INFRASTRUKTURA KULTURALNO-OŚWIATOWA

Elementy wyposażenia należące do tej grupy występują stosunkowo często na obszarach wiejskich, a szkoły są identyfikowane z podstawowym wyposaże-niem usługowym wsi. Ze względu na potrzeby korzystania obejmują zarówno grupę usług obligatoryjnych (szkoła podstawowa, gimnazjum), jak i fakulta-tywnych (przedszkole, biblioteka, świetlica). Cechy te odmiennie wpływają na częstotliwość korzystania, a tym samym kształtują ich przestrzenne rozmiesz-czenie. Bardzo istotnym czynnikiem wpływającym na lokalizację tych placó-wek są cechy społeczno-demograficzne ludności wiejskiej.

W badanej grupie obiektów infrastruktury społecznej najczęściej spotyka się szkoły podstawowe. Procentowy udział wsi posiadających szkołę wzrasta pro-porcjonalnie do ich wielkości. Nie było jej w żadnej wsi liczącej mniej niż 200 mieszkańców oraz w 87% w grupie zamieszkiwanej przez 200—400 osób. Ten element infrastruktury społecznej pojawia się częściej dopiero we wsiach więk-szych. W grupie wielkościowej o zaludnieniu 400-600 osób szkoła podstawowa znajduje się w dwóch trzecich wsi, przy czym w większości z nich (58%) edu-kacja odbywa się w szkołach 3-klasowych. We wsiach liczących 600-1000 mieszkańców tylko sporadycznie brak jest tego elementu infrastruktury, a poza nielicznymi przypadkami nauczanie odbywa się w szkołach 6-klasowych, czyli w zakresie podstawowym, przewidzianym w reformie oświatowej.

Liczba dzieci uczęszczających do 3-klasowych szkół podstawowych wynosi 30-50 uczniów. Szkoły obsługują jedną, a najczęściej kilka mniejszych wsi, tworzących zespół osadniczy, który zamieszkuje co najmniej 700-1200 osób. Najmniejsze, samodzielne wsie z 3-klasową szkołą podstawową liczą 350-430 mieszkańców. Liczba uczniów w 6-klasowych szkołach podstawowych ma do-syć szerokie granice - od około 60 do prawie 400 dzieci. Obsługiwany przez szkołę zespół osadniczy obejmuje na ogół ponad 1,5 tys., a sporadycznie mniej niż I tys. mieszkańców.

Nowym elementem w systemie oświatowym jest gimnazjum, które znajduje się w 13% wsi w grupach wielkościowych obejmujących 600-1500 mieszkań-ców. Częściej gimnazja występują we wsiach większych - w co trzeciej wsi liczącej 1,5-2 tys. osób oraz w 87% największych miejscowości, o zaludnieniu powyżej 2 tys. mieszkańców. Funkcjonują najczęściej w zespołach osadni-czych, złożonych z trzech lub większej liczby wsi, które zamieszkuje minimum

1,8 tys. mieszkańców. Dopiero samodzielne wsie mające co najmniej 2-2,5 tys. mieszkańców, mogły liczyć na lokalizację placówki gimnazjalnej. W badanych wsiach do najmniejszych szkół gimnazjalnych uczęszczało po około 60 uczniów, a największe kształciły po 200 uczniów. Przy znacznym rozdrobnie-niu osadnictwa wiejskiego gimnazjum powstawało tylko we wsi gminnej. Zja-wisko to jest częste na obszarach wiejskich z dominacją funkcji rolniczej.

Gim-nazja we wsiach gminnych kształcą młodzież z całej gminy, niekiedy ponad 400 uczniów.

Przeprowadzona w 1999 roku reforma systemu oświaty miała między innymi na celu koncentrację sieci placówek, z czym wiązała się likwidacja niektórych małych szkół wiejskich. W okresie przed wprowadzeniem reformy oświatowej lub w jej trakcie zlikwidowano 33% szkół podstawowych w bada-nej próbie 45 wsi, liczących mniej niż 600 mieszkańców. Należy dodać, że wcześniej tylko 40% miejscowości w tej grupie miało szkołę podstawową. Zapoczątkowany proces będzie zapewne kontynuowany w miarę poprawy bazy materialnej i organizacji funkcjonowania systemu oświaty na poziomie podsta-wowym. Oprócz spodziewanej poprawy jakości kształcenia i korzyści ekono-micznych czynnikiem wyznaczającym taki kierunek jest przebieg procesów demograficznych, a zwłaszcza spadek przyrostu naturalnego i związana z tym depopulacja na niektórych terenach wiejskich.

Badania empiryczne pozwalają sformułować wniosek, że w przyszłości gimnazja będą funkcjonować w samodzielnych wsiach lub w wyraźnie wy-kształconych zespołach osadniczych, liczących 3-3,5 tys. mieszkańców. Miej-scowości o liczbie ludności przekraczającej 600 osób, a wraz z zespołem osad-niczym ponad 1,5 tys. mieszkańców, będą w przyszłości w stanie zachować na swoim obszarze szkołę podstawową. Wydaje się, że kształtowanie zespołów osadniczych i ich wzajemna integracja na poziomie lokalnym powinna odbywać się wokół sieci szkół podstawowych. Szkoła wiejska ma bowiem do spełnienia wiele funkcji, oprócz edukacyjnej można wyróżnić kulturową, socjalną czy opiniotwórczą.

Usługi w zakresie wychowania przedszkolnego występują rzadziej niż usługi świadczone przez szkoły podstawowe. Przedszkole funkcjonuje w co drugiej wsi liczącej 600-1000 osób i staje się powszechne dopiero we wsiach liczących 1-2 tys. mieszkańców, gdyż tylko w 17% miejscowości w tej grupie nie ma placówki przedszkolnej. Pełne zaspokojenie potrzeb pojawia się dopiero we wsiach liczących ponad 2 tys. mieszkańców. W mniejszych wsiach przedszkola występują sporadycznie i tylko w ośrodkach będących centralną wsią zespołu osadniczego. Dzieci korzystają wówczas z przedszkola w położonej w pobliżu większej miejscowości lub z oddziału przedszkolnego w miejscowej szkole. Oddziały przedszkolne funkcjonują najczęściej w mniejszych miejscowościach i razem ze szkołami 3-klasowymi tworzą zespoły szkolno-przedszkolne.

Liczba dzieci w przedszkolach jest zróżnicowana w zależności od liczebno-ści populacji obsługiwanej przez daną placówkę oraz sposobu zorganizowania przedszkola. Analiza wykazała, że do 33% z ogólnej liczby przedszkoli uczęsz-cza mniej niż 30 dzieci. Są to placówki zlokalizowane we wsiach lub w zespo-łach osadniczych, zamieszkiwanych najczęściej przez 1-2 tys. mieszkańców, gdzie dzieci uczęszczają do 2-oddziałowych przedszkoli. Z ogólnej liczby 42% przedszkoli ma pod opieką 30-50 wychowanków w grupach wiekowych 3 - 6 lat

Infrastruktura społeczna na przykładzie wybranych wsi... 111

w miejscowościach lub w zespołach osadniczych, liczących 1,5-2,5 tys. osób. Tylko 25% placówek przedszkolnych opiekuje się więcej niż 50 wychowan-kami we wsiach zamieszkanych przez ponad 2 tys. osób.

Rzadko na terenach wiejskich funkcjonują placówki biblioteczne. W więk-szych wsiach są to na ogół filie bibliotek gminnych, a w mniejwięk-szych punkty biblioteczne. Lokalizacja placówek bibliotecznych jest zbliżona do lokalizacji placówek oświatowych. Pozbawione są ich wsie liczące mniej niż 400 miesz-kańców oraz 80% miejscowości w grupie wielkościowej 400-800 mieszkań-ców. Lepiej są wyposażone wsie liczące 800-1,5 tys. mieszkańców, gdyż tylko w 30% z nich nie ma tej placówki. Biblioteki istniały we wszystkich pozosta-łych wsiach, zamieszkanych przez ponad 1,5 tys. osób. Sieć placówek publicz-nych uzupełniają biblioteki szkolne, których nie ma tylko w co czwartej szkole podstawowej. Biblioteki szkolne mają mniejsze księgozbiory, najczęściej ogra-niczone do zestawu lektur szkolnych.

Placówki biblioteczne na wsi są niewielkie, na ogół prowadzone przez osoby pracujące w niepełnym wymiarze czasu lub nawet w czynie społecznym. W badanych wsiach księgozbiory liczyły od 3,4 do ponad 15 tys. woluminów. Bardziej zróżnicowana jest liczba wypożyczeń, wynosi 1,2-10,4 tys. rocznie i nie wykazuje korelacji z wielkością księgozbioru, lecz z liczbą czytelników. Z bibliotek korzysta od 230 do 1,2 tys. osób. Są to najczęściej dzieci i młodzież poszukująca lektur szkolnych.

W badanej grupie infrastruktury wiejskiej najrzadziej znajdują się świetlice, kluby lub wiejskie domy kultury. We wsiach liczących poniżej 1 tys. mieszkań-ców są to przeważnie świetlice, a w większych wsiach domy kultury. Podobnie jak wielu innych elementów infrastruktury nie ma ich w miejscowościach

najmniejszych oraz jest ich niewiele we wsiach liczących 200800 mieszkańców -są w co 15 wsi. Co druga wieś licząca ponad 800 mieszkańców posiada obiekt infrastruktury kultury. Obiekty te spełniają funkcje kulturalne, edukacyjne i towarzyskie, umożliwiają zarówno wewnętrzną integrację społeczności lokal-nych, jak i szersze kontakty zewnętrzne. W poszczególnych wsiach różnią się pod względem wielkości, sposobów i czasu wykorzystania, zakresu i profesjo-nalizmu działalności, stanu technicznego utrzymania. Często w tym celu wyko-rzystywana jest remiza strażacka.

W ostatnich kilku latach liczba świetlic zmniejszyła się o 22,5% w grupie wsi liczących mniej niż 2 tys. mieszkańców. Proces likwidacji dotyczył zarówno obiektów zlokalizowanych w mniejszych, jak i w większych wsiach. Główną przyczyną był brak środków publicznych przeznaczanych na ność prowadzoną przez etatowych pracowników oraz komercjalizacja działal-ności. Zaobserwowaną prawidłowością jest jednak właściwe spełnienie funkcji kulturalnej w obiektach, w których jednocześnie istnieje działalność komer-cyjna oraz społeczno-kulturalna, niekiedy prowadzona przez wolontariuszy.