Koncepcja efektów zewnętrznych

Ostatnim z omawianych założeń teoretycznych ekonomicznej analizy prawa są efekty zewnętrzne. Ich występowanie jest nieuchronne. Przez Stiglitza (2004, s. 253–254) są one definiowane jako pozytywny lub negatywny wpływ działań danego podmiotu na stan i sytuację innych osób, bez odpowiedniej rekompensaty. W społeczeństwie, które podejmuje działania, nie jest zatem możliwe, aby ich uniknąć. Jest to socjologiczne przełożenie trzeciej zasady dynamiki Newtona, w myśl której każdej akcji towarzyszy reakcja. Zatem efek-ty zewnętrzne to pozyefek-tywne lub negaefek-tywne, uboczne, niezamierzone skutki działania jednego podmiotu na sytuację innego (innych) podmiotu, które nie zostały innym pomiotom wynagrodzone. Begg, Vernasca, Fischer i Dornbusch

(2011, s. 520) podkreślają, że efekty zewnętrzne wystąpią wówczas, gdy decyzja jednostki o produkcji lub konsumpcji fizycznie wpływa na produkcję lub konsumpcję innych jednostek. Efekty zewnętrzne mogą zatem wystąpić w przypadku konfliktu konsumpcji dwóch jednostek³⁵, jednak coraz częściej dyskutowanym problemem są efekty zewnętrzne na poziomie społeczeństwa – rozpatrywanie decyzji jednostek i wynikających z nich korzyści i kosztów społecznych³⁶. Istotnym aspektem efektów zewnętrznych jest to, że korzyści zewnętrznych nie da się w pełni „zawłaszczyć”, zaś kosztów zewnętrznych nie wlicza się w pełni w koszty produkcji podmiotów działających na rynku (Gory-nia, Bartosik-Purgat, Jankowska i Owczarzak, 2006, s. 186). Pozytywne efekty zewnętrzne występują, gdy zapewniane są korzyści innym osobom, za które działający podmiot nie otrzymuje bezpośrednio wynagrodzenia³⁷, natomiast negatywne efekty zewnętrzne pojawiają się wówczas, gdy działający podmiot może przenieść część kosztów na osoby nieuczestniczące w korzyściach z tej działalności i niebędące stroną transakcji³⁸ (www.nbportal.pl).

Występowanie efektów zewnętrznych wiąże się z nieefektywną alokacją zasobów. Jeżeli bowiem osoba generująca pozytywne efekty zewnętrzne nie otrzymuje za nie wynagrodzenia, to nie będzie miała motywacji do po-dejmowania działań generujących je. Z drugiej strony brak odzwierciedlenia kosztów efektów zewnętrznych w rachunku wyników jednostki spowoduje, że nie będzie ona podejmowała działań skierowanych na ich ograniczanie.

Słusznie zatem stwierdza Stiglizt (2004, s. 256), że brak odpowiednich re-kompensat prowadzi do nadmiernej produkcji dóbr wywołujących negatyw-ne efekty zewnętrznegatyw-ne oraz do niedostatecznegatyw-nej produkcji dóbr wywołujących pozytywne efekty zewnętrzne.

35 Dla przykładu jedna osoba ceni sobie czytanie książki w ciszy, a jej sąsiad ćwiczy grę na pianinie przy otwartym oknie. Drugi podmiot, ćwicząc, nie zachowuje ciszy, zakłócając konsumpcję pierwszego podmiotu. Jednak inna osoba, meloman, który przechodzi pod oknem, usłyszawszy dźwięki pianina, uzyskuje korzyść z ćwiczeń drugiej jednostki. Zatem czytający rozpoznaje ne-gatywne efekty zewnętrzne, natomiast meloman pozytywne efekty zewnętrzne.

36 W przypadku gdy w małym mieście podmiot gospodarczy, będący największym pracodaw-cą, tworzy farbę, a chemikalia z powodu oszczędności kosztów wylewa do pobliskiego jeziora, można rozpoznać efekty zewnętrzne na dwóch płaszczyznach: (1) maksymalizacja prywatnych zysków właściciela fabryki a zatrucie środowiska (konflikt jednostka a społeczeństwo) oraz (2) obawa przed utratą pracy a niszczenie środowiska (konflikt poszczególnych grup w jednym społeczeństwie).

37 Pszczelarz, przykładowo, będzie zbierał więcej miodu z pasieki ulokowanej w pobliżu sadu, z kolei krzewy i drzewa zapylane przez pszczoły lepiej owocują, co przyniesie sadownikowi dodatkowe dochody. Właściciele pasieki i sadu nie wypłacają sobie wzajemnie rekompensat – współpracując, korzystają z efektu synergii, czyli współdziałania dającego lepsze skutki niż suma osobnych działań (www.nbportal.pl).

38 Jeśli rzeka zostanie zanieczyszczona ściekami z rafinerii, rybacy nie będą mogli łowić w jej niższym biegu, wczasowicze zaś nie skorzystają z plaż przy ujściu do morza, co dotknie również właścicieli pensjonatów w tym rejonie. Rafineria natomiast nie wliczy wspominanych kosztów w cenę produkowanych przez siebie paliw (www.nbportal.pl).

2. Podstawy teoretyczne ekonomicznej analizy prawa 113

Wskazuje się różne sposoby przeciwdziałania efektom zewnętrznym, należą do nich (Stiglizt, 2004, s. 257–278; Cooter i Ulen, 2007, s 50–51;

www.nbportal.pl):

1. Internalizacja, czyli włączenie efektów zewnętrznych do rachunku wy-ników ich sprawcy, a wskutek tego otrzymywanie przez właściciela pełnych korzyści i ponoszenie wszelkich kosztów wynikających z wy-twarzania danego dobra.

2. Odpowiedni system praw własności, a w szczególności swoboda trans-feru. Każde ograniczenie praw własności obniża ich wartość rynkową przez to, że nie mogą być one przeniesione do podmiotu, który przypisuje im największą wartość (Ławrynowicz, 2004, s. 168), a w negocjacjach można wypracować odpowiedni system rekompensat, który ograniczy lub wyeliminuje występowanie efektów zewnętrznych.

3. System prawny obejmujący w szczególności:

a) zakazy – odnoszą się do produkcji i służą całkowitemu wyelimino-waniu niektórych kosztów zewnętrznych;

b) nakazy – poprzez takowe władze uznają, że dane dobro przynosi tak duże korzyści wszystkim obywatelom, iż powinno być finansowane z podatków jako dobro publiczne;

c) regulacje szczególne – stwarzające bariery w nadmiernym korzy-staniu z danego dobra, zarówno przez regulację efektów (np. handel limitami na emisję zanieczyszczeń), jak i przez regulację nakładów (np. konieczność budowania kominów o określonej wysokości);

d) innowacje – przez promowanie i stymulowanie rozwoju techniczne-go i technologicznetechniczne-go pozwalającetechniczne-go ograniczać efekty zewnętrzne;

e) ujawnianie informacji – informowanie społeczeństwa o wytworzonych efektach zewnętrznych (np. raporty CSR lub ochrony środowiska);

f) subsydia – władze dofinansowują określone dobra, które przynoszą korzyści zewnętrzne dla uzyskania większej ich produkcji i konsumpcji;

g) kary i podatki – są nakładane na podmioty wytwarzające koszty zewnętrzne i powodują wzrost kosztów działalności, co ma wpłynąć na podwyżkę cen produkowanych dóbr.

Przedmiotem zainteresowania ekonomicznej analizy prawa są możli-wości ograniczenia efektów zewnętrznych. W badaniach z zakresu ekono-micznej analizy prawa dokonuje się porównań rozwiązań prawnych pro-wadzących do ograniczenia nieefektywnej alokacji zasobów związanej z występowaniem efektów zewnętrznych, szczególny nacisk kładąc na efektywność wprowadzonych rozwiązań. Badania dotyczą również modeli negocjacji pomiędzy stronami, które dzielą między siebie efekty zewnętrzne niezależnie od ustaleń prawnych. Wykorzystują w tym celu model

przetar-gowy oraz teorie gier, badając wpływ środków ochrony prawnej przysługu-jących w przypadku naruszenia prawa własności.

Zdaniem autora problematyka efektów zewnętrznych jest we współcze-snym świecie bardzo istotna. W warunkach ograniczonej dostępności zaso-bów optymalizacja ich wykorzystania jest znacznym wyzwaniem. Niezależnie od tego, czy odbywa się na poziomie jednostkowym, czy społecznym, każda jednostka powinna rozważyć efekty swoich działań i dążyć do ograniczania negatywnych efektów zewnętrznych przy maksymalizacji pozytywnych efek-tów zewnętrznych. Wymaga to uwzględnienia ich oceny przy podejmowaniu decyzji gospodarczych, w tym decyzji związanych z obrotem gospodarczym.

Należy zauważyć, że wszystkie omówione koncepcje miały wspólną cechę. Każda z nich dotykała problematyki obrotu gospodarczego – efek-tywnej alokacji dóbr pomiędzy członkami społeczeństwa. Jak już wskazano wcześniej, skutki obrotu gospodarczego są przedmiotem zainteresowania rachunkowości, gdyż są one wykazywane w księgach rachunkowych oraz sprawozdaniach finansowych jednostek gospodarczych. Stąd przedstawio-ne koncepcje teoretyczprzedstawio-ne mogą zostać w pełni wykorzystaprzedstawio-ne w badaniu ekonomicznej analizy prawa bilansowego. Kluczowe jest jednak zapew-nienie efektywności tych norm prawa, dlatego niezbędne jest wyjaśzapew-nienie pojęcia efektywności, a następnie odniesienie tego pojęcia do efektywności prawa stosowanego w ekonomicznej analizie prawa.