System działania społecznego według Talcotta Parsonsa

Jednym z podstawowych nurtów teorii socjologicznej jest funkcjonalizm, ujmujący systemy społeczne jako systemy działania1. Wśród jego kluczowych przedstawicieli jest socjolog amerykański Talcott Parsons2, dla którego system społeczny to każdy względnie trwały wzór interakcji międzyosobowych, a więc społeczeństwo jako całość, ale też jakaś jego część o właściwym sobie wzorze interakcji. Uważa on, że aby przetrwać, każdy system społeczny (rozumiany jako dowolny zorganizowany wzór interakcji) musi pomyślnie realizować cztery funkcje imperatywne3, którymi są ([Parsons 1961, s. 369–372], [Turner 1985, s. 39]:

• adaptacja, a więc pozyskiwanie z otoczenia odpowiednich zasobów oraz ich dystrybucja pomiędzy poszczególne elementy systemu (Adaptation – A);

• osiąganie celów, czyli ustalanie priorytetów w wiązce celów i mobilizo-wanie środków systemu do ich realizacji (Goal attainment – G);

1 Na temat teorii socjologicznej patrz [Turner 2004].

2 Talcott Parsons (1902–1979), Amerykanin, jeden z najwybitniejszych i najbardziej

wpły-wowych socjologów XX w. Jego główne prace skoncentrowane są wokół ogólnej teorii działania i systemów społecznych (funkcjonalizm strukturalny), syntetyzującej teorie ze wszystkich nauk społecznych. Jürgen Habermas (1929), najwybitniejszy z żyjących niemieckich filozofów i socjo- logów, a zarazem jeden z najwybitniejszych w świecie, napisał o Talcocie Parsonsie: „[…] do dziś nie można brać poważnie żadnej teorii społecznej, która przynajmniej nie zajmuje jakiegoś stanowiska wobec Parsonsa” [Habermas 2002, s. 352].

3 Funkcje są realizowane w ramach konkretnych struktur, czyli można mówić o

funkcjonal-nych konsekwencjach struktur. Takie właśnie przesunięcie emfazy ze struktury na funkcje doprowadziło Parsonsa do sformułowania nowej teorii systemu społecznego. Struktura ma być taka, aby wymagane funkcje były realizowane.

• integracja wewnętrzna, czyli koordynacja oraz utrzymanie właściwych i samopodtrzymujących się relacji pomiędzy elementami systemu (Integration – I);

• kultywowanie wzorów, a więc utrzymywanie przez składniki systemu odpowiednich właściwości i charakterystyk oraz regulowanie napięć i deforma-cji dotyczących elementów i reladeforma-cji, co odnosi się także do stopnia instytucjona-lizacji i jej form (Latency, pattern maintenence – L).

W każdym ze wskazanych segmentów-imperatywów funkcjonalnych mają być rozwiązywane problemy tego samego rodzaju co w całym systemie, tj. problemy adaptacji, integracji, osiągania celów oraz kultywowania wzorców. Powstaje zatem swoista struktura funkcjonalna, w której występuje zjawisko samopodobieństwa, czyli – używając języka dynamiki systemów nieliniowych – pojawiają się fraktale4. W innym ujęciu system, w którego każdym elemencie powtarza się struktura całości, nazywany jest systemem holograficznym, zatem funkcjonalne podejście do systemu działania społecznego odkrywa jego hologra-ficzną naturę. Morgan [Morgan 1997, s. 107] jednoznacznie wskazuje, że organizacja może mieć charakter systemu holograficznego. Stwierdza on przy tym, że cechy całości zakodowane w każdej jej części pozwalają systemowi „uczyć się i samoorganizować oraz utrzymywać pełne funkcjonowanie całości nawet wtedy, kiedy poszczególne części funkcjonują źle lub zostaną usunięte” [Morgan 1997, s. 107]. Istotę funkcjonalnej koncepcji systemu społecznego zilustrowano za pomocą schematu 2.1, nazywanego też wzorem AGIL. Pod-kreślmy, że teoria ta wskazuje funkcje konieczne każdego systemu działania społecznego5, dotyczy więc także organizacji jako swoistej formy systemu, ujętej w skali mikro lub makro (państwo, grupy państw, ludzkość jako całość).

Parsons traktuje system działania społecznego jako składnik kondycji (na- tury) ludzkiej (the human condition), będącej przejawem uniwersum, które przedstawia świat w całości z perspektywy systemu działania i opisuje za pomocą czterech funkcji imperatywnych. Każdy z subsystemów uniwersum realizuje jeden z czterech imperatywów, tj. A, G, I lub L: subsystem fizykoche-miczny – procesy adaptacji, subsystem organiczny – procesy osiągania celów, subsytem działania społecznego – procesy integracji (za pomocą czterech systemów – funkcji imperatywnych), subsystem teliczny – procesy latencji, rozwiązując „ostateczne” kwestie znaczenia i poznania. Subsystemy w działa-niach wewnętrznych i we wzajemnych oddziaływadziała-niach wykorzystują generalne media wymiany: subsystem teliczny – ład transcendentny, subsystem działania społecznego – znaczenia symboliczne, subsystem organiczny – zdrowie, system

4 Fraktale w strukturze funkcjonalnego modelu systemu społecznego zdają się sugerować

przydatność podejścia właściwego dynamice nieliniowej do analizy systemów społecznych. W im- peratywach funkcjonalnych można by się dopatrywać atraktorów systemu społecznego, czyli punktów ciążenia, wokół których koncentrują się i do których ostatecznie zmierzają wszelkie działania.

Schemat 2.1. Funkcjonalny wzór systemów działania społecznego (AGIL)

Źródło: [Turner 1985, s. 39–40].

fizykochemiczny – ład empiryczny (prawa materii i energii). Parsons podkreśla, że wyodrębnienie systemu telicznego6 zakłada wiarę w istnienie dziedziny rzeczywistości ostatecznej7, co nadaje funkcjonalnemu wzorowi uniwersum inny status poznawczy, aniżeli statusy epistemologiczne pozostałych systemów, poddających się poznaniu naukowemu za pomocą metod nauk społecznych. Uniwersum według wzoru AGIL przedstawiono w schemacie 2.2, zaś według wzoru oraz LIGA w schemacie 2.3.

W funkcjonalnej teorii systemu działania społecznego krytyczne znaczenie mają oddziaływania pomiędzy czterema wymienionymi subsystemami funkcjo-nalnymi. Poszczególne składniki społecznego systemu działania są harmonijnie powiązane poprzez system wzajemnych usług, dających się sprowadzić do wymiany energii i informacji. Oddziaływania energetyczne przenikają kolejno od systemu adaptacji (który jest pierwotnym źródłem energii) do systemu kulty-

6 Telos – z greckiego „cel”, „koniec”.

Schemat 2.2. Funkcjonalny wzór systemów uniwersum kondycji ludzkiej: aspekt AGIL

Źródło: [Turner 2004, s. 46–47].

wowania wzorów, zaś oddziaływania informacyjne płyną w przeciwną stronę, tj. od systemu kultywowania wzorów (będącego pierwotnym źródłem informacji), przez system integracji, system osiągania celów, aż po system adaptacji. W ten sposób następuje ukierunkowanie sterowania, nazywane hierarchią cybernetycz-ną, a to z racji nadrzędnej roli przepływów informacji [Parsons 1961, s. 368– 369]. Cały system działania społecznego jest tym samym informacyjnie rozpięty pomiędzy subsystemem adaptacji a subsystemem kultywowania wzorów, przy czym informacja spełnia funkcję koordynującą wobec energii. Charakter generalnych nośników informacji występujących w strumieniach informacyj-nych jest pierwotnie determinowany przez imperatywne funkcje systemu, czyli A, G, I, L. Każda z nich warunkuje powstanie właściwego sobie uogólnionego nośnika informacji, który występuje w interakcjach z trzema pozostałymi systemami. Dla adaptacji uogólnionym medium informacji jest pieniądz, dla osiągania celów – władza, dla integracji – wpływ, zaś dla kultywowania wzorów – powinność (wartości).

Schemat 2.3. Funkcjonalny wzór systemów uniwersum kondycji ludzkiej: aspekt LIGA

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Habernas 2004, s. 454–455].

Te cztery uogólnione media informacji występują w przepływach we-wnątrzfunkcyjnych i międzyfunkcyjnych, zatem wszystkie występują w obrębie struktury adaptacji, która oddziałuje na pozostałe trzy typy za pomocą pieniądza, te zaś ze swej strony oddziałują na strukturę adaptacji odpowiednio za pomocą władzy, wpływu i powinności8. Podkreślmy jednak, że w ramach hierarchii cybernetycznej system niższego szczebla stanowi bazę energetyczną dla systemu szczebla wyższego. Oznacza to, że w systemie działania społecznego energia ma swe źródło w organizmach, które zasilają osobowości, te z kolei zasilają system społeczny, z niego zaś czerpie swą energię system kulturowy. Powstaje w ten sposób cybernetyczna hierarchia sterowania, nazywana też wzorem LIGA, który przedstawiono na schemacie 2.4.

8 Zauważmy, że uogólnione media wymiany mogą wystąpić jednie w postaci symbolicznej,

Schemat 2.4. Cybernetyczna hierarchia sterowania w funkcjonalnym ujęciu systemu działania społecznego (LIGA) rzeczywistość wartości ostatecznych wysoki poziom informacji

Kultywowanie wzorów L Kultura --- ---

Integracja I Społeczeństwo hierarchia

czynników warunkujących

hierarchia czynników regulujących

Osiąganie celów G Osobowość

Adaptacja A Organizm --- ---

środowisko fizyczno-organiczne

wysoki poziom energii

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Habermas 2002, s. 432].

Istnienie tej hierarchii powoduje, że podsystemy funkcjonalne nie mogą od-działywać na siebie w dowolny sposób podczas przepływu informacji, ale jedynie w kierunku wyznaczanym przez strzałkę przepływu informacji. Według Parsonsa, strzałka skierowana ku górze wskazuje hierarchię warunków, które dla danego skumulowanego poziomu funkcjonalnego są konieczne, lecz niewystar-czające, zaś skierowana w dół – hierarchię warunków regulujących w sensie cybernetycznym. Ruch w dół oznacza regulację coraz większej liczby warunków koniecznych, co czyni możliwą implementację wzorów, planów i programów [Habermas 2002, s. 431–432]). Systemy ulokowane wyżej w hierarchii cyberne-tycznej są względnie obfite w informację, systemy położone niżej posiadają większą energię. W sensie cybernetycznym oznacza to determinizm kulturowy, przejawiający się tym, że wzory kultury są źródłem informacji sterujących dla pozostałych podsystemów.

Zauważmy, iż wzór LIGA uwidacznia odrębność i otwartość systemu działa-nia społecznego. Rozpięty między środowiskiem fizyczno-organicznym a rze- czywistością wartości ostatecznych, funkcjonuje w wyodrębnionym fragmencie czasoprzestrzeni, w powiązaniu i ze środowiskiem, i z rzeczywistością wartości ostatecznych. Zauważmy też, że ani Parsons, ani Habermas zdają się nie podej-mować w sposób otwarty kwestii informacyjnego wpływu systemu adaptacji (pieniądz jako miara) na system kultywowania wzorów. Przyjęcie, że taki wpływ istnieje – przynajmniej poza uniwersum kondycji ludzkiej – byłoby zgodne z informacyjnym odczuwaniem organizmu na poziomie osobowości i z faktem reagowania organizmu na środowisko fizyczno-organiczne oraz domykałoby przepływ informacji w ramach danego układu funkcji imperatywnych bez odcinania wpływu pozostałych układów (schemat 2.5) – co zresztą sugeruje wprowadzona przez Parsonsa kwadratura funkcji imperatywnych i jej fraktalność.

Schemat 2.5. Cybernetyczne ukierunkowanie sterowania w ujęciu systemu działania społecznego

jako układu informacyjnie domkniętego (LIGAL)

Źródło: Opracowanie własne.

Zauważmy także, że w sensie ontologicznym układ funkcji imperatywnych wskazuje na system działania społecznego jako na byt elementarny, jakby trójpoziomowo złożony względem swych komponentów, z których każdy bezpośrednio sąsiaduje tylko z dwoma innymi (por. [Krzyżanowski 1994, s. 111–112]. Zatem funkcje bezpośrednio sąsiadujące z funkcją rozważaną kreują jej otoczenie, w którym należy ją analizować i interpretować.

2.2. SPRAWOZDAWCZOŚĆ FINANSOWA W ŚWIETLE TEORII SYSTEMU