Ideologie i mity powrotu

W tradycyjnych migracjach niezwykle istotnymi czynnikami na ba-zie których analizuje się powroty są mity powrotu i ideologie powrotu.

Ideologia powrotu osadzona była na czynnikach narodowych, konfl ik-tach interesów, odrębności kulturowej, integracji i spójności etnicz-nej. Podatnymi na konstruowane ideologie i mity powrotu byli przede wszystkim chłopi, jako dominujący element odpływu, na który oddzia-ływali propagatorzy, prozelitycy powrotu działający w skupiskach mi-gracyjnych, jak i w ojczyźnie.

W tradycyjnych migracjach mit i ideologia powrotu najżywsze były wśród tych kategorii, które wyjeżdżały w wyniku przymusu. Świado-mość powrotu, co słusznie podkreśla Tadeusz Paleczny „nie rodzi się w warunkach diaspory, lecz istnieje w mniej lub bardziej rozwiniętej postaci w momencie wyjazdu. Różnorodne czynniki mobilizowały idee powrotu, niejednokrotnie krystalizowała się ona w warunkach

emigra-cji. Ideologia powrotu spleciona była z celami migracji, łączyła się z ideą postępu, działaniami na rzecz opuszczonej ojczyzny” (s. 29). Ideologie powrotu tworzone były przez państwo, konfl ikty i problemy społeczne.

Ideologia powrotu była spełnieniem migracji, które nastąpiło w sferze świadomościowej, ale niekoniecznie mogło się urzeczywistniać z uwagi na stosunki społeczne, polityczne, ekonomiczne w kraju pochodzenia.

Ideologia powrotu bazowała na określonych przez polski Romantyzm powinnościach wobec Boga, Ojczyzny i rodziny.

W świetle literatury przedmiotu (Paleczny 1992 za: Rogers:36) po-wroty determinowane są następującymi m.in. przyczynami makrospo-łecznymi i mikrospomakrospo-łecznymi;

1) pozytywnymi przemianami ekonomicznymi, politycznymi, spo-łecznymi w kraju pochodzenia,

2) wydarzeniami losowymi zmieniającymi sytuację ojczyzny prywat-nej lub ideologiczprywat-nej (konfl ikty, wojny, katastrofy),

3) przemianami ekonomicznymi, społecznymi i politycznymi w kraju osiedlenia (konfl ikty, podziały)

4) konsekwencjami wynikającymi z gwałtownych, niespodziewa-nych wydarzeń :jak kryzysy gospodarcze, gwałtowna recesja, zmiana warunków życiowych

5) osiągnięciem celu migracyjnego – ustają przyczyny emigracji 6) narastaniem nacisków rodziny na powrót

7) emigracyjnym rozczarowaniem, zawodem (migracje upadku) 8) powrotem na skutek ponoszenia wysokich kosztów emigracji (po-wroty konserwatywne).

W przypadku migracji tradycyjnych mocno należy wyeksponować mit powrotu do ojczyzny, bazujący na etnicznych elementach, idea-lizowaniu wspólnego dziedzictwa kulturowego. Akcentowaniu obok czynników obiektywnych, także emocjonalnych. Czynnikami tymi są (Kantor 1990, Paleczny 1992)

– stosunek do ziemi ojców, terytorium ojczystego – stosunek bohaterów i przodków narodowych – stosunek do genezy etnicznej lub narodowej

– stosunek do określonej misji dziejowej danego narodu – stosunek do świętych, czy określonego wcielenia bóstw – stosunek do symboli grupowych.

Wyróżniano zasadniczo cztery mity powrotu, budowane na toposie drogi, która niesie zmiany pod wpływem doświadczeń podroży.:

1) mit odysejski – wiara, że musi nastąpić powrót po tułaczce (mi-gracje wojenne osadzone są a tym typie). Najczęstszy typ w odniesieniu do polskich migracji tradycyjnych (Paleczny 1992:87). Paleczny przy-wołuje cytat z pamiętnika Tadeusza Latocha (emigranta z Brazylii), któ-ry dobrze dokumentuje wiarę w powrót i oddanie dla Ojczyzny.” Pierw-szego dnia, gdy ludzie weszli do holu, zjawił się jakiś emisariusz[…]

i przemówił do Polaków po polsku, do emigrantów polskich w te słowa:

”Rodacy, Polacy, przyszedłem Was przywitać na tej ziemi, tej kwieci-stej Brazylii, do której przybyliście, którą sobie obraliście jako zastęp-czą ojczyznę. Ale wy nie przybyliście, aby złożyć swoje kości tu, w tym kraju… Przybyliście jakoby w gościnę, bo przyjdzie czas, że będziecie powracać do Polski tą samą drogą i będziecie pożywiać się na tych sa-mych stołach, bo w Europie szykuje się na wielką wojnę i w tej wojnie z grobu powstanie nasza ukochana ojczyzna Polska. Bo ojczyzna nasza nie umarła, tylko śpi snem letargicznym i w tej zawierusze wojennej ona powstanie, bo taka jest wola narodu polskiego”. Takie przesłania były sensem życia wielu emigrantów.

2) mit Eneasza – osadza się w swej złożoności na odnalezieniu nowej ojczyzny (wygnańcy, uchodźcy). Gdy warunki uniemożliwiające powrót ustaną, uchodźca wraca do ojczyzny. Generalnie jednak, w kolejnych generacjach, przy przejmowaniu przez nich symboli, wierze, wartości), powrót nie urzeczywistnia się,

3) mit Żyda –Tułacza (zawiera elementy pierwszych mitów) jednak-że wiąjednak-że się mocno z posiadanym dziedzictwem kulturowym, porzuca-niem ziemi rodzinnej w postaci zorganizowanej. Posiada sankcje religij-ną, jest często nierozdzielny od wierzeń, rytuałów i praktyk religijnych (Paleczny:42),

4) mit zawiedzionego osadnika – przenosi się tam gdzie lepsze wa-runki życia istnieją (lepsza praca, żyźniejsza ziemia), lub jest niezado-wolony z osiedlenia się w danym kraju),

Wyodrębniłabym także wzory tworzone na skutek zmieniających się przyczyn i form mobilności, w tym transnacjonalności.

5) mit obieżyświata (archetypowego Homo Viatora), kosmopolity (obywatela świata) – wędrującego z upodobania do podroży, poznania świata, odkrywania i przeżywania „drogi”, gromadzącego wiedzę i dzie-lącego się nią z innymi.

Należy także zauważyć, iż mity te odnoszą się zdecydowanie do mi-grantów mężczyzn, chociaż kobiety równie często jak mężczyźni uczest-niczyły w przemieszczeniach przestrzennych, a w niektórych okresach nawet częściej od nich. Nawet jak podążały za mężczyznami migrują-cymi często jako pierwsi, niemal zawsze podejmowały przeróżne prace zarobkowe, które stanowiły podstawę utrzymania rodziny. Niewidzial-ny podmiot był widzialNiewidzial-ny w ekonomii gospodarstwa domowego. Należa-łoby zastanowić się zatem nad rekonstrukcją mitów czy wzorów odno-szących się do migrantek, które w dobie feminizacji migracji nie mogą być badawczo pomijane. Za Saskią Sassen można mówić o mobilności różowych kołnierzyków czy Hiper Globalnej Międzynarodowej Robot-nicy (Slany 2008), „udomowionej niewolRobot-nicy” (dotyczy prac w sektorze usług rodzinnych) czy Mater Migratoris. Wzory te nasycone są atrybu-tami kulturowo określonych cech płciowych, tak dobitnie ukazanych w genderowych studiach migracyjnych.

W odniesieniu do współczesnych poakcesyjnych migrantów można mówić moim zdaniem o dehistroryzacji mitów i ideologii powrotów. Co-raz częściej przez samych migrantów używany jest termin wjazdowca/

zjazdowca. Takie pojęcie oznacza elastyczność, czasowość, zmienność, wielokierunkowość, brak zakorzenienia. Zanika termin emigranta, a nawet migranta, pojawia się nowa płynna kategoria ludzi w ruchu.

Użytecznym może być wspomniane już określenie „Europejski Po-szukiwacz” (Wrzesień 2009), dodałabym w nowej europejskiej prze-strzeni konsumpcyjnej.