Teoria dóbr publicznych i podział dóbr

Kolejną istotną podstawę teoretyczną ekonomicznej analizy prawa stanowi sposób rozpoznawania i określania dóbr. Podstawowy podział na dobra pu-bliczne i prywatne wywodzi się z teorii dóbr publicznych sformowanej przez Samuelsona (1954, s. 388–389), który stwierdził, że można wyróżnić dobra publiczne, czyli takie, w których nie da się nikogo wykluczyć z konsumpcji, a równocześnie jednostki nie muszą konkurować w konsumpcji takich dóbr.

Warunek braku możliwości wykluczenia z konsumpcji oznacza, że dostawca dobra nie może zapobiec użytkowaniu dobra (Hoppe, 1989, s. 27–46). Ist-nienie dóbr publicznych można wiązać z kategorią występowania potrzeb zbiorowych. Nie wszystkie ludzkie potrzeby mogą być zaspokajane poprzez mechanizm rynkowej alokacji dóbr i usług, gdyż naturalne cechy pewnych potrzeb powodują, że powinny być one zaspokajane w sposób zbiorowy, a tym samym nie ma podmiotu prywatnego, który będzie umotywowany do zaangażowania się w proces dostarczania dóbr i usług zaspokajających owe potrzeby. Dobra takie posiadają cechę charakterystyczną – ich odbiorcą jest całe społeczeństwo lub określona społeczność (Owsiak, 2005, s. 25–26).

Warunek braku konkurencyjności w konsumpcji wiąże się z faktem, że takie dobro może być konsumowane przez wiele osób jednocześnie. Z drugiej strony są dobra prywatne, które są kierowane do tych, których stać na ich za-kup, a zatem ich dostawca może wykluczyć określone jednostki z konsumpcji tych dóbr, jak również ich nabywca może je konsumować bez szkody dla in-nych jednostek. Prowadzi to do sytuacji, w której jednostki konkurują ze sobą o dobra prywatne, których chcą być posiadaczami. Jednak nie wyczerpuje to katalogu klasycznego podziału dóbr, który zaprezentowano w tabeli 10.

Tabela 10. Klasyczny podział dóbr w ekonomii Dobro Możliwość wykluczenia

z konsumpcji

Brak możliwości wykluczenia z konsumpcji Konkurencyjność w konsumpcji dobro prywatne wspólne zasoby Brak konkurencyjności w konsumpcji dobro klubowe dobra publiczne Źródło: (Jakubowski, 2005, s. 160; Wiatrak, 2005, s. 11).

Klasyczny podział dóbr obejmuje zarówno dobra publiczne, jak i dobra prywatne, jednak wprowadza dodatkowe dwie kategorie. Pierwszą z nich są wspólne zasoby, które można określić jako dobra, w odniesieniu do których trudno wykluczyć kogoś z konsumpcji, jednak kolejni użytkownicy obniżają ich ilość lub jakość. Są to obszary działalności człowieka, w których pro-wadzenie działalności gospodarczej nie jest pożądane, lecz ze względu na pewne ich ograniczenie jednostki starają się zagarnąć takie dobra dla siebie.

Klasycznym przykładem takiego dobra jest pastwisko, z którego korzystają stada owiec należące do różnych osób. Drugi typ dobra to dobra klubowe, czyli takie, w odniesieniu do których istnieje możliwość wyłączenia z kon-sumpcji, ale mogą być konsumowane przez wiele osób bez wzajemnego uszczerbku. W praktyce często identyfikuje się je jako te, w których konsu-ment musi ponieść niewielką odpłatność, jednak są one równo dostępne dla każdego (dla przykładu jest to przejazd komunikacją miejską). Jednak dobra klubowe pojawiają się również jako publiczno-prawne inicjatywy oddolne (Jakubowski, 2005, s. 32–33; Solarz, 2017, s. 204).

Dobra publiczne wiążą się z problemem gapowicza, czyli osoby, która korzysta z dobra publicznego, jednak nie ponosi kosztów korzystania z tego dobra. Przyjmując, że każde dobro ma swoją cenę oraz swój koszt, dobra publiczne powinny być współfinansowane przez społeczeństwo (np. w po-staci podatków). W przypadku bowiem dóbr publicznych wpłaty jednostek są co do zasady zbyt niskie, żeby mogły być sfinansowane samodzielnie. Ko-nieczne jest tu łączenie sił celem wytworzenia dobra prywatnego – jednostki powinny dążyć do efektywności indywidualnej rozumianej w ten sposób, że jeżeli jednostki chcą posiadać dobro, którego nie mogą samodzielnie nabyć, to udział w społecznej składce, która dostarczy to dobro, jest rozwiązaniem efektywnym. Wówczas żaden z uczestników społeczeństwa nie może być wykluczony z korzystania tego dobra. Jednak tutaj właśnie pojawia się pro-blem gapowicza – jednostka może chcieć uniknąć płacenia całości lub części składki na to dobro i dalej z niego korzystać. Otrzymuje ona wówczas korzyść w postaci korzystania z dóbr publicznych w stopniu przewyższającym jej udział w kosztach ich wytworzenia. W przypadku gdy coraz więcej członków społeczeństwa uniknie płacenia składki, dochodzi do swoistego paradoksu dóbr publicznych polegającego na spadku motywacji do ich dostarczenia.

Wówczas dobro, które może być publiczne, przyjmuje charakter dobra pry-watnego, gdyż składki społeczeństwa nie wystarczają na wspólne pokrycie kosztów jego dostarczenia, zatem sytuacja wraca do stanu, w którym każdy z uczestników musi zadbać o dobro indywidualnie. Rozwiązanie tego pro-blemu wiąże się z interwencją rządzących, która jest przedmiotem badania ekonomicznej analizy prawa. Postrzeganie dóbr w ekonomicznej analizie prawa jest zgoła inne niż w klasycznej ekonomii, co przedstawia tabela 11.

2. Podstawy teoretyczne ekonomicznej analizy prawa 109

Tabela 11. Podział dóbr w ekonomicznej analizie prawa Dobro Możliwość wykluczenia

z konsumpcji Brak możliwości wykluczenia z konsumpcji Konkurencyjność

w konsumpcji dobro prywatne prywatne efekty zewnętrzne

Brak konkurencyjności

w konsumpcji dobro klubowe publiczne efekty zewnętrzne

Źródło: (McNutt, 2000, s. 930).

Podobnie jak w przypadku poprzedniego podziału istnieją dobra prywat-ne i dobra publiczprywat-ne. Dobro prywatprywat-ne występuje wówczas, gdy konkuren-cyjne dobro jest własnością prywatną jednostki i to jednostka decyduje, czy może wykluczyć kogoś z jego konsumpcji. Wskazuje się, że efektywność wymaga, aby prawo własności tego dobra przysługiwało jednostce, która przypisuje mu najwyższą wartość. Dlatego jednostki mają chęć posiadania danego dobra większą niż chęć jego odsprzedaży, a planując transfer dobra, liczą koszty transakcyjne transakcji wymiany oraz targują się o dane dobra (Cooter i Ulen, 2007, s. 128).

Jeżeli jednostka, podobnie jak w przypadku dobra prywatnego, posiada możliwość wykluczenia innej jednostki z konsumpcji, lecz na dane dobro nie ma konkurencyjnej konsumpcji, to dobro to jest dobrem klubowym. Od-nośnie do dóbr klubowych należy dokonać pewnego ich uszczegółowienia.

Powinny być one postrzegane jako wytwór (grupy) klubu i ich konsumpcja odbywa się wówczas w ramach klubu. Wiąże się to z faktem ponoszenia kosztów wytworzenia tych dóbr, jednak koszty te nie są bezpośrednio od-noszone na to dobro. Związek między rzeczowym kosztem a wytworzonym dobrem nie ma charakteru bezpośredniego. Jest adresowany na rzecz grupy i nie jest identyfikowany z danym produktem. To członkowie klubu mają możliwość kontrolowania rozmiarów działalności i ilości wytwarzanego dobra. Prawdą pozostaje, że z użytkowania dóbr klubowych nie można całkowicie wykluczyć jednostki należącej do klubu i w ramach klubu nie ma konkurencji o dane dobro. Zróżnicowany poziom satysfakcji z konsump-cji dobra klubowego może wynikać natomiast z różnic w indywidualnych kosztach internalizacyjnych. Stopień kosztowej internalizacji zależy od charakteru dobra i kosztów transportu dobra, od miejsca jego wytworzenia i od miejsca jego odbioru. Możemy zatem mówić o jego zróżnicowanych kosztach wytworzenia i zróżnicowanych kosztach jego odbioru. Takie sy-tuacje mogą więc być miejscem publicznej interwencji, gdyż „rynek” dóbr klubowych jest związany z prywatnymi efektami zewnętrznymi i kosztami internalizacji (Kudłacz i Markowski, 2017, s. 21).

Na podstawie powyższej klasyfikacji dóbr w pracach z zakresu ekono-micznej analizy prawa podkreśla się, że najważniejsze jest posiadanie prawa do wykluczania osób z konsumpcji. Jeżeli konsumpcja dobra publicznego nie zależy od płatności, jednostki nie mają motywacji do ujawnienia swoich prawdziwych preferencji i stają się pasażerami na gapę. W momencie gdy wszystkie jednostki zachowują się podobnie, pojawia się brak skutecznego popytu na dobro. W literaturze podkreśla się, że tam, gdzie konsumpcja nie jest konkurencyjna, można łatwo zastosować wykluczenie. Ponieważ jednak koszt krańcowy dla poprzednich konsumentów dodania jednego do-datkowego konsumenta wynosi zero, cena powinna wynosić zero. W takim przypadku nie ma potrzeby wykluczania. Jednak koszty administracyjne dobra publicznego muszą być w jakiś sposób pokryte, a przy braku wyklu-czenia przez konkurencję zwykła metoda rynkowa nie pozwala na określenie ceny (McNutt, 2000, s. 931). Dlatego też wspólne zasoby i dobra publiczne zostały określone jako szczególne źródła generowania efektów zewnętrz-nych (Cornes i Sandler, 1996, s. 6; Froster, 1999, s. 313–327). Jeżeli nie można wykluczyć jednostki z konsumpcji, a istnieje określona rywalizacja o dane dobro, to pojawią się prywatne efekty zewnętrzne. Natomiast brak wykluczenia z konsumpcji i jednocześnie brak konkurencyjności generują publiczne efekty zewnętrzne. Celem zobrazowania można posłużyć się przykładem parkingu, co zaprezentowano w tabeli 12.

Tabela 12. Parking jako przykład dobra generującego efekty zewnętrzne Dobro Możliwość wykluczenia

z konsumpcji Brak możliwości wykluczenia z konsumpcji Konkurencyjność

w konsumpcji parking prywatny, swoboda

parkowania parking zatłoczony,

trudności w parkowaniu Brak konkurencyjności

w konsumpcji parking wspólny, swoboda

parkowania parking pusty, brak samochodów Źródło: Opracowanie własne.

W przypadku wykluczenia innych kierowców z parkingu prywatnego uzyskujemy swobodę parkowania, nikt nie może stanąć na naszym miej-scu parkingowym. Jeżeli parking należy do określnej grupy osób, dzielą one między siebie koszty jego utrzymania. Grupa podmiotów korzystająca z parkingu będzie tak liczna, dopóki wszyscy będą mieli swobodę parkowa-nia. W przypadku gdy pojawią się trudności, mogą oni wyłączyć członków grupy, np. przez podwyższenie opłat za parkowanie lub brak udostępniania kolejnych miejsc parkingowych. Jeżeli jednak nie można wykluczyć żadne-go podmiotu z konsumpcji miejsca parkinżadne-goweżadne-go, to pojawia się kwestia

2. Podstawy teoretyczne ekonomicznej analizy prawa 111

rywalizacji o dobro. Parkowanie przy centrum handlowym, gdy wiele osób chce skorzystać z usług centrum, będzie generowało taką rywalizację, przy jednoczesnym braku możliwości wykluczenia kogokolwiek z parkowania.

Wywołuje to efekty zewnętrzne dla kierowcy w postaci chociażby utraty cza-su czy ryzyka zarysowania samochodu. Jednocześnie osoba mieszkająca niedaleko może korzystać z parkingu w prywatnych celach, zostawiając samochód nie tylko na czas zakupów – będą to dla niej pozytywne efekty zewnętrzne. Jeżeli jednak nie istnieje konkurencja na to dobro, to parking będzie co do zasady pusty. Parking daleko od infrastruktury publicznej nie będzie zachęcał kierowców do korzystania z niego. Pojawia się pytanie o marnotrawstwo zasobów i sposób wykorzystania przestrzeni publicz-nej. Można bowiem spożytkować to miejsce na inne cele. Z drugiej strony nieużytkowany parking jest miejscem, gdzie dzieci z niedalekiego osiedla przychodzą jeździć na rolkach czy wrotkach. Zatem taki parking generuje publiczne, negatywne i pozytywne, efekty zewnętrzne.

Zdaniem autora problematyka dóbr i dostępności do nich była i jest zawsze aktualna. Ekonomia zajmuje się tworzeniem i podziałem dóbr w wa-runkach ograniczonych zasobów, a prawo reguluje kwestie własności dóbr i ograniczonych praw do rzeczy. Teoria dóbr wykorzystywana w ekonomicz-nej analizie prawa wprowadza dodatkowo zagadnienie efektów zewnętrz-nych, które będą przedmiotem odrębnego omówienia. Jednak przydatność tej koncepcji wyraża się w przejrzystej klasyfikacji dóbr i wskazaniu ob-szarów, w których powinna wystąpić neutralizacja negatywnych efektów zewnętrznych oraz wykorzystanie w maksymalnym możliwym stopniu pozy-tywnych efektów zewnętrznych. Takie działania, zarówno w sferze prawnej, jak i w działaniach pojedynczych podmiotów, pozwalają na budowanie dobrobytu indywidualnego, a często równolegle dobrobytu społecznego.