Tożsamość etniczna

Zainteresowania związane z istnieniem grup etnicznych rozwijane są w ramach takich dziedzin jak etnografia, etnologia, antropologia kultury i socjologia. Wielość perspektyw analitycznych wiąże się z wielością terminów używanych w stosunku do stanowiącej przedmiot badań zbiorowości. Przykładowo można wyróżnić takie kategorie jak lud, etnos, grupa etniczna czy mniejszość etniczna. W perspektywie socjologicznej pod terminem grupa etniczna rozumie się współcześnie istniejącą zbiorowość, która ukształtowała się i trwa na bazie wspólnej dla jej członków kultury. Kulturę etniczną współwyznaczają język, religia, reguły reprodukcji struktury społecznej, obyczajowość, style gospodarczej aktywności i emocjonalny związek z terytorium, na którym ona obowiązuje⁵⁶. Dzięki tym elementom kultura etniczna jest na tyle swoista, że dostarcza grupie etnicznej właściwych tylko dla niej obiektywnych cech kutrowych.

Jej odczuwanie przez identyfikujące się z nią jednostki jako własnej buduje między nimi poczucie wspólnoty i świadomość odrębności od obcych grup społecznych. Kolektywna tożsamość tak wyodrębnionej grupy to tożsamość etniczna⁵⁷. Rozwijając tą myśl Zbigniew Bokszański stawia tezę, że tożsamość etniczna występuje w trzech zasadniczych wariantach związanych z odmiennymi postaciami etniczności: etniczności separacyjnej, etniczności nierównościowej i etniczności politycznej. Zastrzega przy tym, że owe rozróżnienia mają charakter typologiczny, a analiza empirycznych przejawów tożsamości konkretnej zbiorowości może ukazać ich łączne występowanie w różnych proporcjach⁵⁸.

O etniczności separatystycznej mówimy wtedy, gdy podtrzymywanie tożsamości przez należące do danej grupy społecznej jednostki służy przede wszystkim nakreśleniu lini demarkacyjnej pomiędzy „swoimi” a „obcymi”. Przykładem takiej grupy etnicznej jest społeczność około 500 „Czechów” od II połowy XVIII wieku zamieszkująca Zelów, miejscowość nieopodal Łodzi, których wyróżnia wyznawana religia (Braci Czeskich) i posługiwanie się „językiem zelowskim” (język różniący się od współczesnego czeskiego licznymi zapożyczeniami z języka polskiego).

55 M .S. Szczepański, Od identyfikacji do tożsamości. Dynamika śląskiej tożsamości – prolegomena, [w:]

Janusz Janeczek, Marek S. Szczepański (red.), Dynamika śląskiej tożsamości, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2006, s. 22.

56 W. Świątkiewicz, Tożsamości narodowe w górnośląskiej przestrzeni kulturowej [w:] Oxana Kozlova, Agnieszka Kołodziej-Durnaś (red.) Kulturowe zróżnicowanie narodowych, regionalnych i

organizacyjnych tożsamości, Wydawnictwo ECONOMICUS i Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 2011, s. 84.

57 Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 74.

58 Z. Bokszański ,Tożsamości zbiorowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 88.

32

Z kolei o etniczności nierównościowej mówimy wtedy, gdy w procesach konstruowania tożsamości grupy społecznej miał miejsce silny wpływ kultury grupy dominującej, posiadającej władzę polityczną i sprawującej kontrolę nad strukturami życia społecznego państwowej zbiorowości, w ramach której oprócz niej egzystują również różne grupy etniczne bądź mniejszości narodowe. Jednak przedstawiciele grupy dominującej uważają, że ich język, tradycje, obyczaje, normy, wartości powinny obowiązywać wszystkich, którzy zamieszkują ich państwo. Według Janusza Muchy celem dominującej zbiorowości „jest utrzymanie tej sytuacji albo przez akulturację (asymilację mniejszości), a więc w długofalowej perspektywie ich kulturową likwidację, albo poprzez trzymanie ich na peryferiach życia społeczno-kulturowego.

Dominacja kulturowa jest wymuszana w takich sytuacjach przez prawo i aparat przymusu, ale po jakimś czasie dominujący system aksjologiczny traktowany jest jako oczywista kulturowa podstawa wszystkich stosunków międzygrupowych”⁵⁹. Istotnym czynnikiem wpływającym na proces kształtowania etnicznej tożsamości nierównościowej są reakcje na działania grupy dominującej. Zdaniem Zbigniewa Bokszańskiego⁶⁰ owe reakcje można sytuować na kontinuum od postawy biernej akceptacji swojego położenia i związanego z nią trwałego pozostawania na marginesie życia społecznego do postawy zdecydowanego oporu, która wyraża się w tworzeniu i propagowaniu alternatywnych kontrkultur, bądź w próbach legitymizowania własnej kultury poprzez eksponowanie jej wyższości. Za J. Muchą⁶¹ można wyróżnić kilka typów kulturowych reakcji na działania grupy kulturowo dominującej na podporządkowaną wobec niej zbiorowość etniczną. Silny wpływ zbiorowości o kulturze dominującej na mniejszość etniczną może powodować nieświadome lub nie w pełni uświadomione realizowanie przez mniejszość własnych praktyk kulturowych na obszarach, na które w ogóle nie chce wkraczać grupa dominująca. Ponadto zbiorowość mniejszościowa może wycofać się na „bezpieczne obszary”, na które nie dotarła jeszcze ekspansja kultury dominującej. W sytuacji, gdy jednostki należące do grupy etnicznej dominowanej przez kulturę obowiązująca na terytorium danego państwa będą równocześnie jawnie i pozornie uczestniczyć w niektórych praktykach dominujących i tajnie realizować praktyki właściwe dla ich grupy mniejszościowej zajdzie -„schizofrenia kulturowa” bądź pewien typ synkretyzmu kulturowego. Innym sposobem radzenia sobie z wpływami kultury dominującej jest jej zakamuflowana, choć jawna, krytyka przy jednoczesnym praktykowaniu „świata odwróconego”, czyli realizowaniu wartości swojej grupy pochodzenia etnicznego. Jeżeli jednostki o uświadomionej tożsamości etnicznej będą chciały przeciwstawić się kulturze dominującej i jednocześnie dowartościować oraz zamanifestować swoją tożsamość

59 J. Mucha, Badania stosunków kulturowych z perspektywy mniejszości. Dominacja kulturowa i reakcje na nią [w:] Janusz Mucha (red.) Kultura dominująca jako kultura obca. Mniejszości kulturowe a grupa dominująca w Polsce, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 31.

60 Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 96.

61 J. Mucha, Badania stosunków kulturowych z perspektywy mniejszości. Dominacja kulturowa i reakcje na nią [w:] Janusz Mucha (red.) Kultura dominująca jako kultura obca. Mniejszości kulturowe a grupa dominująca w Polsce, Oficyna Naukowa, Warszawa 1999, s. 52.

33

etniczną dojdzie do jawnego tworzenia kultury alternatywnej bądź odtwarzania ich rdzennej kultury mniejszościowej w celu nadania jej legitymizacji. Z drugiej strony długotrwały i intensywny wpływ kultury narodowej grupy dominującej na danym terytorium, często grupy państwowotwórczej, może spowodować porzucanie przez jednostki ich tożsamości etnicznej na rzecz uzyskania możliwości awansu społecznego w ramach kultury dominującej, a nawet wytworzenie tzw. tożsamości negatywnej, czyli takiej, której istotę stanowi deprecjacja własnej grupy i jej kultury. Przykładem grupy etnicznej charakteryzującej się nierównościową tożsamością etniczną są Górnoślązacy. Zamieszkiwane przez nich ziemie historyczno – geograficznego Górnego Śląska straciły łączność z państwem polskim jeszcze za czasów panowania króla Kazimierza Wielkiego, w XIII wieku. Ich fragmenty dostały się pod panowanie państwa czeskiego, pruskiego i austriackiego. Pod koniec XVIII wieku nie należały one do obszaru rozbiorowego II Rzeczpospolitej Polskiej. Przyspieszona industrializacja, która miała miejsce pod koniec XIX wieku doprowadziła do powstania na Górnym Śląsku dużych miast z dzielnicami robotniczymi o charakterystycznej zabudowie osiedlowej – familoki.

Skoncentrowane blisko siebie familoki stwarzały warunki do realizacji kontaktów społecznych prawie wyłącznie w obrębie własnego środowiska, co wzmocniło proces segregacji przestrzennej autochtonicznej ludności śląskich miast. Sprzyjało to zachowaniu własnego dialektu i kultywowaniu tradycyjnej kultury ludowej, pomimo intensywnie postępującego procesu industrializacji. Kultywowaniu przez Górnoślązaków swojej etnicznej tożsamości towarzyszyło poczucie istnienia obcego porządku społeczno-kulturowego, którego nosicielami byli przedstawiciele grupy narodowej należącej do państwa aktualnie rządzącego historyczno-geograficznym obszarem Górnego Śląska. Kultura narodu państwowego była dominująca, w oficjalnej przestrzeni społecznej wymagała stałego podporządkowywania się jej, ale w zetknięciu z odczuwaną i realizowaną prywatnie tożsamością etniczną autochtonicznej ludności historyczno – geograficznego obszaru Górnego Śląska odczuwana była jako obca. Przez dziesięciolecia owo miano obcości nadawali Górnoślązacy niemieckości bądź czeskości. W okresie międzywojennym, na przyłączonej do Polski części ziemi górnośląskiej, owym mianem określano również propagowaną na tych ziemiach przez przybyszów oficjalną kulturę polską, gdyż reprezentowana przez sprawujących funkcje kierownicze i administracyjnej przybyszów z polski tożsamość narodowa oparta była na romantycznych wartościach i symbolach charakterystycznych dla wschodnich terenów Rzeczpospolitej, ale obcych dla górnośląskiego ludu. W ramach II Rzeczpospolitej Polskiej nie podjęto na szeroką skalę działań mających na celu poznanie i zaangażowanie się w śląską rzeczywistość. Powodowało to, że rodzima ludność przyłączonej do Rzeczpospolitej Polskiej części historyczno-geograficznego obszaru Górnego Śląska działania przyjezdnych Polaków odbierała jako dominację „obcych”. Ową postawę utrwaliły i pogłębiły tragiczne wydarzenia II wojny światowej i rzeczywistość Polskiej Republiki Ludowej. Według Kazimiery i Jacka Wodzów okoliczności te spowodowały, że

34

osiowym elementem struktury tożsamości Ślązaków jest poczucie dystansu wobec kolejno następujących po sobie „obcych – dominujących” przy jednoczesnym przywiązaniu do rodzimych struktur, więzi rodzinnych, dialektu i zakorzenionych w kulturze regionu wartości.

Zdaniem tych autorów „od czasów powojennych, kiedy to Ślązacy w ogóle, a kultura śląska w szczególności, zostali poddani swoistym procesom polonizacji (czasem bardzo bolesnym), wytworzył się pewien stereotyp zachowań kulturowych, będący wyrazem poczucia bycia zdominowanym. W czysto antropologicznym sensie taki stereotyp nie tylko oddaje sytuację człowieka żyjącego w kulturze mniejszościowej i czującego się zdominowanym przez kulturę większościową, ale ułatwia także rozumienie świata”⁶². W sytuacji braku możliwości realizacji ważnych dla grupy etnicznej wartości i interesów ekonomicznych zdiagnozowana powyżej formuła tożsamości zbiorowej sprzyja pojawianiu się działań, których celem jest przezwyciężenie niekorzystnego położenia poprzez manifestowanie swojego stanowiska wobec grupy o kulturze dominującej, w tym przypadku wobec „władzy polskiej”, zwanej inaczej

„władzą warszawską”. Przykładem jest utworzenie Związku Górnośląskiego, działalność Ruchu Autonomii Śląska czy działania zmierzające do rejestracji Stowarzyszenia Ludności Narodowości Śląskiej. Innym przykładem sprzeciwiania się polskiej kulturze dominującej jest otwieranie sklepów, w których widnieją szyldy napisane po śląsku i deklarowanie podczas spisów powszechnych narodowości śląskiej.

Współcześnie często realizowaną formą etniczności jest etniczność polityczna. Jest to taki sposób postępowania, w którym etniczność danej grupy społecznej, składająca się nań specyficzna kultura, jest wykorzystywana w celu osiągnięcia partykularnych interesów dla jednostek należących do danej grupy mniejszościowej. Oparta na etniczności politycznej tożsamość nie jest zbudowana na wynikających z tradycji więziach, wartościach i sentymentach, ale jest rezultatem strategicznego wyboru dokonanego przez należące do danej grupy społecznej jednostki. W razie zmiany kontekstu sytuacyjnego ich egzystencji na stan unieważniający skuteczność manifestowania etniczności w celu osiągnięcia wymiernych korzyści jednostki te wybrałyby inne formy zbiorowości dla realizacji swoich celów.

Przykładem takiej grupy etnicznej jest skupisko Rusinów zamieszkujące Karpaty Wschodnie na pograniczu Polski, Słowacji i Ukrainy.