PRAWA BILANSOWEGO
2. Informacja z systemu rachunkowości jako dobro ekonomiczne
Szczególną rolę w rzeczywistości gospodarczej odgrywa informacja finan-sowa pochodząca z systemu rachunkowości. W ocenie autora ta informacja spełnia również warunki uznania ją za dobro.
Po pierwsze, zaspokaja ona potrzeby informacyjne rozumiane jako treści niezbędne do wypełniania misji i osiągania celów organizacji go-spodarczej w sposób skuteczny i efektywny. Wynika to już z samej istoty rachunkowości i pełnienia przez nią funkcji informacyjnej. Jak stwierdza Dziekański (2012, s. 391), funkcja informacyjna zwłaszcza w rozwiniętej gospodarce rynkowej wychodzi na pierwsze miejsce jako integralna część systemu informacyjnego organizacji. Bez niej sprawne funkcjonowanie za-równo małych spółek handlowych, organizacji, jak i ogromnych holdingów jest niemożliwe. Zatem poprawność rachunku ekonomicznego jest ściśle związana z rachunkowością. Decydujące są zwłaszcza tworzone przez nią informacje (Micherda, 2005, s. 41). Rachunkowość jako subsystem systemu informacji jednostki, przynosi informacje niezbędne nie tylko do oceny re-zultatów działalności w określonym okresie, lecz również do podejmowania decyzji gospodarczych skutkujących w przyszłości.
Po drugie, informacja z rachunkowości jest przedmiotem sformalizo-wanego procesu. W związku ze sformalizowaniem reguł postępowania dotyczących gromadzenia, rejestrowania i raportowania informacji oraz stosowaniem jednolitej terminologii w systemie rachunkowości informa-cje pochodzące z tego systemu tworzą wspólny język, za pomocą którego członkowie danej organizacji mogą komunikować się ze sobą (Wouters i Verdaasdonk, 2002, s. 83). Proces ten można porównać do procesu pro-dukcyjnego. Zaangażowanie pracy i danych zgormadzonych w ewidencji księgowej oraz ewidencjach pomocniczych pozwala na stworzenie spra-wozdania finansowego będącego w istocie nośnikiem określonych danych o sytuacji majątkowej i finansowej przedsiębiorstwa oraz rezultatach jego działania. Sprawozdania te określa się w literaturze mianem produktów rachunkowości finansowej (Dziadek, 2013, s. 404).
Po trzecie, informacja finansowa zawarta w sprawozdaniu finansowym przyjmuje wymagany prawem nośnik. W polskiej praktyce gospodarczej od niedawna jest to forma elektroniczna, wyrażona w określonej strukturze logicznej. Jednak abstrahując od formalnego wymogu, sprawozdanie fi-nansowe przyjmuje się również w praktyce w formie papierowej – z racji jej czytelności. Mimo że formalnie nie stanowi ona sprawdzania finansowego, to jest formą prezentacji tych samych informacji.
Zatem autor postrzega informację płynącą z systemu rachunkowości, a w szczególności informacje finansowe zawarte w głównym „produkcie”
tego systemu, czyli w sprawozdaniu finansowym, jako dobro ekonomiczne.
Literatura wskazuje, że informacje finansowe wygenerowane w rachunko-wości są dla decydenta w większym stopniu sposobem rozwinięcia wiedzy o środowisku, w którym pracuje, aniżeli określonym wkładem wskazującym
2. Informacja z systemu rachunkowości jako dobro ekonomiczne 141
sposób rozwiązania problemów decyzyjnych (Hall, 2010, s. 303). Simon, Kozmetsky, Guetzkow i Tyndall (1954, s. 28) zaznaczają, że zaletą tych infor-macji jest fakt, że uwidaczniają niewidoczne problemy wynikające z działań operacyjnych oraz umożliwiają niezależną weryfikację bieżących lub zakoń-czonych operacji.
Dla ciągłości wywodu należy dokonać zaklasyfikowania dobra, jakim jest informacja finansowa. Jednym z kryteriów klasyfikacji dóbr jest brak konkurencyjności w konsumpcji, który oznacza, że dobro może być kon-sumowane przez wiele osób jednocześnie bez uszczerbku. To kryterium informacja finansowa spełnia, wykorzystanie jej przez jednego konsumenta nie oznacza, że drugi nie może z niej skorzystać (bez względu na to, czy czerpie z konsumpcji taką samą użyteczność).
Drugim kryterium jest możliwość wykluczenia jednostki z konsumpcji danego dobra. Przyporządkowanie tego kryterium może budzić wątpliwości.
W zależności od przyjętych przepisów danego kraju informacja ta może być powszechnie dostępna (jak jest np. w Polsce, gdzie sprawozdania finan-sowe spółek zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze Sądowym podlegają upublicznieniu i możliwy jest do nich nielimitowany dostęp) lub ograniczona tylko do konkretnych odbiorców sprawozdania. Dostępność informacji fi-nansowej będzie klasyfikowała to dobro do kategorii dóbr publicznych lub dóbr klubowych (w przypadku ograniczenia ich dostępności – do określo-nego grona, „klubu”). Przyjmując, że w Polsce istnieje powszechny dostęp do sprawozdań finansowych, czyli są to dobra publiczne, można rozważyć, czy upowszechnienie tego dobra nie niesie ze sobą negatywnych efektów zewnętrznych, jak np. w przypadku problemu gapowicza. Osoby, które nie ponoszą kosztów na pozyskanie tego dobra wskutek jego powszechnej dostępności, korzystają z dobra, na które zostały poniesione koszty ich wytworzenia, lecz same nie współuczestniczą w ich pokryciu. Pojawia się tu pytanie, kto ponosi koszty wytworzenia informacji finansowej. Obok twór-ców informacji są to koszty administracyjne (powszechnej dostępności).
Zatem część kosztów jest ponoszona przez całe społeczeństwo, mimo że niecałe społeczeństwo korzysta z tej informacji. Ponadto zmniejsza się motywacja twórców do jej sporządzenia (brak odzyskanych nakła-dów), przez co regulator musi motywować twórców negatywnie (przez system kar za niedostarczenie) do produkcji tych dóbr. Może to jednak wpływać na obniżenie jakości dostarczanych dóbr (ograniczenie kosztów sporządzania przez dobór najtańszych rozwiązań, co nie zawsze przynosi wymaganą użyteczność). Z drugiej strony należy rozważyć pozytywne publiczne efekty zewnętrzne, jakie niesie publiczny dostęp do informacji sprawozdawczej. Przede wszystkim sytuacja taka wzmaga
porównywal-ność sprawozdań. Każdy zainteresowany może sięgnąć do sprawozdań finansowych danego podmiotu z poprzednich okresów lub do sprawozdań finansowych podmiotów konkurencyjnych z bieżącego lub poprzednich okresów, by dokonać porównania efektów działalności. Ponadto każdy zainteresowany, czy to organ nadzoru, czy organ publiczny lub pracownik, ma powszechny dostęp do informacji finansowych o podmiocie, który go interesuje. Z pewnością wzmaga to edukację finansową i zwiększa jawność prowadzenia działalności gospodarczej. Rozważenie kreowanych w tej sytuacji efektów zewnętrznych i ich ocena wykracza poza ramy niniejszej monografii. W dalszej części autor skupi się na informacji finansowej jako na dobru publicznym.
Jak już wspominano, sprawozdanie finansowe jest tworzone według prawa bilansowego nadającego kształt informacji, która stanie się podstawą do podejmowania decyzji gospodarczych. Autor widzi zatem potrzebę two-rzenia i interpretacji prawa bilansowego, którego wykorzystanie przyczynia-łoby się do realizacji celu w postaci wiernego i rzetelnego odzwierciedlenia rzeczywistości w sprawozdanych finansowych. Narzędziem do osiągnięcia tego celu może być wykorzystanie ekonomicznej analizy prawa.
Zastosowanie ekonomicznej analizy prawa wiązało się z założeniem, że to, co stanowi o istocie prawa, daje się zredukować do faktów o cha-rakterze ekonomicznym. Istotą prawa bilansowego jest stworzenie ram prawnych dla prezentacji wiernego i rzetelnego odzwierciedlenia sytuacji jednostki w sprawozdaniu finansowym. Informacja pochodząca ze spra-wozdania finansowego z jednej strony ma stanowić dla osób korzystają-cych z niej użyteczną podstawę do podejmowania decyzji gospodarczych, z drugiej zaś powinna chronić dobro społeczne, jakim jest bezpieczeństwo obrotu gospodarczego. Postulowanym przez ustawodawcę stanem jest zachowanie relacji pomiędzy bezpieczeństwem obrotu gospodarczego a możliwymi prawami wyboru w wycenie i ujawnianiu składników majątku.
Aby zobrazować możliwość zastosowania ekonomicznej analizy prawa do prawa bilansowego, sprawozdania finansowe będą traktowane jako dobro, jako produkt. Innymi słowy, do celów ekonomicznej analizy prawa sprawozdanie finansowe (jako nośnik informacji z systemu rachunkowo-ści) to produkt44 rachunkowości. Uznanie informacji płynącej z rachun-kowości jako dobra jest punktem wyjścia do zastosowania w stosunku do prawa bilansowego podejścia charakterystycznego dla ekonomicznej analizy prawa. Zanim to nastąpi, autor opisze ogólne postulaty odnośnie do informacji, które można wykorzystać w ekonomicznej analizie prawa z zakresu rachunkowości.
44 W dalszej części autor będzie posługiwał się zamiennie pojęciami produkt i dobro.
3. Cechy jakościowe informacji jako dobra ekonomicznego 143