Sprawozdawczość finansowa jako dobro publiczne

Z ekonomicznego punktu widzenia, dobra bywają klasyfikowane jako pry-watne bądź publiczne. Klasyfikacja ta dokonywana jest z uwzględnieniem takich bazowych atrybutów dóbr, jak dostępność konsumpcji i dostępność korzyści z konsumpcji. Dobra ograniczające dostępność konsumpcji i korzyści z niej płynących to dobra prywatne, natomiast dobra dopuszczające innych do kon-sumpcji i do korzyści z niej płynących to dobra publiczne. Istotę klasyfikacji według atrybutów bazowych oraz przykłady dóbr prywatnych publicznych zilustrowano w tabelach 1.1 i 1.2. Dobra niezaliczane do idealnych dóbr prywatnych bywają traktowane jako szeroko rozumiane dobra publiczne [Kaul, Grynberg, Stern 1999, s. 5].

Tabela 1.1. Konwencjonalna klasyfikacja dóbr

Dobro ^{Dostęp konkurencyjny} _(rival) ^{Dostęp niekonkurencyjny} _(nonrival)

Niewspółkorzystne (excludable)

Idealne (czyste) dobra prywatne Sieć

Dobra klubowe

(współkonsumowalne w ramach klubu)

Współkorzystne (nonexcludable)

Dobra podlegające przepełnieniu albo wyczerpaniu, jednakże dostępne dla wszystkich

Niektóre globalne dobra wspólne (orbita geostacjonarna)

Idealne (czyste) dobra publiczne Wartość egzystencjalna

Niektóre globalne dobra wspólne (otwarte morza, pas ozonowy)

Tabela 1.2. Dobra prywatne i publiczne według podejścia konwencjonalnego – przykłady

Dobro ^{Dostęp konkurencyjny} _(rival) ^{Dostęp niekonkurencyjny} _(nonrival)

Niewspó łkorzystne (excludable ) Kwadrant 1 Przykłady • chleb • teren • edukacja Kwadrant 2 Przykłady • badania i rozwój

• wiedza niekomercyjna (w rodzaju twierdzenia Pitagorasa) • normy i standardy

• system regulacji praw własności • respekt wobec praw człowieka • sygnały telewizyjne Ws pó łkorzystne (nonexcludable ) Kwadrant 4 Przykłady • atmosfera • dzika przyroda Kwadrant 3 Przykłady • światło księżyca • pokój i bezpieczeństwo/konflikt • prawo i porządek/anarchia

• stabilność sfery finansowej/nadmierna zmienność sfery finansowej

• stabilność ekonomiczna/słabnący wzrost

• potencjał wzrostu i rozwoju (jak choćby wykształcona siła robocza)

• efektywne rynki/nieefektywne rynki

• niepowstrzymywane/powstrzymywane rozprzestrzenia-nie się chorób kontaktowych/zlikwidowarozprzestrzenia-nie chorób kontaktowych

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Kaul, Mendoza 2003, s. 82].

W rzeczywistości bazowe atrybuty niektórych dóbr prywatnych są modyfi-kowane w trybie umowy społecznej, nadając im przez to status nieidealnych dóbr publicznych, co zilustrowano w tabeli 1.3. Ponadto procesy globalizacji spowodowały wyodrębnienie się dóbr publicznych lokalnych (krajowych) i glo- balnych, co przedstawiono w tabeli 1.4.

Tabela 1.3. Dobra z determinantą społeczną – poszerzona koncepcja dóbr publicznych

Dobro ^{Dostęp konkurencyjny} _(rival) ^{Dostęp niekonkurencyjny} _(nonrival) Dobro

Wykluczaj ące wspó łkorzystno ść (exc lus ive ) Kwadrant 1 Dobra prywatne • chleb • teren • edukacja Kwadrant 2

2A Dobra niekonkurencyjne przekształcone w niewspółkorzystne

• opatentowana wiedza o procesach wytwórczych

• telewizja kablowa i satelitarna

Niewykluczaj ące wspó łkorzystn oś ci (nonexc lus ive )

2B Dobra niekonkurencyjne niewspółkorzyst-ne utrzymywaniewspółkorzyst-ne jako współkorzystniewspółkorzyst-ne bądź w takie przekształcone • telewizja publiczna

• system regulacji praw własności • wiedza niekomercyjna (w rodzaju

twierdzenia Pitagorasa) • normy i standardy

• respekt wobec praw człowieka • jeszcze nierozpoznane „zła” (jak

choć-by nieodkryte zanieczyszczenia) Kwadrant 4 4A Dobra konkurencyjne uczynione (częściowo) niewspółkorzystnymi • atmosfera: pozwolenia na zanieczyszczenia powietrza

• zasoby ryb: kwoty połowowe • płatne drogi

Kwadrant 3 Czyste dobra publiczne

• światło księżyca

• pokój i bezpieczeństwo/konflikt • prawo i porządek/anarchia

• stabilność sfery finansowej/nadmierna zmienność sfery finansowej

• stabilność ekonomiczna/raptownie słabnący wzrost

• potencjał wzrostu i rozwoju/(jak choć-by wykształcona siła robocza) • efektywne/nieefektywne rynki • niepowstrzymywane/powstrzymywane

rozprzestrzenianie się chorób towych/zlikwidowanie chorób kontak-towych

• wiedza ucieleśniona w lekach 4B Dobra konkurencyjne utrzy-

mywane jako współkorzystne bądź takimi uczynione • atmosfera

• dzika przyroda w rodzaju zasobów ryb

• parki publiczne i rezerwaty natury

• podstawowe wykształcenie i podstawowa opieka zdro-wotna dla wszystkich

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Kaul, Mendoza 2003, s. 83].

Dom ena pu bliczna Dom ena pr ywatn a

Tabela 1.4. Dobra publiczne lokalne (krajowe) i globalne

Dobro ^{Dostęp konkurencyjny} _(rival) ^{Dostęp niekonkurencyjny} _(nonrival) Dobro

Wykluczaj ące wspó łkorzystno ść (exc lus ive ) Kwadrant 1 Dobra prywatne • krajowa bioróżnorodność • języki i tradycje narodowe • krajowe programy edukacji

publicznej

• krajowe zasoby wody • krajowe programy likwidacji

ubóstwa

Kwadrant 2

2A Dobra niekonkurencyjne przekształcone w wykluczające współkorzystność • wiedza komercyjna Niewykluczaj ące wspó łkorzystn oś ci (nonexc lus ive )

2B Dobra niekonkurencyjne utrzymywane jako niewykluczające współkorzystność bądź w takie przekształcone

• międzynarodowe sieci telekomunika-cyjne i transportowe

• wiedza niekomercyjna • normy i standardy

• respekt wobec praw człowieka • respekt wobec suwerenności narodowej • wielostronne umowy o handlu • harmonizacja języka

• globalizacja reklamy stylów życia oraz innych norm społecznych i instytucji Kwadrant 4 4A Dobra konkurencyjne uczynione (częściowo) wykluczającymi współkorzystność • terytorium geograficzne:

zastrzeżone strefy ekonomicz- ne w rodzaju ustanowionych w ramach Konwencji ONZ „Prawo morza”

• pas ozonowy: cele w zakresie redukcji substancji wyczerpu-jących ozon

• atmosfera: cele bądź kwoty w zakresie redukcji emisji dwu-tlenku węgla

Kwadrant 3 Czyste dobra publiczne

• światło księżyca

• pokój i bezpieczeństwo/konflikt • prawo i porządek/anarchia

• stabilność sfery finansowej/nadmierna zmienność sfery finansowej

• stabilność ekonomiczna/globalny zastój ekonomiczny

• Potencjał wzrostu i rozwoju/(np. wykształcona siła robocza)

• efektywne/nieefektywne (zintegrowa-ne) rynki

• zrównoważenie środowiskowe •

niepowstrzymywa-ne/powstrzymywane rozprzestrzenia-nie się chorób

kontakto-wych/zlikwidowanie chorób kontak-towych

4B Dobra konkurencyjne utrzymy-wane jako niewykluczające współkorzystności bądź takimi uczynione

• atmosfera

• globalna pula genetyczna promująca bezpieczeństwo żywnościowe

• elementarna edukacja i opieka zdrowotna dla wszystkich • nieobecność skrajnego ubóstwa

Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Kaul, Mendoza 2003, s. 98].

Dom ena pr ywatn a Dom ena pu bliczna

Patrząc na sprawozdawczość finansową przez pryzmat dóbr publicznych i prywatnych, dostrzegamy ją jako dobro publiczne wkomponowane w inne dobra, zależne od rachunkowości i sprawozdawczości finansowej (efektywność rynków, stabilność sfery finansowej i stabilność ekonomiczna) oraz związane z nimi normy i standardy (w tabelach 1.3 i 1.4 kolor szary). W przypadku ujawnień dla pełnego kręgu interesariuszy jest ona idealnym (czystym) dobrem publicznym stanowiącym element stabilności finansowej i rozwoju ekonomicz-nego zarówno szczebla lokalekonomicz-nego, jak i globalekonomicz-nego. W przypadku ujawnień ograniczonych do udziałowców jest dobrem klubowym, podobnie jak jej normy i standardy (którym jednak społeczeństwa często nadają status idealnego dobra publicznego)23.

Generowaniu i upowszechnianiu sprawozdań finansowych towarzyszy cha-rakterystyczny dla produkcji dóbr publicznych „problem gapowicza” (free-rider

problem). Polega on na tym, że koszty sprawozdawczości finansowej implicite

ponoszą aktualni udziałowcy (fundatorzy) podmiotu sprawozdawczego, a mogą z niej czerpać nieodpłatnie także pozostali interesariusze, w tym przyszli udziałowcy. Sytuacja ta rodzi tendencję do ograniczania informacji i powstawa-nia jej niedoboru, który jest jedną z form zawodności rynku (market failure). Wagę dostatecznej informacji i pożytki wynikające z zapobiegania niedoborowi informacji w systemach działania społecznego, którymi niewątpliwie są rynki lokalne i globalne, dobitnie uświadamia teoria gier na przykładzie „dylematu więźnia” (prisoner’s dilemma)24. Zatem w następnym rozdziale spojrzymy na naturę i funkcje sprawozdawczości finansowej z perspektywy funkcjonowania społecznego systemu działania i teorii działania komunikacyjnego.

23 Na temat informacji rachunkowościowej jako dobra publicznego patrz [Bromwich 1992,

s. 240–248].

24 Patrz np. [Kaul, Grynberg, Stern 1999, s. 7–8]; w odniesieniu do niekooperacyjnej gry

2. Sprawozdawczość finansowa w świetle funkcjonalnej

teorii systemu działania społecznego i teorii

działania komunikacyjnego

2.1. SYSTEM DZIAŁANIA SPOŁECZNEGO