Sprawozdawczość finansowa w świetle teorii systemu działania społecznego

Rachunkowość – w której jedno z kluczowych miejsc zajmuje sprawozdaw-czość finansowa – definiowana jest jako system pomiaru i komunikowania informacji ekonomicznej. Funkcjonalna teoria systemu działania społecznego ukazuje kluczową rolę informacji w kształtowaniu zasobów i przepływów energii. Efektywny wpływ na te przepływy i zasoby wymaga ich znajomości, co staje się możliwe dzięki pomiarowi. Pomiarem zasobów i przepływów szeroko rozumianej energii oraz ich społecznych determinant zajmuje się właśnie rachunkowość. Patrząc zatem z perspektywy socjologicznej, można powiedzieć, że rachunkowość polega na pomiarze energii9 w społecznym systemie działania oraz włączaniu

9 I powinności z nią związanych, przy czym chodzi tu o energię w postaci czystej (pola) lub

energię uwięzioną w nieożywionych i ożywionych zasobach substancjonalnych. Stosownie do

fundamentalnej zależności E = mc2, zasoby materialne są równoważne energii.

I

G

L

A

wyników tego pomiaru do strumienia oddziaływań informacyjnych. Uwzględnia-jąc ponadto charakterystyczną dla systemów społecznych tendencję do utrwalania (instytucjonalizacji) powtarzalnych wzorów postępowania, spodziewać się można powstania pewnych wzorców dokonywania pomiarów energii i komunikowania ich wyników, czyli powstania standardów pomiarowych i sprawozdawczych. Ten wniosek w szczególności odnosi się do sprawozdawczości finansowej i można go zilustrować, wykorzystując cybernetyczne ukierunkowanie sterowania w systemie działania społecznego, co zaprezentowano na schemacie 2.6.10

Schemat 2.6. Sprawozdawczość finansowa w systemie działania społecznego z domknięciem

informacyjnym (LIGAL) Informacja Kultywowanie wzorów ---- --- Integracja Sprawozdawczość finansowa Osiąganie celów Adaptacja ---- --- Energia Źródło: Opracowanie własne.

Aby wyniki pomiaru mogły być efektywnie włączane do strumienia oddzia-ływań informacyjnych, muszą nie tylko dostatecznie dobrze oddawać obserwo-waną rzeczywistość, lecz także przybierać postać pasującą do właściwości tegoż strumienia. Ta zaś zmienia się, jak wiemy, w zależności od obsługiwanej funkcji. Stosownie do funkcjonalnej teorii uogólnionych środków wymiany, w systemie adaptacji informacja przybiera postać pieniądza, czyli jest to informacja skwantyfikowana i wyrażona w jednostkach pieniądza. Przepływ energii w społecznych systemach działania jest bowiem, według funkcjonalisty, koordynowany – w aspekcie adaptacji – za pomocą symboli wyrażonych pieniądzem. Nic więc w dziwnego, że pieniądz stał się generalną jednostką miary stosowaną przy rachowaniu stanów i przepływów zasobów i towarzyszą-cych im zobligowań.

Z drugiej strony ten fakt sugeruje, iż rachunkowość – łącznie ze sprawoz-dawczością finansową – jest immanentną częścią imperatywnej funkcji adapta-cji, czyli kwestią gospodarowania, niezależnie od tego, w obrębie jakiego rodzaju systemu ono się odbywa – w systemie adaptacji, osiągania celów,

integracji czy kultywowania wzorów. Funkcjonalna wizja systemów społecz-nych objaśnia więc powszechną obecność rachowania wszędzie tam, gdzie zachodzą procesy adaptacji-gospodarowania, tj. w obrębie każdej z funkcji imperatywnych i na różnych szczeblach hierarchii systemów społecznych. Zatem sprawozdawczość finansowa powinna wystąpić nie tylko przy realizacji funkcji adaptacji (domena zasobów i struktur ekonomicznych – obszar pienią-dza), ale także przy realizacji funkcji osiągania celów (domena struktur rządzą-cych – obszar władzy), integracji (domena struktur scalająrządzą-cych – obszar wpły-wów kształtujących i podtrzymujących „normalne” wzory instytucjonalne11 oraz niwelujących bądź usuwających ich „dewiacje”) oraz kultywowania wzorów (obszar powinności, czyli inaczej obszar wartości). Zatem właśnie socjologiczna perspektywa funkcjonalna unaocznia konieczność występowania rachunkowości w jednostkach niezorientowanych na zysk, m. in. takich jak władze państwowe i lokalne. Rachowanie bowiem współwarunkuje prawidłowość realizacji funkcji adaptacyjnej w społecznym systemie działania. Zwróćmy jeszcze uwagę, że obecność adaptacji w każdym z segmentów funkcjonalnych systemu społeczne-go sugeruje potrzebę zespalania wyników pomiaru w celu uzyskania obrazu całości, co wskazuje na występującą w rachunkowości konsolidację jako na zjawisko obiektywne.

Do tego, co dotąd zostało powiedziane o konsekwencjach funkcjonalistycz-nego spojrzenia na rachunkowość, dodajmy jeszcze i to, że system rachunkowo-ści jest także systemem działania społecznego, będącym częrachunkowo-ścią systemu nadrzędnego. Rachunkowość bowiem to nie tylko zbiór procedur i wzorów, lecz także ludzie, posługujący się nimi w swych działaniach. Rachunkowość „bez rachunkowców nie ma celu ani odrębnego istnienia” [Godfrey, Hodgson, Holmes, Tarca 2006, s. 439]. Zatem system rachunkowości, łącznie ze sprawoz-dawczością finansową, musi realizować imperatywy funkcjonalne, obejmujące adaptację, osiąganie celów, integrację i kultywowanie wzorów. Adaptacja w systemie rachunkowości to w pierwszym rzędzie kwestia organizmów ludzi bądź grup ludzi i dostępnych im narzędzi, osiąganie celów to ludzkie osobowo-ści, integracja to interakcje społeczne wiążące osoby, kultywowanie wzorów (wartości) to rzecz kultury i jej symboli. O wszystkich tych atrybutach systemu rachunkowości wzmiankują jego badacze, ale z reguły poprzestają jedynie na stwierdzeniu ich występowania, bez próby objaśnienia.

Przyjrzyjmy się jeszcze pokrótce hierarchicznym powiązaniom systemu ra-chunkowości. Jeśli przyjąć, że na centralnym szczeblu hierarchii systemów działania społecznego znajduje się państwo, to oczywiste jest, że nadrzędnym regulatywem informacji koordynującej przepływy energii i sposoby działania jednostek składowych jest jego człon L, czyli jego system kultywownia wzorów.

11 Przypomnijmy, że instytucjonalizacja odnosi się do tworzenia względnie stabilnych

Zatem wzorce tworzone i podtrzymywane w skali państwa będą oddziaływać na struktury wzorów jednostek składowych na mocy praw obiektywnych, zasadni-czo niezależnych od woli ludzi. Odnosi się to również do rachunkowości, która w praktyce funkcjonuje na danym szczeblu z wykorzystaniem wzorców pomia-rowych i sprawozdawczych, pochodzących z systemów wyższego rzędu. Oznacza to następującą sekwencję: zakładowy system rachunkowości wykorzy-stuje wzorce systemu branżowego, system branżowy wzorce systemu państwo-wego, ten zaś kształtuje swe wzorce z uwzględnieniem ponadpaństwowych wzorców regionalnych, które czerpią z wzorców światowych. Podkreślmy, iż jest to sekwencja konieczna, wynikająca z obiektywnej natury systemu działania społecznego. W tym sensie jest ona właściwie niezależna od świadomości i woli osób, a także od tego, czy wzorce mają charakter normy prawnej, czy normy zawodowej. Inną nieco kwestią jest natomiast rola woli osób w regulacji przepływów strumienia informacji koordynującej.

2.3. FUNKCJONOWANIE SPOŁECZNEGO SYSTEMU DZIAŁANIA W UJĘCIU