Identyfikacja, struktura i pomiar kapitału intelektualnego

6.1.1. Identyfikacja kapitału intelektualnego

W ostatnim dziesięcioleciu powstały w gospodarce nowe branże zajmujące się wytwarzaniem złożonych produktów lub usług nasyconych wiedzą i informacjami oraz bazujące na modelach biznesowych wykorzystujących ciągły dostęp on-line do danych. Do branż tych należą m.in. produkcja gier komputerowych, portale aukcyjne, portale informacji biznesowej, porównywarki cen, usługi brokerskie.

Zachodzące zmiany dotyczą także sposobów zarządzania organizacjami i prowa-dzenia działalności gospodarczej, jednak jak na razie nie znajdują one odzwiercie-dlenia w metodach księgowania. Bilans i inne dokumenty księgowe producenta gier komputerowych czy agencji kreatywnej są nadal bardzo podobne do dokumen-tów księgowych opisujących funkcjonowanie tradycyjnych zakładów przemysło-wych. W tych warunkach większość z dostępnych wskaźników pomiarowych opisujących pozycję i potencjał danej firmy mówi o przeszłości, z której pochodzą uzyskane dane. Przyszłość jest zaś tym trudniejsza do przewidzenia, im mniej stabilne są wnętrze i otoczenie danej firmy. Firmy wykorzystujące w swym działa-niu niematerialne zasoby operujące na rynkach informacyjnych i usługowych wkrótce zdominują krajobraz ekonomiczny. Ekonomiści już jakiś czas temu wyod-rębnili sektory „wiedzochłonne” (knowledge-intensive), w których działają przed-siębiorstwa i inne organizacje intensywnie wykorzystujące wiedzę.

Poszukując więc sposobów zdefiniowania kapitału intelektualnego oraz metod jego pomiaru, musimy mieć na uwadze, że aktywa niematerialne, jakimi dysponują współczesne innowacyjne przedsiębiorstwa, wykazują cechy odmienne od cech aktywów materialnych, np. wiedza może być wykorzystywana symultanicznie w kilku projektach. Takiej cechy nie posiada np. maszyna produkcyjna. Inną ważną cechą aktywów intelektualnych (niematerialnych) jest to, że ich wartość wzrasta wraz z upływem czasu, a intensywność użycia – paradoksalnie – zwiększa ich wartość. Widzimy to zjawisko w przypadku marek, gdzie długoletnia promocja przyczynia się do wzrostu rozpoznawalności. W przypadku kapitału ludzkiego także obserwujemy zjawisko wzrostu wartości: im dłużej dany pracownik wykonu-je dany zawód, tym większej biegłości i profesjonalizmu nabywa.

Jan Fazlagić

Pomiar kapitału intelektualnego jest dużym wyzwaniem, ponieważ nie istnieje jedna, standardowa jednostka pomiaru. Wynika to m.in. z faktu, że o ile wartość aktywów materialnych takich jak nieruchomości, złoto czy gaz ziemny jest albo możliwa do oszacowania, o tyle wartość aktywów intelektualnych takich jak in-formacja o kontrahencie zależy od kontekstu każdej pojedynczej transakcji: dla jednego partnera w transakcji dana informacja może być bezcenna, dla innego – bezwartościowa.

6.1.2. Struktura kapitału intelektualnego

Najpopularniejszą klasyfikacją aktywów niematerialnych jest klasyfikacja opra-cowana przez K.E. Sveiby’ego⁴¹. Zwykle nazywa się ją modelem trójdrożnym (three-way model) z uwagi na to, że trzy powyższe składowe otwierają trzy uzu-pełniające się ścieżki budowy pozycji przedsiębiorstwa:

1. Kapitał ludzki jest własnością pracowników (i jest użyczany przez nich pra-codawcy), natomiast kapitał organizacyjny jest pod kontrolą pracodawcy, a kapitał rynkowy jest pod kontrolą klientów.

2. Kapitał organizacyjny to wiedza, która pozostaje w przedsiębiorstwie, gdy pracownicy opuszczają je po zakończonym dniu pracy. Dotyczy procesów or-ganizacyjnych, procedur, systemów, kultury, baz danych itp. Niektóre ze składników kapitału strukturalnego wewnętrznego mogą podlegać ochronie prawnej, np. patenty.

3. Kapitał rynkowy (relacji) to zasoby związane z relacjami zewnętrznymi w przedsiębiorstwie, z klientami, dostawcami, partnerami w badaniach i roz-woju. Dotyczy tych części kapitału ludzkiego i kapitału strukturalnego ze-wnętrznego, które obejmują relacje z interesariuszami (inwestorami, kredyto-dawcami, klientami, dostawcami itp.) oraz ich postrzeganie przedsiębiorstwa.

Każdy wartościowy składnik aktywów niematerialnych pociąga za sobą pro-blem jego identyfikacji. Aktywa niematerialne mogą być powiązane albo z ludźmi, albo ze strukturą firmy.

Jeśli chodzi o aktywa związane z ludźmi (kapitał ludzki – kompetencje indy-widualne), możemy wyróżnić:

 wiedzę związaną z ekspertami – tzw. wiedzę ukrytą (tacit knowledge);

 wiedzę skodyfikowaną, tzn. taką, którą w miarę szybko firma może przekazać nowo zatrudnionemu pracownikowi.

Istnieje jeszcze problem związany z klasyfikowaniem kompetencji i umiejętno-ści. Niektóre z nich zaliczyć można do kategorii wiedzy ukrytej (np. zmysł este-tyczny projektanta), inne – do wiedzy skodyfikowanej (np. kompetencje związane z obliczaniem pracochłonności określonych prac).

41 www.sveiby.com.

128 Jan Fazlagić Jeśli chodzi o aktywa związane ze strukturą, wyróżniamy:

 własność intelektualną (patenty, domeny internetowe, tajemnice handlowe, znaki handlowe, prawa autorskie, prawa do wzorów przemysłowych itp.);

 inne skodyfikowane źródła wiedzy (podręczniki, raporty z badań, systemy procedur);

 aktywa związane ściśle z rynkiem (wizerunek, lojalność klientów, marka).

Z uwagi na powyższe intranet zaliczyć należy do aktywów związanych ze strukturą (a więc nieosobowych).

Na rysunku 6.1 przedstawiono proponowaną przez Fazlagića (2012) alterna-tywną klasyfikację poszczególnych elementów kapitału intelektualnego. Zrywa ona z dogmatycznym podziałem na trzy elementy zawartym w modelu trójdrożnym.

Jednocześnie cechą charakterystyczną jest mobilność zasobów intelektualnych powiązanych z ludźmi („lepkie” oraz „płynne”), co oznacza, iż organizacje powin-ny podejmować działania zapobiegające utracie tych zasobów (np. na skutek odejścia pracownika).

Rys. 6.1. Struktura zasobów intelektualnych przedsiębiorstwa Źródło: Fazlagić (2012).

Zasoby przedsiębiorstwa

Zasoby powiązane z kapitałem ludzkim

Zasoby strukturalne, aktywa niematerialne

Zasoby „lepkie”

(sticky knowledge) – silnie powiązane z kontekstem, np.

kultura organizacyj-na, wiedza ukryta ekspertów (tacit knowledge)

Zasoby

„płynne”

(leaky) – poddające się transferowi i doskonaleniu w krótkim okresie

Wiedza skodyfikowana Inne zasoby intelektualne oprogramo-wanie, prawa autorskie, projekty (design), logo

Inne

- Kapitał relacji z partnerami - Rozpozna-walność marki

Według struktury pokazanej na rysunku 6.1 portale intranetowe występowałyby w ramach zasobów strukturalnych jako aktywa niematerialne służące kodyfikacji wiedzy korporacyjnej oraz jej kontrolowanemu udostępnianiu.

6.2. Przegląd wybranych metod pomiaru kapitału