KRAJOWY RYNEK PRACY NA WSI

Ogólna ocena wiejskiego rynku pracy kraju w latach 1995-2001 wskazuje na występującą w tym okresie fluktuację popytu i podaży siły roboczej. W efekcie jednak nastąpiło wyraźne zmniejszenie współczynnika aktywności zawodowej i wskaźnika zatrudnienia ludności w wieku powyżej 15 lat, a także powiększyła się stopa bezrobocia rejestrowanego (tab. I).

T a b e l a 1. Aktywność ekonomiczna ludności w wieku 15 lat i więcej zamieszkałej na wsi polskiej w latach 1995-2001

Rok - miesiąc Współczynnik aktywności zawodowej Wskaźnik zatrudnienia Stopa bezrobocia Rok - miesiąc % 1995-listopad 60.5 53,1 12,2 1996-listopad 60,3 53,9 10,7 1997-listopad 59,5 53,9 9,3 1998-listopad 58,4 52,6 9.9 1999-listopad 57,2 49,0 14,5 2000 - listopad 57,5 49,3 14.3 2001 - listopad 58,4 49,2 15,7

Źródło: Aktywność zawodowa..., 2001; Biuletyn Statystyczny GUS. 2001.

Charakterystyka wiejskiego rynku pracy w kraju pod względem liczby osób w wieku 15 lat i więcej, zamieszkujących wieś w latach 1995-2000 wskazuje, iż nastąpił wzrost liczby ludności o 5,6%. Według danych GUS w 2000 roku na wsi polskiej mieszkało 11 549 tys. osób w wieku powyżej 15 lat, co stanowiło 36,8% porównywalnej wiekowo ludności kraju. Prawie 55% łącznej liczby mieszkańców wsi stanowiły osoby związane z gospodarstwami rolnymi.

W strukturze wiekowej oraz według płci ludności wiejskiej nie nastąpiły w minionym pięcioleciu zasadnicze zmiany. Udział kobiet utrzymuje się na nie zmienionym poziomie, wynoszącym 50,4%, a w strukturze poszczególnych grup wiekowych ludności najwyższą przewagę w dalszym ciągu obserwujemy w przedziale 30-44 oraz 45-64 lat. Należy podkreślić fakt, iż procentowy udział osób w grupie 30—44 lat w 2000 r. najbardziej zmniejszył się w stosunku do danych z 1995 r. i wynosił 26,5% wobec 28,6%.

Zmiany na wiejskim rynku pracy.. 169

Wśród mieszkańców wsi możemy wyodrębnić dwie grupy ludności. Jest to ludność związana z gospodarstwami rolnymi i ludność bezrolna. Sytuacja dru-giej subpopulacji na rynku pracy jest zdecydowanie trudniejsza niż ludności rolniczej. Ludność bezrolna cechuje się najniższym wskaźnikiem zatrudnienia, najniższym współczynnikiem aktywności zawodowej i najwyższą stopą bezro-bocia. Dlatego analizując sytuację na wiejskim rynku pracy, należy uwzględnić występowanie tych dwóch odmiennych zbiorowości.

A K T Y W N O Ś Ć Z A W O D O W A M I E S Z K A Ń C Ó W WSI

Liczba ludności aktywnej zawodowo, do której zalicza się osoby pracujące i bezrobotne w wieku 15 lat i więcej, zamieszkałej na wsi w latach 1995-2000, uległa bardzo niewielkim zmianom - z 6571 tys. do 6532 tys. osób. Zasadnicze różnice obserwujemy natomiast w strukturze populacji aktywnych zawodowo. W 1995 roku w zbiorowości tej bezrobotni stanowili 12,2%, a pracujący w peł-nym wymiarze 75,4%, natomiast w 2000 r. wielkości te kształtowały się odpo-wiednio na poziomie 14,3% oraz 72,7%. W populacji osób aktywnych zawodowo związanych z gospodarstwami rolnymi mężczyźni stanowili 56%, natomiast wśród bezrobotnych 58,3%. Zarówno wśród ludności rolniczej, jak i bezrolnej w subpopulacji bezrobotnych przeważały kobiety, natomiast w subpopulacji pracujących - mężczyźni. Z kolei wśród biernych zawodowo, niezależnie od powiązania z rolnictwem, przeważały kobiety.

W 2000 roku, podobnie jak w latach poprzednich, odnotowano znaczne róż-nice w poziomie współczynnika aktywności zawodowej między ludnością rol-niczą i bezrolną. Kształtował się on odpowiednio na poziomie 66,2% oraz 47,0%. Równocześnie w przypadku zbiorowości mężczyzn różnica ta wynosiła

16,5%, zaś w przypadku kobiet - 20,9%. Najwyższy poziom aktywności zawo-dowej dotyczył osób w wieku 25-34 oraz 35-44 lat. Występowały także znaczne różnice w poziomie aktywności zawodowej według wieku w zależno-ści od istnienia powiązań z rolnictwem.

Najwjższym poziomem współczynnika aktywności zawodowej charak-teryzowały się osoby mające wyższe wykształcenie (82,9%) oraz wykształcenie policealne i średnie zawodowe (80,2%). Ogólnie ujmując, wyższym poziomem aktywności zawodowej, niezależnie od uzyskanego wykształcenia, cechowały się osob> związane z rolnictwem. Prawidłowość ta najbardziej widoczna jest w przypadku osób najsłabiej wykształconych {Aktywność zawodowa...2001).

P R A C U J Ą C Y Z A M I E S Z K A L I N A WSI

Liczba osób pracujących zamieszkałych na wsi w latach 1995-2000 zmniej-szyła się z 5770 tys. do 5596 tys. W 2000 r. spośród ogólnej liczby pracujących na wsi - 3759 tys. osób stanowiła ludność rolnicza (67,2%), a 1837 tys. ludność

bezrolna (32,8%). Najliczniejszą grupę pracujących mieszkańców wsi w 2000 roku stanowiły osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym, przy czym w populacji pracujących mężczyzn miały większy udział (48,4%) niż w popula-cji kobiet (31,6 %). Wśród ludności rolniczej wykształcenie co najwyżej zawo-dowe miało 73,3% osób pracujących, natomiast w przypadku ludności bezrolnej odsetek ten wynosił 58,5%. Jednocześnie wyższe wykształcenie miało 3,1% osób spośród ludności rolniczej i 8,9% wśród pozostałych osób. Analiza wskaźników zatrudnienia ludności wiejskiej według poziomu wykształcenia wskazuje, iż najwyższe ich wielkości w latach 1995-2000 odnosiły się do lud-ności z wykształceniem wyższym oraz policealnym i średnim zawodowym. W wymienionym przedziale czasowym nastąpiło jednak zmniejszenie tych wskaźników w odniesieniu do wszystkich poziomów wykształcenia ludności. Największy wymiar miało ono w przypadku osób z wykształceniem podstawo-wym i niepełnym podstawopodstawo-wym.

B E Z R O B O C I E NA WSI

Liczba bezrobotnych mieszkańców wsi w okresie 1995-2000 zwiększyła się w kraju o ponad 17%, z 800 tys. do 937 tys. osób. Wzrost bezrobocia dotyczył zwłaszcza zbiorowości rolniczej, natomiast liczba bezrobotnych wśród ludności bezrolnej była zdecydowanie niższa. W 2000 r. w obu wymienionych subpopu-lacjach bezrobotni stanowili odpowiednio 573 tys. i 364 tys. osób.

Wśród populacji bezrobotnych wyróżnia się osoby dotychczas niepracujące oraz osoby uprzednio pracujące, które zaprzestały pracy z różnych przyczyn. W minionym pięcioleciu procentowy udział osób bezrobotnych w obu wymie-nionych grupach w zasadzie nie zmienił się i w 2000 roku wynosił odpowiednio 27,7% oraz 72,2%. Podstawową przyczyną zaprzestania pracy była likwidacja zakładu pracy lub stanowiska oraz zakończenie pracy podejmowanej na czas określony. Procentowy udział bezrobotnych pod tym względem także w zasa-dzie nie różnił się i w 2000 r. wynosił odpowiednio 45,5% oraz 22,0%. Na uwagę zasługuje jedynie wzrost udziału bezrobotnych (w porównaniu do 1995 roku), którzy zaprzestali pracy ze względów rodzinnych i osobistych - w 1995 roku 9,0%, podczas gdy w 2000 r. 11,7%.

Wskaźniki zatrudnienia ludności zamieszkałej na wsi we wszystkich gru-pach wiekowych w latach 1995-2000 zmniejszyły się. Utrzymała się jednak prawidłowość, iż był on najwyższy w odniesieniu do osób w wieku 2534 i 3 5 -44 lat, a najniższy - w wieku 55-59/60 oraz powyżej 60/65 lat. W 2000 roku wielkość wskaźnika zatrudnienia w wymienionych grupach wiekowych kształ-towała się na poziomie odpowiednio 71,4% i 77,0% oraz 35,5% i 13,3%. W dwóch ostatnich grupach wiekowych nastąpiło jednak największe obniżenie poziomu w stosunku do stanu z 1995 r.

Zmiany na wiejskim rynku pracy.. 171

Pod względem okresu poszukiwania pracy przez bezrobotnych w latach 1995-2000 nie nastąpiły w zasadzie większe zmiany. Najliczniejsza była grupa osób oczekujących na pracę najdłużej, czyli powyżej 13 miesięcy. Odnotowano jednak powiększenie jej udziału z 38,9% w 1995 r. do 43% w 2000 r.

W zbiorowości bezrobotnych największy odsetek stanowiły osoby z wy-kształceniem zasadniczym zawodowym (47,9%), zaś najmniejszy - z wyższym wykształceniem (1,9 %). Sytuacja taka występowała zarówno w subpopulacji rolniczej, jak i bezrolnej.

Stopa bezrobocia ludności mieszkającej na wsi w okresie 1995-2000 miała tendencje fluktuacyjne, obecnie jednak jej poziom jest najwyższy i w IV kwar-tale 2001 r. wynosił 15,7%. Stopa bezrobocia zróżnicowana jest w zależności od struktury płci, wieku, a także poziomu wykształcenia. Najniższa stopa bez-robocia występowała wśród ludności powyżej 45 lat i jest to prawidłowość od-nosząca się zarówno do mężczyzn, jak i kobiet. W porównaniu do danych z 1995 r. obserwujemy jednak wzrost stopy bezrobocia w odniesieniu do wszystkich grup wiekowych wśród osób bezrobotnych. Najniższym poziomem stopy bezrobocia charakteryzują się osoby z wyższym wykształceniem. W porównaniu jednak do danych z 1995 r. nastąpił w tym przypadku wyraźny wzrost wskaźnika z 2,6% do 6%. Podobny wzrost wskaźnika bezrobocia objął także osoby bez pracy z wykształceniem średnim ogólnym (15,4% i 19,1%) oraz podstawowym (9,8 i 13,3%). We wszystkich kategoriach wykształcenia zarówno wśród ludności rolniczej, jak i bezrolnej stopa bezrobocia wśród kobiet była wyższa niż wśród mężczyzn (Aktywność zawodowa ... 2001).

Oprócz notowanego na wiejskim rynku pracy bezrobocia, które traktowane jest jako rejestrowane, mamy również do czynienia z bezrobociem ukrytym.

Występuje ono jednak w rolnictwie i dotyczy tej części ludności związanej z rolnictwem indywidualnym, która faktycznie nie ma pracy, ale formalnie jest uznana za pracującą gdyż z braku jakichkolwiek innych zajęć pomaga w pro-wadzeniu gospodarstwa rolnego.

Ocena rozmiarów bezrobocia ukrytego w rolnictwie jest zadaniem niezwy-kle trudnym, a przeprowadzone w tej sprawie wyliczenia, według różnych kry-teriów, mają dużą rozpiętość. Według J. Witkowskiego (1994) jest to 150-688 tys. osób, podczas gdy według innych autorów nawet około 1,8 min (Gawli-kowska-Hueckel, Umiński 2000), zatem ukryte bezrobocie w rolnictwie jest jednym z najpoważniejszych problemów gospodarczych Polski.

P Ł A C A J A K O C E N A SIŁY R O B O C Z E J

Dostępne dane, odnoszące się do wielkości wskaźników płacowych, dotyczą rynku pracy w ujęciu całościowym, bez możliwości wyodrębnienia określonych mierników dla wiejskiego rynku pracy. Niemniej jednak można sądzić, że za-rejestrowane prawidłowości mają wymiar mechanizmów rynkowych o

charak-terze ogólnogospodarczym. W związku z tym odnotować należy, iż przeciętne miesięczne wynagrodzenie nominalne brutto w 2000 r. wzrosło w porównaniu do 1995 r. o 123%. Równocześnie jednak nastąpił w tym okresie wzrcst cen towarów i usług konsumpcyjnych o 82,6%, w efekcie czego przeciętni mie-sięczne wynagrodzenie realne brutto powiększyło się jedynie o 22,1%. Szcze-gólnie niski był wzrost płac realnych w 2000 r. w porównaniu z lokem poprzednim, wyniósł on bowiem tylko 1%. Fakt ten w sposób oczywisty wiąże się z sytuacją materialną pracujących i ich możliwością odnowy zdolncści do pracy, a także z ograniczonym popytem na siłę roboczą oraz rosnącą stopą bez-robocia. Wymiernym tego wyrazem są też współczynniki przyjęć do pracy i zwolnień z pracy, które w 2000 r. wynosiły odpowiednio 20,5% oraz 23,/o.