – Ukraińskiego Towarzystwo Społeczno – Kulturalne, a nawet nad Czechami i Słowakami – Towarzystwo Kulturalne Czechów i Słowaków w Polsce. Nie istniało natomiast towarzystwo mające za cel reprezentowanie, wspieranie autochtonicznej ludności Górnego Śląska. Po II wojnie światowej Polska była jednym z państw, które ograniczyły wolność i równość kultur mniejszościowych i etnicznych. W ramach polityki narodowościowej i kulturalnej Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej „wyznawcy odmiennego od dominującego systemu aksjonormatywnego mogli jedynie w pewnej społecznej izolacji kultywować swoją kulturę i tradycję”239. Dopiero przemiany polityczne państwa polskiego zapoczątkowane w 1989 roku i państwa czechosłowackiego z 1990 roku pozwoliły na stopniowe aktywizowanie się w przestrzeni publicznej mniejszości etnicznych i narodowych, w tym na jawne realizowanie tożsamości etnicznej przez ludność identyfikującą się z całością bądź poszczególnymi regionami historyczno – geograficznego obszaru Górnego Śląska.
Dokonujący się na poszczególnych częściach górnośląskiej ziemi proces transformacji systemowej pociągnął za sobą poważne zmiany w politycznym, społecznym i kulturalnym pejzażu tego regionu. Na początku lat 90. największą mniejszością narodowościową zamieszkującą włączoną do państwa polskiego część historyczno – geograficznych terenów Górnego Śląska stanowili Niemcy.W ich imieniu działa Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Mniejszości Niemieckiej na Śląsku Opolskim. W 1993 organizacja ta zmieniła nazwę na Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców na Śląsku Opolskim. Ma oddziały w województwach: śląskim, dolnośląskim, warmińsko-mazurskim i pomorskim. Podtrzymuje tradycje kultury i sztuki niemieckiej, prowadzi działalność oświatową. Występuje do władz państwowych w sprawach dotyczących mniejszości niemieckiej. Posiada swoją reprezentację w
238 L. Szaraniec, Wielokulturowość Górnego Śląska, Muzeum Śląskie, Katowice 2007, s. 10.
239 A. Śliz, Śląsk: Wielokulturowość, czy kulturowe zróżnicowanie, „Studia socjologiczne” nr 4/2009 (195), s. 152.
109
Sejmie. Towarzystwo to wydaje tygodnik „Schlesisches Wochenblatt”. Przywrócono tu również możliwość nauki języka niemieckiego jako ojczystego dla mniejszości niemieckiej. Oprócz tego w rejonie tym działa Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Ludności Pochodzenia Niemieckiego Województwa Katowickiego. Przedstawiciele drugiego ugrupowania wyrażali nadzieję na zmianę statusu państwowego Górnego Śląska. Z kolei w województwie katowickim od maja 1993 roku działa Niemiecka Wspólnota Robocza „Pojednanie i Przyszłość”, która do września 2001 wydawała periodyk „Hoffnung” („Nadzieja”). Jego lider, Dietmar Brehmer, również uważa, że przyszłością Śląska jest współpraca z Niemcami, ale odwołują się do koncepcji niemieckich landów, jednocześnie podkreśla on, że oparty na „granicach etnicznych” Śląsk, w skład którego weszłaby Opolszczyzna, okolice Lublinieca oraz województwo katowickie, powinien pozostać w dobrych stosunkach w Polską.
W 1989 roku utworzono Związek Górnośląski z siedzibą w Katowicach zajmujący się promowaniem kultury górnośląskiej, a w 1990 zawiązano organizację o charakterze politycznym Ruch Autonomii Śląska. RAŚ nawiązuje do idei autonomii śląskiej podając za wzór województwo śląskie funkcjonujące w ramach Państwa Polskiego w okresie międzywojennym. Zgodnie ze swoimi założeniami organizacja ta ma zrzeszać osoby związane z wartościami kulturalnymi i cywilizacyjnymi regionu, niekoniecznie odznaczające się górnośląskim rodowodem. Znamienne, że w biuletynie Unia Europejska szansą rozwoju regionów, wydanym przez Ruch Autonomii Śląska, można przeczytać następującą wypowiedź:
„[…] Tym, co na pewno jest najważniejsze dla działaczy RAŚ, jest autonomia Śląska Górnego w historycznych granicach, to jest przede wszystkim utworzenie województwa górnośląskiego w granicach najbliższych granicom historycznym, czyli nie ma to nic wspólnego z obecny podziałem administracyjnym”240. Działacze tej organizacji uważają, że obszar autonomicznego województwa górnośląskiego powinien zostać ustalony na podstawie analizy wyników referendum. W 1991 roku wysłano list w tej sprawie do wojewodów katowickiego, opolskiego i bielskiego. Organizacja ta posiada swoją młodzieżową przybudówkę, Młodzież Górnośląską. O podmiotowość górnośląskiego regionu dopomina się ona na forum europejskim. Od 2003 roku RAŚ jest pełnoprawnym członkiem wolnego Sojuszu Europejskiego – Demokratycznej Partii Ludów Europy. Również działacze Związku Górnośląskiego w swoich wypowiedziach nawiązują do idei restytucji Wielkiego Górnego Śląska, względnie autonomicznego euroregionu. W postulowanych przez liderów Związku Górnośląskiego granicach znajduje się zarówno historyczno – geograficzny obszar Górnego Śląska z czasów średniowiecza, jak i ziemie przyłączone do tego regionu w wyniku ustaleń III rozbioru polski. Tak szerokie definiowanie obszarów Górnego Śląska wynika z dokonanej przez działaczy tego związku
240Unia Europejska szansą rozwoju regionów. Broszura wydana przez Ruch Autonomii Śląska. Bez daty i miejsca wydania.
110
analizy ewolucji struktur terytorialnych w latach 1450, 1700 i 1910. Jednocześnie w ramach tego stowarzyszenia akcentuje się wierność zasadzie unitarności państwa i jego konstytucji. W 1990 roku z ramienia Związku Górnośląskiego wystosowano listy do kandydatów startujących w pierwszych w demokratycznej powojennej Polsce w wyborach prezydenckich, w których zawarto postulat budowy Rzeczpospolitej samodzielnych regionów.
W 1996 roku proklamował się Związek Ludności Narodowości Śląskiej, który bezskutecznie zabiega o swoją rejestrację. We wspomnianym już spisie powszechnym z 2002 roku 174 000 mieszkańców województwa śląskiego i opolskiego zadeklarowało narodowość śląską, mimo to Ślązaków nie uwzględniono w ustawie o mniejszościach narodowych i etnicznych z 2005 roku. Jednakże ustawa o spisie powszechnym z 2010 roku241 zdefiniowała przynależność narodową, etniczną jako „deklaratywną, opartą na subiektywnym odczuciu, indywidualną cechę każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny, kulturowy lub związany z pochodzeniem rodziców, z określonym narodem lub wspólnota etniczną”. W grudniu 2011 roku Sąd Rejonowy w Opolu zarejestrował Stowarzyszenie Osób Narodowości Śląskiej.
Jak podaje dziennikarz „Polityki”: „Zaskoczenie było spore, bo od 15 lat wszystkie instancje, włącznie z Sądem Najwyższym, oraz Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu odrzucały wniosek o zalegalizowaniem organizacji, która miała w nazwie narodowość śląska. […] Wśród 18 członków - założycieli stowarzyszenia większość należy do opolskiego oddziału Ruchu autonomii Śląska”242.
Fundamentem wielokulturowości Górnego Śląska są relacje narodowe i etniczne zachodzące pomiędzy grupami zamieszkującymi ten teren i jednostkami identyfikującymi się z tożsamością kulturową tych grup. Za Anną Śliz warto powtórzyć, że wielokulturowość Górnego Śląska wynika z jego „długiego trwania” jako teren pogranicza kulturowego, na którym odcisnęły swe piętno przede wszystkim kultury polska, niemiecka i czeska, ale również elementy kultury żydowskiej i romskiej. „Górny Śląsk to „region pogranicza” kulturowego, czyli terytorium państwa, w którym istnieje wyraźna świadomość społecznej odrębności, a regionalny układ kultury stanowi wynik wieloletniego przenikania licznych kultur i tradycji o zróżnicowanej proweniencji”243. Przy czym określanie mających miejsce na tym obszarze procesów społecznych wynikających z relacji etnicznych i narodowościowych zachodzących pomiędzy zamieszkującymi tą ziemię jednostkami terminem wielokulturowości powinno mieć miejsce w odniesieniu do okresu od 1990 roku, gdyż dopiero realizacja przez Państwo Polskie idei demokratyzacji i wolności umożliwiły stan pluralizmu kulturowego. „Górny Śląsk
241Dz. U. z 2010 r., Nr. 47, poz. 277.
242 J. Dziudal, Racje nacji. Stowarzyszenie osób Narodowości Śląskiej, po latach odmów i sporów, zarejestrowano na podstawie … ustawy o spisie powszechnym. Czy tym samym powstała narodowość śląska? [w:] „Polityka” nr 4 (2843), 25.01 – 31.01.2012, s. 30.
243 A. Śliz, Śląsk: wielokulturowość czy kulturowe zróżnicowanie? „Studia socjologiczne nr 4/2009 (195), s. 156.
111
ewoluował od stanu zróżnicowania kulturowego poprzez pluralizm kulturowy do stanu wielokulturowości. To stan obiektywnej i publicznej działalności na rzecz zachowania tożsamości etnicznej i narodowej grup mniejszościowych. Region Śląski stał się terenem kontaktów różnych kultur otwarcie manifestowanych przez mniejszości narodowe i etniczne”244. W kulturowy obraz Górnego Śląska wpisuje się zarówno zjawisko międzykulturowości jak i transkulturowości. Wiekowa egzystencja tego regionu w zależności od kultury polskiej, niemieckiej i czeskiej ukonstytuowało swoistą śląską rzeczywistość kulturową – różną od rzeczywistości polskiej, niemieckiej czy czeskiej, ale zawierającą w sobie jako elementy treści wywodzące się z tych kultur i odnoszące się do nich.
Z kolei Weronika Ślęzak – Tazbir i Marek S. Szczepański245 zwracają uwagę, że przekształcenie się znajdującego się w państwie polskim historyczno – geograficznego obszaru Górnego Śląska (autorzy definiują go jako katowicką i opolską część Śląska, ale sądzę, że diagnozę tą można odnieść do całego obszaru Górnego Śląska) z terenu pograniczna kulturowego na teren mozaikowy (wielokulturowy) związane jest dokonującą się zmianą społeczną w tym regionie, polegającą na przejściu z epoki industrialnej do epoki postindustrialnej. Dla pierwszej epoki charakterystyczny był rozwinięty przemysł górniczo – hutniczy. Współcześnie ten typ gospodarki powoli wygasa na historyczno-geograficznym obszarze Górnego Śląska. Jego miejsce zajmują firmy strefowe nowej generacji takie jak Opel, Isuzu, VAB, Lear, Delphi, uniwersytety i szkoły wyższe. Przejawem powstawania nowej jakości społecznej, przestrzennej, ekologicznej i ekonomicznej jest Górnośląski Związek Metropolitarny, który w momencie swojej rejestracji, w 2007 roku, zrzeszał 14 miast śląskich i zagłębiowskich. Zdaniem Weroniki Ślęzak- Tazbir i Marka S. Szczepańskiego utworzenie tego typu organizacji świadczy o schyłku tradycyjnego śląskiego pogranicza kulturowego. Zamiast niego kształtuje się region mozaikowy, łączący społeczności heterogeniczne o zróżnicowanej historii i tradycji. Co prawda autorzy powyższą diagnozę odnieśli do miejscowości, które od 1999 roku znajdują się w obrębie województwa śląskiego, sądzę jednak, że można ją również uznać za charakterystykę współczesnej specyfiki cegło historyczno – geograficznego obszaru Górnego Śląska. Procesy, które od 1989 roku stopniowo zmieniają oblicze społeczno – kulturowej i gospodarczej specyfiki Górnego Śląska mają charakter globalny, wiec ich działanie nie ogranicza się do obszaru jednego województwa.
Realizacja zasady wielokulturowości przez państwo polskie związana jest nową interpretacją treści składających się na centrum polskiej kultury i tym samym ma wpływ na
244 A. Śliz, Śląsk: wielokulturowość czy kulturowe zróżnicowanie?, „Studia socjologiczne” nr 4/2009 (195), s. 158.
245 W. Ślęzak – Tazbir, M. S. Szczepański, Górnośląskie metamorfozy. Region przemysłowy w procesie zmian: od fasady fabrycznej do metropolii? „Studia Socjologiczne” nr 4., 2009 (195), s. 8.
112
treści składające się na polską tożsamość kulturową. Analogicznie wielokulturowość jako zasada, wedle której porządkuje się i rozumie treści składające się na specyfikę intersubiektywnej przestrzeni kulturowej danej grupy etnicznej bądź mniejszości narodowej wpływa na to w jaki sposób definiuje się powiązania pomiędzy jej składowymi elementami , a czasami nawet na sposób definiowania znaczenie samych tych elementów. Poprzez elementy narodowej bądź etnicznej intersubiektywnej przestrzeni kulturowej rozumiem charakterystyczne dla nich wartości bądź wytwory kulturowe. Funkcja pełniona przez konkretny wytwór kulturowy będzie zależała nie tylko od tego jakiego rodzaju jest to wytwór, ale również od tego na jakiej zasadzie jest on powiązany z innymi elementami intersubiektywnej przestrzeni kulturowej danej grupy etnicznej bądź narodowej, inaczej zwanej rdzeniem kulturowym. Stąd w pracy mojej założyłam, że zbadanie 100 letniego procesu recepcji postaci i dzieł Stanisława Moniuszki na Górnym Śląsku wymaga postawienia hipotezy, że sposób definiowania znaczenia tych wytworów kulturowych dla polskiej grupy narodowej i górnośląskiej grupy etnicznej będzie zależny od tego na jakiej zasadzie zorganizowane są treści charakterystyczne dla intersubiektywnej przestrzeni kulturowej tych grup. Znalazło to odzwierciedlenie w przyjętych przeze mnie kategoriach analizy, w których postać kompozytora została odniesiona zarówno do polskości, górnośląskości, górnośląskości = polskości i wielokulturowości.
113