Imperatywy systemu sprawozdawczości finansowej

Wziąwszy pod rozwagę kryterium prawdziwości, można powiedzieć, że realizacja sprawozdawczości finansowej zorientowana na jego spełnienie wymaga:

a) określenia branego pod uwagę aspektu i fragmentu świata obiektywne-go, czyli jego struktury;

b) sformułowania teorii objaśniającej i prognozującej ten fragment i aspekt; c) określenia sposobu reprezentacji stanu tego fragmentu i aspektu w świe-tle teorii;

Sytuacje te należy uznać za konkretyzacje funkcji imperatywnych, gdyż proces sprawozdawczości finansowej przebiega w systemie działania społeczne-go i jest przez nie determinowany na mocy jespołeczne-go fraktalności. Można je również wyrazić z perspektywy realizujących funkcje imperatywne podsystemów działania społecznego i ująć we wzór czteropolowy oraz w cybernetyczny wzór determinizmu informacyjnego (LIGAL). Funkcji kultywowania wzorów (L) odpowiadać będzie kultywowanie struktury obejmowanego świata, funkcji integracji (I) – jego objaśnianie, funkcji celów (G) – określanie jego stanów, funkcji adaptacji (A) – określanie występujących składników stanów. General-nymi mediami wymiany, które muszą mieć charakter symboliczny, będą pewne immanentne swoistości skonkretyzowanych funkcji imperatywnych, za które uważamy: obligujący wzór struktury obejmowanego świata, teorię sygnalizacji, sposób reprezentacji stanu (instrumentarium sygnalizacji) oraz sposób rozpo-znania (sygnalizacji) składników. Zatem jeśli:

• sytuację (a) określić mianem obejmowany świat, a właściwe jej medium mianem wzór obligujący;

• sytuację (b) mianem teoria stanu świata, a właściwe jej medium mianem

teorii sygnalizacji;

• sytuację (c) mianem stan świata, a właściwe jej medium mianem

kolek-cje sygnałów (sposoby reprezentacji);

• sytuację (d) mianem składniki świata, a właściwe jej medium mianem

sygnały (pomiar);

to wzory funkcji imperatywnych będą się przedstawiać, jak na schematach 2.12 oraz 2.13.

Schemat 2.12. Imperatywne komponenty systemu sprawozdawczości finansowej

Źródło: Opracowanie własne.

teoria stanu świata teoria sygnalizacji stan świata kolekcje sygnałów obejmowany świat wzór obligujący składniki świata sygnały L I G A

Schemat 2.13. Cybernetyczny wzór LIGAL determinizmu informacyjnego w systemie

sprawoz-dawczości finansowej

Obejmowany świat wzór obligujący L ----

Teoria stanu świata teoria sygnalizacji I

Stan świata kolekcje sygnałów G

Składniki świata sygnały A ----

Źródło: Opracowanie własne.

Na mocy fraktalności systemu działania społecznego, uwidocznione kom-ponenty i relacje będą występowały we wszystkich systemach sprawozdawczo-ści finansowej, bez względu na ich wielkość. Explicite bądź implicite wystąpią więc zarówno w systemie sprawozdawczości mikropodmiotu gospodarującego, jak i w systemie sprawozdawczości korporacji ponadnarodowych, a także w systemach regulacji sprawozdawczości finansowej. Zauważmy, że w świetle cybernetycznego wzoru LIGAL, reprezentacje (obraz) stanu świata i jego składników nie mogą wpływać na teorię stanu świata. Wpływa na nią natomiast wzór obligujący obejmowanego świata.

Schematy 2.12 i 2.13 nasuwają kwestię zidentyfikowania komponentów imperatywnych w realnych systemach sprawozdawczości finansowej. Podej-miemy ją w kolejnych rozdziałach, patrząc na nią przez pryzmat angloamery-kańskiego systemu regulacji sprawozdawczości finansowej, z uwzględnieniem ich podstawy konceptualnej, czyli ram konceptualnych. Ramy konceptualne mogą być teorią sygnalizacji, sprawozdania finansowe – zbiorami sygnałów, a elementy sprawozdań finansowych – sygnałami.

Najpierw jednak, w następnym rozdziale, przedstawimy sposób pozyskiwa-nia wiedzy o świecie według metodologii właściwej naukom społecznym. Czynimy tak z dwóch powodów. Po pierwsze, sprawozdawczość finansowa jako część rachunkowości przynależy razem z nią do ekonomii, a ta wchodzi w skład nauk społecznych35. Zatem metodologia poznawcza rachunkowości i sprawoz-dawczości finansowej zasadniczo będzie taka, jak metodologia poznawcza nauk społecznych, nawet jeśli w znacznym stopniu pozostaje to poza świadomością

35 Na temat korelacji nauk społecznych z systemem działania społecznego wypowiada się

także Habermas (patrz [Habermas 1999, s. 23] oraz [Habermas 2004, s. 438], który funkcję A interpretuje jako gospodarkę (zasoby) i wiąże z nią ekonomię, funkcję G jako politykę (cele) i wiąże z nią naukę o polityce, funkcję I jako wspólnotę społeczną (normy) i wiąże z nią socjologię oraz funkcję L jako kulturę (system utrzymania struktury, wartości) i wiąże z nią antropologię kulturową.

metodologiczną rachunkowców. Tę zasadniczą jedność chcielibyśmy wydobyć i podkreślić. Po drugie, zarysowanie istoty podejścia metodologicznego nauk społecznych pozwoli na zbudowanie odpowiedniej płaszczyzny skojarzeń, odniesień i inkluzji oraz na ulokowanie w niej imperatywnych komponentów sprawozdawczości finansowej.

3. Sprawozdawczość finansowa w świetle metodologii

nauk społecznych

Prawdziwa w sensie logicznym i weryfikowalna empirycznie wiedza o świe-cie jest domeną nauki i badań naukowych. W rachunkowości chodzi o uzyskanie prawdziwej wiedzy o pewnym aspekcie wybranego fragmentu świata. Z punktu widzenia trafności (prawdziwości) i weryfikowalności wiedzy, podejścia badaw-cze nauki i rachunkowości powinny więc mieć cechy wspólne. W kręgu angloa-merykańskim rachunkowość zaliczana jest do nauk społecznych¹ i dlatego jej podejścia i metodologię badawczą należy ujmować z ich perspektywy.

Problematyka metodologii nauk i metod badawczych, w tym nauk społecz-nych, ma obszerną i znakomitą literaturę w różnych krajach i w różnych językach, także na gruncie polskim (np. [Ajdukiewicz 2000], [Nowak S. 2007], [Globler 2006]). Jednak ze względu na przyjętą przez nas perspektywę

1 Jako punkt wyjścia dla tego stwierdzenia Mautz bierze definicję Seligana z 1930 r., według

której: „Nauki społeczne mogą zatem być zdefiniowane jako te z nauk mentalnych lub kulturo-wych, które mają do czynienia z indiwiduami jako członkami grup” (E. R. A. Seligan, A. Hanson,

Encyclopedia of the social sciences, za: [Mautz 1963, s. 1]), by ostatecznie stwierdzić:

„Rachun-kowość ma do czynienia z przedsiębiorstwami, które niewątpliwie są grupami społecznymi; skoncentrowana jest na transakcjach i innych zdarzeniach ekonomicznych, które mają konsekwen-cje społeczne i wpływają na relakonsekwen-cje społeczne; wytwarza wiedzę, która jest użyteczna i ważka dla istot ludzkich zaangażowanych w działalność mającą implikacje społeczne; jej natura ma głównie mentalny charakter. Zatem, na podstawie dostępnych świadectw, rachunkowość jest nauką społeczną” [Mautz 1963, s. 319]. Hendriksen i van Breda są zdania, że „rachunkowość nie jest mechanicznym ćwiczeniem ani zbiorem reguł, które mogą być aplikowane przez komputer. W najlepszym razie jest nauką społeczną. Niektórzy mogliby powiedzieć, że wciąż jest sztuką. Wymaga ona – i będzie wymagała – rozważnych ocen sytuacji ze strony odpowiedzialnych profesjonalistów” [Hendriksen, van Breda 1992, s. 114]. Godfrey, Hodgson, Holmes i Tarca napisali już bez cienia wątpliwości, że „Rachunkowość jako nauka społeczna jest dwukierunkowa i bez rachunkowców nie ma celu ani odrębnego istnienia. Mierząc i komunikując realność, rachunkowcy odgrywają krytyczną rolę w kreowaniu rzeczywistości” [Godfrey, Hodgson, Holmes, Tarca 2006, s. 439]). Klasycznie nauki społeczne obejmują: antropologię, psychologię, socjologię, nauki polityczne, prawo, historię i ekonomię (która zajmuje się produkcją, dystrybucją i konsumpcją dóbr i usług, oraz teorią gospodarek i systemów ekonomicznych, i zarządzaniem nimi [AHCD, 1997, s. 1292]).

wą i wynikającą stąd potrzebę spójności spojrzenia, wybrane zagadnienia metodologii nauk społecznych przedstawimy przede wszystkim na podstawie współczesnych ujęć angloamerykańskich, a głównie według [Frankfort-Nach- mias, Nachmias 2000], [Babbie 1995] oraz [Parsons, Shils 1962]2. Pozwoli to na ukazanie jednego z kluczowych elementów (choć raczej niedostrzeganego) kontekstu rozwoju angloamerykańskiej rachunkowości i sprawozdawczości finansowej.