Selektywny charakter migracji poakcesyjnych z Polski zarówno ze względu na czynniki demografi czno-społeczne migrantów takie jak wiek (młody) jak i wykształcenie (średnie i wyższe) oraz brak doświadczeń na rynku pracy w Polsce przed wyjazdem, w przypadku części wyjeżdżają-cych, spowodowały iż po powrocie do Polski część migrantów powrot-nych zetknęła się z problemem braku pracy zgodnie z kwalifi kacjami oraz kłopotami z integracją na lokalnych rynkach pracy. Powrót do Polski i kłopoty z re-integracją odbierane są przez migrantów również w kategoriach porażki (Csiszar, 2001).
Zagrożeniem dla sporej części migrantów powrotnych jest fakt, iż najczęściej wykonywane zawody przez pracowników z nowych państw członkowskich to zawody dla pracowników nisko i średnio wykwali-fi kowanych – emigranci z wyższym wykształceniem wpadają więc po powrocie do Polski w pułapkę ‘przerwy’ w karierze zawodowej.
Emigranci z wykształceniem zawodowych i średnim szukają po po-wrocie do Polski pracy w swojej branży, której z uwagi na kryzys często nie ma. Problemy z integracją do rynku pracy tej grupy migrantów po-wrotnych wynikają przede wszystkich z nadal funkcjonującego w Pol-sce, nie elastycznego rynku pracy i strukturalnych niedopasowań.
W badaniu zaobserwowaliśmy, że pobyt za granicą spowodował zja-wisko ‘podwójnej marginalizacji’ ekonomicznej części respondentów jak również pogłębił bierność zawodową, zwłaszcza kobiet (zob. rys. 3.
oraz tabela 3.2.2 w Roz. 5 niniejszej publikacji).
Wyniki badania i wnioski dotyczące ‘pułapki migracyjnej’ i zjawiska
‘podwójnej marginalizacji’ ekonomicznej migrantów znalazły potwier-dzenie w badaniach rynku pracy z perspektywy 500 dużych fi rm pro-wadzonych we wrześniu 2008 roku i w marcu 2009 na zlecenie KPMG (Gazeta Wyborcza, 29 lipca 2009, Dziennik, 29 lipca 2009).
Badanie pokazało niewielki wpływ na rynek pracy osób powraca-jących z zagranicy. 54% fi rm stwierdziło, iż w ostatnim półroczu (czy-li w okresie październik 2008-marzec 2009) nie wzrosła (czy-liczba podań od pracowników wracających z emigracji – co świadczyć może o wciąż Rys. 3. Sytuacja zawodowa respondentów przed migracją z Polski i po powrocie
Źródło: Migracje powrotne. Dane PBS DGA, ISS UW, CSM, 2009. Podstawa procentowania:
wszyscy badani (n=200).
niewielkim strumieniu migracji powrotnych. W 40% fi rm liczba takich podań wzrosła jednakże tylko w 15% fi rm stwierdzono, iż wzrosła liczba osób zatrudnionych bezpośrednio po powrocie z zagranicy. Eksperci Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych ‘Lewiatan’ tłumaczą ten fakt charakterem pracy zagranicą ‘nie w swoich zawodach’ i poniżej kwalifi kacji i w związku z tym ich małą atrakcyjnością dla pracodaw-ców polskich. Migranci powrotni nie wnoszą na rynek pracy nowej war-tości dodanej, nowych umiejętności i kwalifi kacji. Znajomość języka angielskiego (jeżeli taka rzeczywiście jest) nie jest już wystarczającym czynnikiem znalezienia pracy.
Również najnowszy raport Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej (Dziennik, 3 sierpnia 2009) potwierdza wnioski płynące z mojego ba-dania. Eksperci Ministerstwa Pracy twierdzą bowiem, że powroty do Polski są na małą skalę i że pracujący na emigracji Polacy biorą pod uwagę fakt, iż Polska jest również dotknięta kryzysem dlatego decydu-jąc się na zmianę kraju pracy wybierają nie Polskę ale inny kraj Europy Zachodniej. Raport potwierdza istnienie problemu dekwalifi kacji, który dotknął ludzi młodych, posiadających wykształcenie wyższe a pracują-cych za granicą fi zycznie – dla nich powroty są bardzo bolesne.
Niemożność znalezienia pracy po powrocie to, jak wynika z moich badań, najważniejszy czynnik wypychający z powrotem migrantów z Polski, i mimo deklarowanego powrotu na stałe do Polski, następuje kolejna fala wyjazdów bądź to do kraju emigracji bądź do innego kraju w którym zaistnieją możliwości pracy i zarobków.
Mimo deklarowanych przez 76% respondentów powrotów z powodów zachowawczych (powrót był wcześniej planowany) przeważającą strate-gią migrantów powrotnych biorących udział w badaniu był tymczasowy/
okazjonalny powrót do Polski z myślą o kolejnym wyjeździe za granicę.
Zgodnie z typologią Kinga (1986) był to najczęściej powrót związa-ny z re-migracją, na kolejzwiąza-nych miejscach uplasowały się zaś powroty związane z drugą emigracją bądź też powroty cyrkulacyjne i sezonowe.
Jednocześnie bowiem 23% respondentów stwierdziło, że nie wró-ciło na stałe a 30% nie miało wyrobionej opinii w tej sprawie. Wśród osób planujących wyjazd (kolejną migrację) z Polski 78% twierdziło, że wyjedzie jeszcze w tym roku. 18% migrantów powrotnych planowało kolejną migrację już ‘na stałe’, dla kolejnych 18% miałby to być wyjazd trwający dłużej niż 12 miesięcy.
W okresie 5 lat od otwarcia rynków pracy dla Polaków w roku 2004 większość respondentów biorących udział w badaniu tkwi w pętli pu-łapki migracyjnej.
Skala migracji powrotnych może się nasilić. Czy będą to powroty na stałe czy też, jak zaobserwowano w niniejszym badaniu, głównie powroty ‘eksploracyjne’, zależy przede wszystkim od sytuacji gospodar-czej Polski i stopy bezrobocia zwłaszcza w ujęciu regionalnym.
Kolejne pytania jakie powinniśmy sobie stawiać, to czy powroty które nastąpią w bliższej i dalszej przyszłości spowodują, iż migranci powrotni staną się aktorami zmiany społecznej i wreszcie czy jakiejkol-wiek zmiany społecznej możemy od nich jeszcze oczekiwać?
Weinar (2002:42) pisze:
‘Zmiana społeczna może mieć wiele form: zmiany w świadomości społecznej, zmiany w zwyczajach i rytuałach codzienności, zmiany w poziomie życia. Mogą one zaistnieć w różnym stopniu nasilenia i w różnym czasie. Ich cechą wspólną jest istnienie bodźca, który wywołuje takie reakcje. Aktor zmiany społecznej to jednostka gene-rująca przemiany w różnych polach rzeczywistości społecznej. Jego wpływ może być zamierzony bądź niezamierzony, bezpośredni i po-średni. W procesie reemigracji aktor zmiany społecznej nie zawsze osiąga sukces, a nałożone na niego ograniczenia wypływają z siły decyzyjnej w kraju powrotu. Zmiany jakie może wprowadzić zale-żą głownie od zasobów, jakimi dysponuje on w momencie powrotu.
W przyjętej perspektywie zmiana generowana przez transfer kapita-łów aktora dotyczy odpowiadających im sfer rzeczywistości społecz-nej: ekonomicznej, społecznej i kulturowej.’
W sytuacji powrotów kryzysu gospodarczego siła decyzyjna reemi-grantów poakcesyjnych jest nieistniejąca a przywożony kapitał ekono-miczny stosunkowo mały. W odległej perspektywie można oczekiwać jednak wzrostu siły nabywczej kapitału ekonomicznego jak i społecz-nego.
Również w dłuższej perspektywie można spodziewać się, iż war-tością dodaną migrantów (choć niekoniecznie powrotnych) zwłaszcza w regionach wiejskich może być kapitał społeczny i kulturowy, transfe-rowany nie tylko po powrocie, ale również z kraju migracji poprzez nowo-czesne środki komunikacji, takie jak internet, faks, telefon komórkowy w formie nazwanej w literaturze przedmiotu social remittances (trans-fery społeczne) (Levitt, 2001).